Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

₃₁₆ 317

дальдігі де байланысты. Бұл ерекшеліктер әуелде осң үш (бұйрық, тілек, шарт) модальдіктер бір-бірінен сара-ланбай қолданылған бір жалпы ка%тегория болғанын си-паттаумен қатар, рай және шақ категорияларымен де астас болғанын, солардың бәрі бір-бірімен жарыса ту ғанын дәлелдейді. Олар (рай, шақ) тек кейінгі заман дарда ғана үш категория болып саралаиғандарын көр сетеді. Сол себептен қазір оларды ажырату да кейде ажоптәуір киындықтарға ұрындырады.

Бүйрык рай (императив) формаларының мағынала ры аса субъективті болып келеді, демек, ол формалар-дың түрткі я козғау,салу мағыналары сөйлеушінің е: көціл арайына, ез ырқына байлаиысты туса, амалды орындау, жүзеге асыру тыңдаушыға жүктеледі. Ал, бұй рықтың модальдік снпаты (әмір, тілек, кеңес...) интона цня аркылы да, кейбір жағдайда (контексте) модалі сөздер аркылы да айқындалады. Бұдан бұйрық модаль дігі тілімізде морфологиялық, лексика-грамматикаль» және фонетикалық тәсілдер аркылы айтылатыны, ола{ амалды тек келешекте жүзеге асыруды мегзейтіні, біраі мегзелетін «келер шақтың» алыс я жакындығы тек кон декстен, интонациядан бағдарланатыны аян боладь (сен оңы; мен тыңдайын; сен оқи бер, мен тыңдайын ді отырайын; сен оқышы, біз тыңдайық т. т.).

0. 
   оғарыдағы кестеден бұйрық райдың жіктелетін көрінеді. Бірақ ол формалардың мағыналары жөнінді дау да, күңгірт мәселелер де жоқ емес. Мысалы, I жаи формалары (мен бар-айын; біз бар-айық, баралық) амалды жүзеге асыруды біреуге (II ж аққа) бұйырудаі гөрі, сейлеуші орындауды ез міндетіне алғаны, оны іс-теуге өз ынтасы барлығын, оны істеуге бекігені ашығы рақ ацғарылады (Сейлеуші езіне-өзі бұйырмаса кереғ тек тыцдаушыға бұйрық берсе керек-ті). Өйткені бү^ формалар (-йын, -йық, -лық) іске қозғау салмайды, бі реуге сілтемейді, сейлеушініц амалды өзі істейтінін, яғні оны жүзеге асыруға өзі ынталанатынын. өзі бел байла ғанын білдіреді. Бүл мағыиа (өзі қалап, езі үнатьіі міндетіне алатын тілек) жалпы іске, оны істеуге козға; салу модальдігінің, яғни бұйрық-тілек райыныц белгіл бір дара мағынасы және соныц арнаулы керсеткіші бо лады да, оған 'интонация мен контекст жайлы жағдзі тудырса керек. Бірінші жактың осы (-айын) қосымша сының әуелгі ғаймын (барғай-мын — барғайым) форма сынан, -йық (-лық) қосымшаларыныц (бар-айық; бар®'
   

дық) бастапқы: -ғай + ық және -лы + қ формаларынан туып қалыптасқанын ескерсек, онан қала берді, көне жазба ескерткіштсрде және ауыз әдебиетіиде «барғай-лы», «барайлы», «баралы», «баргын», «барғыл», «бар-сана» снякты формалар да кездесетінін есепке алсак, бүйрық райдыц жіктелу жүйесі мен қосымшалары мағына жағынан да, форма жағынан да аса күрделі ез-герістерді бастарыііан кешіре келіп, осы күнгі қалывқа түскені байкалады.

23. 
    ж ақ формалары нағыз бұйрык мәнімен катар, ті-лек, өтініш, кеңес, үсыныс тәрізді модальдік мағыналар-ды да білдіреді. Бірақ бұл мағыналардың да қнлы-қилы рецктері контекске, интонацияға қарай аныкталыв, эмо-циямен, экспрессиямен үштасып жатады.
    

Ал -сын (-сін) формасы (III ж ақ қосымшасы) бүй-рық мәнін білдіріп, амалды жүзеге асыруға қозғау салу реңкіи білдіреді. Бірақ бұл форма аркылы білдірілетін бұйрық екінші ж акқа айтылғанымен, оны жүзеге асыру (сол II ж ақ арқылы) үшінші бегде ж акка бағытталады (сілтенеді), демек, ол бұйрықтың орындаушысы— III жақтағы субъекті. Солай бола тұра, -сын (барсын) фор-масыныц семаитикасы тек іске қозғау салу (императив) аясында ғана калып қоймайды, оптатив (тілек, етініш...) мәнінде де жүмсала берді.

0. 
   Қозғау салу модальдігі тек ж алаң бүйрық кана емес, бұйыруға қатысты кеңес, ұсыныс, әмір, тілек, етініш тә-різді мағыналарДы да білдіретіндіктен, белгілі бір істі істеуге тиістілік, міндеткерлік, қажеттік, керектік сияқ-ты реңктерді де қамтиды. Ал бүйрық мағынасы сөйлеу тілінде болсын, амалда (императив ситуациясында) бол-сын тікелей екі адамның қатысуын қамтумен бірге. үшінші субъектіц қатынасын да аңғартады (ол оқысын; ол апарсын).
   

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: