Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| -сын (-сін) формасы үшінші жакта бүйрық мәнінен айрылып, өтініш модальдігіне (оптатив) тән тілек, жал-барыну, опық, екініш тәрізді ренктерді білдіреді. Соны-мен, бүйрык рай формасы екінші тыңдаушы /аркылы Үшінші адамға арналған бегде бұйрықты да, бөгде өті-нішті де қамтитын аса кең модальдік. Өйткені келсін, Ыздің ауылда жатып тынығып кетсік; келе көрсін; ай-тып қарасын; кешіге көрмесін; сейлесе көрсін; сөйлесе Койсын; айта қойсын... сиякты формалардың модальдік мағыналары контекске, интонацияға карай және модаль с®здер мен модаль шылаулары қатысына қарай я Ha-
318 319
ғыз бұйрық, я жай кенес, я өтініш, я өкініш, я жалы-ныш реидерін білдіріп түрленіп отырады. Бұйрық формасына -шы (ші) модальдік шылауы тір, кессе, ол форма бұйрық мәнінен айырылады да, сүрану (I ж ақ), жалыну (II ж ак), өтіну (III жақ) мағынасың білдіреді. Мысалы: мен барайьт -шы; сен бар -шы; сіз бар -ыңыз шы; ол барсын -шы; біз барайық -шы; сендер барыңдар -шы; сіздер барыңыздар -шы. Осы шылау (-шы, -ші) шартты рай формасына тір-кессе, ол форма шарттык мәнінен айырылады да, жүзе-ге аспаған және аспайтын неғайбыл (ирреальді) амал-ды (әрекетті, үмітті), яғни өкініш (I ж ақ), жалыныш (II ж ақ), өтініш (III жақ) мағынасын береді. Мысалы: рін көкейінде болған арман-ынтаны ғана білдіреді. Мы-салы: менің барғым келді; сенің барғың келген еді; ме-цің барғым келген еді; оның барғысы келген екен; менің *барғым келіп түр (отыр, жүр); сенің барғың келіп отыр дй? Оның барғысы келіп жүр; оның барғысы келеді екен; барғысы келіп жүрген екен т. б. Күрделі -ғай еді форманты арқылы сөйлеуші басқа (II, III) субъектінің белгілі бір амалды жасағанын я орындағанын аңсайды, іздейді, бірақ одан амалдың қа-лай тынғаны көрінбейді де, білінбейді де, мысалы: сен барғай едің; ол барғай еді т. б. Күрделі (аналитикалық) -са игі еді форманты арқы-ды да сөйлеуші басқа (II, III жақ) субъектінің амалды орындауын тек тілек ретінде атайды. Бірақ амалдың мен барсам-шы сен барсаң-шы сіз барсаңыз-шы бара қойсам-шы бара қойсаң-шы біз барсақ-шы сендер барсаңдар-шы сіздер барсаңыздар-іиы бара қойса еді де бара қойса еді нақтылы орындалатыны я орындалғаны аңғарылмайды: Мысалы: сендер барсаңдар игі еді; олар барса игі еді т. т. Бірақ сендер барса игі едіңдер дегеннен тілек я қа-лаудан гөрі күдік я күмән мағынасы күштірек білінеді. • Күрделі -са еді форманты амалға тек арман мәнін Сондай-ак, етістіктің шартты рай түріне еді, екен, игі еді (де) сияқты модаль формалар тіркессе, ол форма-лар шартты мәннен айырылады да, жалыныш, өкініщ, өтініш реңктерін білдіреді. Мысалы: барсаң екен\ барса екен; барса еді; барса игі еді (де) т. б. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|