Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| Ыңғайластық жалғаулықтар. Ыңғаійіастык жал-ғаулыктар өзара ыңғайласып кұралатын, тен. дәрежеде-гі сөздер мен сөз тіркестерін жалғастырады да, солар-дың ыңғайласқан қатынасын білдіреді. Ж алғаулықтын бұл тобына мен (бен, пен), жәнс, тағы, эрі, да (де, та, те), эм шылаулары жатады.
а) Мен (бен, пен, менен, бенен, пенен) жалғаулығы негізінде бірыңғайласқан есім сездерді, қимыл атаула-рын және кейбір субстантивтенген сөздерді бір-бірімен байланыстырады Мысалы: Қөптен бері Абай бүндай на-мыс пен ыза, алдану мен қиянат, қимастык, пен арлаиу, үялып арланудың неше ңырлы ңысымьш кермегендей (М. Әуезов). ә) Және жалғаулығы да бір түрлі формадағы жалаи күрделі зат есім, сын есім, есімдік, етістік сияқты атау-шы сөздерді ыңғайластыра байланыстырады. Мысалы Кейбір жүмыскерлердің аттары және сауатын сиырлары болмаса, таяуда қара-қүра көрінбейді (С. Сейфуллин); Сөзін оқы және ойла, тез үйреніп, тез жойма (Абай). Және жалғаулығы салалас кұрмалас сөйлемдердін Қүрамындағы жске сөйлсмдерді де ыңғайластыра бай-ланыстыра береді. Мысалы: Жомарттың бүгін жүре 364 365 қоярлық ниеті жоқ еді және оның ниетіне қарай даяр көлік те болмайды (Ғ. Мұстафин). әне жалғаулығынын., колданылу мақсатына карай, кейбір сөздер қайталанып айтылғанда әрі жалғаулығы-мен мағыналас болып та қалатын реттері бар. Мысалы: Таңғажайып бул қалай хат, Мағынасы алыс, өзі жат. Сөзі орамды, әрі түрі жат және әдепті, және рас (Абай). Қазіргі қазак. тілінің нормасында және жалғаулығы-ның және де боп қолданылу дағдысы да кездеседі. Мы-салы: Әрине, шсіхтада іс.теген жұмыстан ауьір жұмыс болмайды ғой... Ж әне де ңатері де кеп, адамның денсау-лығына да үлкен зиян (С. Сейфуллин)). б) Әрі жалғаулығы белғілі бір заттың я кұбылыстың бойында болатын әр түрлі қасиеттср мен солардың әр алуан іс-әрекеттерін ыңғайластыра байланыстыру үшін жүмсалады. Ондайда ол қасиеттер мен іс-әрекеттерді білдіретін сөздер мен сөз тіркестері әрі шылауыньш кай-таланып айтылуы аркылы тізбектеліп, байланыстыры-лып отырады. Егер бірыңғай екі сөзді ыцғайластыра байланыстыра-тын әрі жалғаулығы бір-ақ рет қолданылатындай бол-са, және жалғаулығымен мағыналас болады. Мысалы: Жерде қалың қар бар, күн ашық әрі шытқыл аяз (Ж. Ж ұмаканов). Егер dpi жалғаулығы, жалғасатын бірыңғай сөздер-дің әрқайсысының алдында (бұрын), кайталанып айты-латын болса, оида сол атауыш сөздер арқылы аталған ат, белгі, сапа, қасиетке я амал-әрекетке баса назар ау-дарылады, оларға ерекше мән беріледі. Осыған сәйкес, ондайда бір формадағы зат есім, сын есім және әр түр-лі формадағы етістіктер ьщғайласа береді. Мысалы: Оқытушы ауылда әрі оңытуиіы, әрі мәдениет жаріиысы, грі әлеуметтік әділеттіліктің, адамгеріиіліктің жаршысы болуға тиіс (С. Қөбеев). Әрі жалғаулығы кейде салалас кұрмалас сөйлемдер-дің құрамдарындағы жеке сөйлемдерді де ыңғайласты-ра байланыстыра алады. Мысалы: Ақшаны созған қол-ды қайта итерді, әрі басын иіайқады (М. Әуезов); Кы-ранның көзі қырағы болады, әрі өзі алатьін аңды алыс-тан сезеді (Қ. Әбдіқадіров). в) Д а, де, та, те шылаулары әрі жалғаульіқ, әрі де-меулік есебінде колданылады. Ол демеулік ретінде кол-данылғанда, бір сөздің немесе бірыңғай мүшелердін ӘР' кайсысының жетегінде болып, оларға күшейту, аныктау, тәптіштеу мағыналарын үстемелеп отырады. Ал да шылауы жалғаулық ретінде қолданылғанда, өзара бір-бірімея ыцғайласатын екі сөздін. немесесөз тіркестерініц, сондан-ақ, салалас я сабақтас күрмаластардың кұрам-дарындағы жеке сөйлемдердің байланысуына, жалға-суына дәнекер болып қызмет етеді. Бірақ да жалғаулығыньщ сөз бен сөзді байланысты-ру функциясынын аясы тым тар. Дегенмен, ол біркелкі формада тіркесетін бірыңғай атаушы (етістік, есім т. б.) еөздерді жалғастыру үшін колданылады. Мысалы: Сөй-те түрса да, ңожайынның жүзіне ықтамай да именбей қарайды (Ғ. Мүсірепов). а жалғаулығы салалас қүрмаластын кұрамындағы жеке сөйлемдерді жалғастырғанда, оларды бірыңған-ластырып, баяндауыштарын белгілі бір формаға түсі-реді. Мысалы: Рахмет бір нәрсенің боларын сезді де, үн-деместен орнынан түрып жүре берді (С. Ерубаев). 2 Талғаулықты жалғаулықтар. Талғаулыкты жал-гаулыктар сөйлемде зат есім, сын есім, етістік және бас-қа атаушы сөздер арқылы жасалып, салаласа жалғас- кан мүшелердің бірінен соң бірін я талғап, я таңдап, я кезектестіріп, я біріне-бірін қарама-қарсы қойып айту үшін колданылады. Ж алғаулықтын бұл тобына әлде, біресе, я, бірде, яки, не, немесе, болмаса, не болмаса, құй, мейлі шылаулары жатады. а) Әлде жалғаулығы негізінде талғау қызметін ат-қарумен қатар, ойға катысты уақиғалар мен іс-әрекет-тердін шындығына я көмескілігіне күмән келтіру, кү-діктену, күмілжу тәрізді рай-реңдерді де білдіреді. Әлде жалғаулығы өзі катысты сөзден бұрын (препозициялық қалыпта) қолданылады. Мысалы: Үлкен қара мелдір көзінде әлде еркелік, әлде наз, аса бір сыпайы үяңдық бар (3. Қабдолов); Бұл жігіт шапиіаң сауда, жылиос екен. Әлде сор, әлде бағы әуреледі (М. Әуезов). Әлде жалғаулығы салалас қүрмаластардың. кұрамдарындағы жеке сөйлемдер арасында қолданылғанда да, осы мағы-наны білдіреді. Бірак ондайда, әлде жалғаулығы бірін-шіден, құрмаластағы екінші жай сөйлемнін алдында тұрады да, екіншіден, жалғасқан сейлемдерге ма (ме), ба (бе), па (пе) сұраулық шылауы тіркесіп келеді. Мы-^алы: М езгілсіз жүрген жолаушыдан үрейленді ме, әлде тсіңырқады ма, қос адамдары далаға жүгіре шығып, ур-пиісе қарасты (Ә. Сәрсенбаев). 366 367 ә) Бірде, біресе жалғаулықтары өзара мағьшалас шылаулар болғандарымен, олардың өзді өздеріне тән азды-көпті мағыналық ерекшеліктері бар. Бірақ қьізметі жағынан екеуінде елеулі айырмашылық жок. Бұл екі шы-лау да өздері қатысты сөздердің алдында қолданылады да, олардағы аталатын уақиға, іс-әрекет, сан-сапа сияқ-тылардын алма-кезектесіп отьіратынын білдіреді. Мыса-лы: Ол бірде биік, бірде аласа, бірде қатал, бірде жум-ссщ мінезді, бірде іиеіиен, бірде сараң сөзді еді (Ғ. Мұс-тафин). Қүн біресе жарқылдап, біресе шартылдап урей ңалдырмады (Ғ. Мүсірепов). б) Кейде жалғаулығы да бірде, біресе жалғаулыкта-рымен мағыналас. Бұл жалғаулық үнемі біркелкі форма-дағы сөздерге я сөйлемдерге тіркеседі де, олардың ара-сындағы мезгілдік катынасты аңғартады. Мысалы: Ол кө-бінше қорғасын тәрізденсе, кейде қалайы, кейде күміс атып қалғандай болады (М. Әуезов). в) Я, яки жалғаулықтары салаласа айтылған сөздер мен сөйлемдердің алдарында түрып, олардағы ойларды талғап, я салғастырып, кезектестіріп айту үшін жүмса-лады. Я, яки жалғаулықтарына катысты сөздер де үнемі белгілі бір бірыңғай формаларда колданылады. Мысалы: Иманы бар деуге беріктігі жоқ, я алдағанға, я азғыр-ғанға, я пайдаланғанға қарап, ақты қарсі деп, я қараны аң деп, я өтірікті іиын деп ант ететуғын кісіні не дей-^ міз? (Абай). Я, яки жалғаулыктарымен мағыналас, қызметтес не, немесе, болмаса, не болмаса шылаулары да бар. Бұларды бірінін орнына бірін алмастырып қолдана беруге болады: Өздеріңді не ажал, не бейнет, туртіп келеді екен (С. Сей-фуллин); He ғылым жоқ, немесе еңбек те жоқ. Ең бол-маса кеттіғі ғой мал баға алмай (Абай). Бірде, біресе, я, яки, не, немесе, бөлмаса жалғаулық-тарының бәрі де контексте колданылу ерекшслігіне ка-рай салалас қүрмаластардың кұрамдарындағы жеке сөйлемдердің арақатынастарын білдіру үшін де қолда-нылады. Мысалы: Билік менің ңольшда болса, бул күй-ге я түсер едің, я туспес едің (Б. Майлин). г) Мейлі жалғаулығы казіргі кезде дербес сөзден шы-лау сөзге айналған форма деуге болады. Рас, мейлі сөзі қазіргі кездс де кейде өз лексикалық мағынасында жүм-салып, соған сәйкес, формалық өзгерістерге үшырап та колданыла береді. Бірақ, солай бола тұрса да, бүл сездін мағынасы бірте-бірте солғындап, абстракцияланудың нә- тижесінде көмескілене-көмескілене келіп, ол тек немкұ-райлылықты білдіретіндей ғана семантиканы бойыиа сақ-тап, функция жағынан талғаулық шылаудың қызметіне көшксн. Мысалы: М ейлі жаз, мейлі куз, мейлі қыс. Са-лалы, сабаңты гуліміз (М. Рәш ев). ғ) Құй жалғаулығы немкұрайлылық мәнді білдіреді. Мысалы: қуй бай болсын, ңуй жарлы болсын, қүй жас болсын, қүй қарт болсын, (Ер Тарғын); Арызымды ай-тсйын, қуй болар, қүй болмас (Абай). ә) Сабақтасгырғыш жалғаулықтар. Сабактастырғыш жалғаулықтар тек кұрмалас сөйлемдердің кұрамдарыи-дағы жай сөйлемдерді бір-бірімен жалғастырып байла-ныстырып, солардың арақатысын аныктап көрсету үшін жұмсалады. Ондай қатынастар байланыстыра түскен сөйлемдердін мағыналары қарсылықты, себептік, сал-дарлық, шартты, айқындағыш, ұштастырғыш болып бө-лінеді. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|