Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| Тәуелдік жалғау. Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттын бясқа бір затқа тәуелді екенін білдіретіндіктен, негізінде зат есімге тән қосымша бола түрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сез-дердін барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (макал); Осылардың жаңсысы да, жаманы да бірдей (Ә. Әбішев) деген сөйлемдердегі үлкені, ж щ-сысы, жаманы дегендер — субстантивтеніп тұрған сын есімдер. Төртеуі де орындарынан секіре тұрысты (М. Әуе-зов) дегендегі төртеуі деген сез — зат есім қызметін ат-карып түрған жинақтық сан есім. Ердің екі сөйлегені — өлгені; еменнің иілгені — сынғаны (мақал) дегендегі сөй-дегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сездер — зат есім орнына қолданылып түрған есімше формалар. Еріншек-тің ертеңі бітпес (макал) дегендегі ертеңі — субстантив-теніп түрған мезгіл үстеу т. б.
ақ-жақтың керсеткіші ретінде қызмет ететін тәуел-дік жалғау қосымшалары мыналар: •
Бұл қосымшалар жалғанған сездер, әдетте, ездерінеи бүрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есім-Діктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тә-Уелдеулі сездің ж ақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерініц 48 49
жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қала-мым; сенің қаламың, сіздің ңаламыңыз, оның ңаламы. Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденіп түрса, бір зат бір ғана адамға (я затқа) тән екендігі білінеді. Ал, сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я бір тектес бірне-ше зат бір адамға (я затқа) ғана меншікті екендігі білі-неді. Тәуелдіктің бүл түрі оңаша тәуелдеу деп аталады. Мысалы: Қайратым мәлім, Келмейді әлім, Мақсат альіс, өмір іиақ (Абай); Өлеңім — менің бөбегім, өзіме тарщан секілді (Қ. Аманжолов); Бірдің тэжірибесі — көптің игі-лігі (мақал); Байлықтың атасы — еңбек, анасы — жер (мақал) деген сөйлемдердегі тәуелдік жалғауының қо-сымшалары жалғанған сөздерді тәуелдік жалғауларын-сыз қолданса, сол сөйлемдердегі сездердің қиюлары ке-тіп, олар езара үйлеспей, қисындаспай түрады. Оңаша тәуелдеудің үлгісі мынадай:
| |||||||||||||||||||||||||||||||