Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| Ортақ, мойнақ, қысырақ, атақ, жолақ, тікенек, қыл-танақ, түнек, үшьщ дегендер — есімдерден туған зат есімдер;
Бөлек, сирек, жасық, сасьің, сүйық, түнық, артық, арық, аиіық, жатық, сынық, қисық, үзік, жегік, бітік де-гендер — сол жұрнак арқылы етістіктен туған сын есім-дер; Қалтақ, жалтаң, бүлтақ, бұрқақ, жалпақ, болпақ, балпақ, елпек, селтек, сылтық, жылпық, жыпық, шыжық, қыжық дегендер — сол жұрнақ арқылы еліктеуіш сездер-ден туған сын есімдер; Сауық, молың, орнық, дәнік, кешік, өіиік, зарық, тотық, демік, отық, ашық, кезік, көзік дегендер — есім-дерден сол жүрнақ арқылы туған етістіктер; 6. Көнік, обық, іиирық, талық, ңанық, торьіқ сездері — сол жұрнақ аркылы түбір етістіктен туған туынды етіс-тіктер; Толық, тынық, жабық, ңызық сөздері сол жүрнак арқылы теістіктен жасалып, әрі есім, әрі етістік болып қызмет етсе, желік, ынтық, қырсық, мертік сөздері сол жұрнақ арқылы есімнен жасалып, әрі етістік, әрі есім ре-тінде қызмет етеді. Осындай омоним жүрнақтардың қатарына -ық (-ік, -қ, -к, -ақ, -ек); -ын (-ін, -н); -ыт (-іт, -т); -ыл (-іл, -л); -ыс (-іс, -с); -лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес); -ыр (-ір, -ар, -ер); -дық (-дік, -лық, -лік) және басқа жұрнақтарды қо-суға болады. Срнымен, жұрнақтар мынадай топтарға бөлінеді: Тілдің ез төл материалынан я басқа тілден енген Материалдан шыққандығына қарай, олар төл жұрнақтар Және кірме жұрнақтар болып екі салаға белінеді. 2. Олар, ерте я кеш шығып қалыптасуларына қарай, 36 37 көне жүрнақтар және ж аңа жұрнақтар болып екі топқа бөлінеді. Қазіргі кезде сөз тудыру қабілеттерінін. бар я жок-тығына қарай, олар тірі жұрнақтар және өлі жұрнақтар болып сараланады. Құрамдарындағы морфемалардың дара я курделі болуына қарай, олар ж алаң жұрнақтар және құранды жүрнақтар болып жіктеледі. М ағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны біл-діретініне қарағанда, олар дара мағыналы (моносемия-лық) және кеп мағыналы (полисемиялық) болып бөлі-неді. Формасы (айтылуы мен жазылуы) басқа-баска бо-ла тұра, мағыналары бір-біріне жақын я мағыналас син-оким жұрнақтар да болады; сондай-ақ, формасы (айты-луы мен жазылуы) бірдей бола тұра, мағыналары езара бір-біріне алшақ омоним жүрнақтар болады. Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я енімсіз болуларыа қарай, олар құнарлы жұрнақтар және кұ-нарсыз жұрнақтар болып салаласады. Сөйтіп, жүрнак.тардын. шығу төркіндерінде де. даму және қалыптасу тарихында да, беретін мағыналары мен атқаратын қызметтерінде де қаншальіқты ерекшеліктері мен өзгешеліктер бола тұрса да, олар бей-берекет быты-ранды қосымшалар емес, бір үлкен жүйеге сарқылатын (кұйылатын) және сол жүйеден ұя-үя болып тарайтын жүйелі категория екенін көреміз. алғаулар алғаулар, жоғарыда айтылғандай, сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық форма-лар болып есептеледі. Ж алғауларда мағыналық дербес-тік те, тұлғалық дербестік те болмайды. Өйткені жалғау-лар, біріншіден, жеке-дбра қолданылмайды, екіншіден, жеке-дара түрғанда ешқандай мағынасы да болмайды. Ал мағыналы сөздерге қосылғанда, олардың атқаратын қызметтері де зор және ол сөздерге тиісті грамматикалык мағыналар да жамайды. алғаулар тұлға жағынан байыпсыз болады. Бірақ олар жалғанатын сөздердегі дауысты дыбыстардын әуе-ніне қаран не жуан, не жіңішке болып сәйкесетіні сияк-' ты, дауыссыз дыбыстардың да орайына қарай қатаңдап,' ұяндап, сонарланыгі, екі-үш вариантты болып түрленгені ғана болмаса, шексіз өзгере бермейді. Мысалы: көптік жалғауды алсақ, оның варианттанған түрлері -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер болса, ілік септіктің қосымшасы -нын, -нің, -дын, -Дің, -тың, -тің, жіктік жалғаудың I ж ақ косымшасы -мы з, -м із, -пыз, -п із, -бы з, -б із т. б. болады. Бірак, осылайша варианттанып келетін жалғаулардьің грамматикалық мағыналарына да, қызметтеріне де түр-ленуден басқа езгеріс енбейді. алғаулар сөйлемдегі сөздердің аралықтарындағы әр қилы аса жалпы қатынастарды білдіреді де, сол ка-тынастардын. түр-түрінің көрсеткіші есебінде қызмет ете-ді. Сондықтан, жүрнақтарға қарағанда, жалғаулардың ерісі де кең, өресі де жазык. болып келеді. Мысалы, сеп-тік және тәуелдік жалғауларды алсак, олар тек зат есім-дерге ғана жалғанып қоймай, субстантивтенетін сөздер-дің қай-қайсысына болса да ж алғана береді. Көптік жал-ғаудың өрісі де осындай. Ал, жіктік жалғауды алсақ, ол да сөйлемде баяндауыш болатын сездердін бәріне де тал-ғамай ж алғана береді. Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың терт түрі бар. Олар: көптік ж алғау, тәуелдік, септік, жіктік ж алғау. Осы төрт түрлі жалғаудың әрқайсысынын. өзіне тән грам-матикалық мағыналары, сол мағыналарына орай, арнау-лы грамматикалық формалары ж ән е сол грамматикалық мағыналары мен формаларына сай, олардын. езді-ездері-не тән ерекше қызметтері бар. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|