Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
fbin-айтып шаршадың т. б .)‘, екіншіден, бағыныңқы сөй-лемнің де, басынкы сөйлемнің де баяндауышы болады (мыеалы: Үйдегі шам сөніп
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- мөңіреп, қорсі у-шу болды;
- Шөлдеп
| fbin-айтып шаршадың т. б .)‘, екіншіден, бағыныңқы сөй-лемнің де, басынкы сөйлемнің де баяндауышы болады (мыеалы: Үйдегі шам сөніп, қараңгы түсіпті; Қозы f/іаңырап, бузау мөңіреп, қорсі у-шу болды; Біз келсек, сендер кетіп ңалыпсыңдар т. б.); үшіншіден, күрделі (аналитикалық) етіетіктің жетекші компоненті болып к,ызмет етеді (мысалы: Шөлдеп кеттім; Үйыңтап қала оюаздады; айқайлап жіберді т. б .); тертіншіден, бүл фор-ма жедел бірінен соң бірі, бірімен-бірі жалғаса, бірімен-бірі жарыса-қабаттаса істелген бірнеше амалдын. не бейнесін, не бірнеше амалдың езін білдіретін бірыңғай мүше бола береді (мысалы: мен ерте түрып, жуынып, тамақ іиііп, гсізет-журналдарды қарап шыгып, киініп жумысқа кеттім).
Көсемшелер, жоғарыда айтылғандай, мезгіл мәнін шақ категориясыидай толық білдірмегенімен, оиыц бір нышанын контексте білдіре алады. Осы соңғы қаснет ке-семшелердің өзге формаларынан гөрі -ып (-іп, -п) форма-лы түрінде айқын білінеді. Мысалы: «мен барыппын, сіз барыпсыз, ол барыпты» дегендердің бәрінде де өткен ақмәнібар. Рас, бүлардағы еткен шақтын. айқын білі-нуіне жіктік жалғауы ерекше қызмет етіп тұрғаны дау-сыз. Бірақ Кар жауып, үй суыды деген қүрмалас сөй-лемнің бағыныңқысындағы жіктелмей тұрған баяида-уыштан да өткен шақ мәні анық байқалады. А л көріп келдім; естіп келді дегендердегі пысықтауыштардын (көріп, естіп) семантикаларынан еткен шақ мәні күң-гірттеу аңғарылады. Сондай-ақ, айтып жібер, біліп қой, оқып шьщ... тәрізді аналитикалы етістіктердегі жетекші (айтып, біліп, оқып) компоненттерден де еткен шақ ма-гынасы емес, амалдың (істін, әрекеттін) тиянақтылығы,. іыңғылықтығы тәрізді реңк қана сезіледі. Сөйтіп, көсем-Шенің бүл -ып, (-іп, -п) түрінін осы семантикалық сипаты оны өткен шақ форма деп атауға негіз бола алады. Ал көсемшенің -ғалы (-гелі, -қалы, -келі) және -ған-Ша (-генше, -қанша, -кенше) жүрнақтарыныц шақтық мәні контексте қолданылу ыңғайына карай, бірде өткен Шақ, бірде келер шақ реңкіне кешіп отырады. Мысалы, Сізбен танысқалы көп болган сияқты, көріспегелі көп Уақыт өтті дегендегі танысқалы, көріспегелі көссмшеле-Рінен анысқаннан бері», «көріспегеннен бері» деген ма-ғына түсініледі. Сондай-ақ, Демальісты үйде өткізген-toe. саяхатңсі кетсем-ші дегендегі өткізгенше көсемшесі 306 S07 -«■өткізгеннен көрі» деген мағынаны білдіреді. Бұл мағы-налар, әрине, өткен шақ реңкінде қолданылған. Өйткені өткен іске өкінгендікті бағдарлатады. Сөйтіп, -ғалы (-ге-лі.„), -ғанш а (-ген ш е...) журнақты көсемшелері контекст ыңғайына карай, өткен шак мәнін білдіретіндіктен, ауыспалы өткен шақ деп аталады. Осы шақ көсемш е. Бұл формаға -а (-е , -й ) жұрна-гы арқылы жасалатын көсемше жатады. Бұл көсемшенщ де мағынасы мен кызметі өте көп. Оның негізгі сипаты төмендегідей: Көсемшенің ж алаң түрі (айта, сөйлей, келе), қосар-ланған түрі (айта-айта, сөйлей-сөйлей, көре-біле, жата-жастана), күрделенген түрі (айта келе; көре сала) етіс-тік негіздерімен, олардың туынды формаларымен жа-тырқамай тіркесіп, еркін жүмсала береді. Осындай тіркестердегі бүл көсемше мынадай қызметтер атқа-рады: Біріншіден, -ып формалы көсемше сияқты амалдыц белгісін, мезгілін, тәсілін, максатын, себебін, баска амал-мен жарыстырыла я жол-жөнекей (бірақ негізгі амалдан бүрын) істелу сипаттарын білдіреді. (Мысалы: Ол әрі сөйлей, dpi жүгірё жөнелді; Мен етпеттей жығылдым; Мен жүре келе көп нәрсеге түсіндім т. б. Лл түс ауа, кеш бата, ай туа, таң ата, ел жата, ел орынға отыра, ыстық түсе... тәрізді күрделенген формалар мезгілді біл- діреді); Екіншіден, құрмаластың бағыныңкысында, жалан және жай сөйлемдер де баяндауыш болады (Қүс үша-ды; бүзау мөңірейді; жастар ән салады, би билейді т. т.). үшіншіден, көбінесе аналитикалық етістіктің жетекші компоненті болады (айта сал; бере тұр; ала қой; қүлай кетті; жығыла жаздады). Көсемшеніц бүл түрі, әдетте, ауыспалы осы шак формасы деп аталады. Қолданылу ыңғайына карай, бүл форма контексте осы шақ мәнін де, келер шақ мәнін де білдіреді. Екі кісі алма-кезек жен сүрасатындай жағдайда (мы-салы:— Қайдан келесің?— үйден келемін т. б.), белгі-лі бір окиға я күбылыстың қазіргі жайын суреттегенде (мысалы: совхоз шаруашылығы өсіп келеді, мал сань да, егін көлемі де көбейіп барады), адамзаттың дәйім атқаратын үйреншікті іс-әрекетін, ғаламзатка тән табиғғ кимыл-қозғалысты атағанда, айтқанда, көрсеткенде ocfc форма колданылады да, осы шақ мәнінде қабылданадЫ Діысальг. мүғалім бала оңытады; егініиі егінмен шүғыл-дакады; шофер машина жүргізеді; ақын елең іиығара-ды, балық суда өмір сүреді; торғай шырылдайды; сиыр цөңірейді; қүс үиіады т. б. Дегенмен, бүл форманың осы шақ мәнінен гөрі келер ціақтық мәні басымырақ. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|