Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| айнаған жаздай заманның Сендерсіздер тірегі: Өздерің де ойлаңдар, Неше турлі жан барсың (Абай); Бүгін бү-лар жумыскерлердің көбінен кешірек түрды (С. Сейфул-лин); Оразбайдан басқалар да сондай тынымсыз ба? Б ул Шыңғыс ішінде кімдер сондай? (М. Әуезов).
Бұл жалғау (-лар) сын есімдерге, есімше формала-рына қосылғанда, сол сын есімдерді, есімшелерді әрі суб-стантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды. Мысалы: Ж щ аларды жеке жібермей, ескілерді баулыса қайтеді (Ғ. Мүстафин); Б ул мінез — ақылдылардың, ар-лылардың, артықтардың мінезі (Абай); Ауыл-ауылдан іиапқан аттылар да дусірлеп, қараңдап келіп ңалды (С. Сейфуллин); Отырғандар бірі көзі жассіурап, бетін басып қалысты (М. Әуезов); Ж ан ашырлар, жақындар іштерінен сүйсінед (Н. Байғанин); Бәрі де Қамарды аяп, крлдарынан келерлері болмаса да қасында еді (С. To-1 райғыров). Көптік жалғау (-лар) сан есімдерге де жалғанған-да, ол дәл сол санның көптігін бермейді, мөлшер я бол-жал үғымын білдіреді. Мысалы: Ж асы қырықтарға жет-пеген қапсағай қара кісі (Ғ. Мүсірепов); Бүның бірі жи-ырма бестерге келген ақ сүр жігіт екен (М. Әуезов). Көптік жалғау (-лар) мезгіл үстеулерге де жалған-ғанда, ол үстеу сөз кептік ұғымында емес, болжалдау я мөлшерлеу мағынасын білдіру үшін жүмсалады. Мыса-лы: Олар кешелер Біржан аттанған Барлыбай өзенін-дегі Үлжан аулына жиналып жатты (М. Әуезов); Қелер кундер, ертеңдер сал маған назарыңды (Ғ. Сланов); Пар-сы, турік тілдеріндегі кітаптардан. былтырязр өзі оңыған (М. Әуезов). Көптік жалғау (-лар) даралап (бір-бірлеп) санау- ! ға болмайтын .кептік формада жұмсалмайтын зат есім-* дердің, сондай-ақ, бүтіннің белшегі ретінде жұмсалмай-тын кейбір ұғымдардың аттарына қосылғанда, ол сездер тікелей ез мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолда-нылады. Мысалы: Сақалдар осы турған біле ме екен, Тен-текке жаза, өлгенге қун кесуді (I. Ж ансүгіров); Жанын-да ылғи тулкі ішіктілер, сұлу мұрттылар отыр (Б. Май-лин); Сырттан түлеп жамандық, Тазарып эбден кеткен-ше, Талай шаштар ағарар (С. Торайғыров). Қептік жалғау (-лар) даралап, даналап санауға болмайтын кейбір заттардың атауларына жалғанғанда, ол сездің дәл ез мағынасын езгертіп, оған қосымша рең (мағына) жамайды. Мысалы: Терең-шүңет крйнауларда әлі де ңарлар жарңырайды (Ғ. Сланов). Ж аз жетіп ңар-лар жетті, сулар ағып, Күн де тұр жарқ-жүрқ етіп нүрын шашып (С. Торайғыров) деген сөйлемдердегі карлар, су-лар деген кептік формадағы сөздерден, сондай-ақ еттер, суттер, шайлар, қымыздар, жемістер, жундер, терілер, шараптар деген сөздерден де әлденеше қилы, әлдене-ше сортты, әлденеше килограмдаған я литрлеген, үлкен-ді-кішілі, қоюлы-сұйықты, ащылы-тұщылы, ескілі-жаңа-лы, жақсылы-жаманды және басқа сыр-сипаттарын қоса қамтитындай рең аңғарылады. Қөптік жалғау (-лар) кеп адамға тән я ортақ бола алатын заттардың (адамның, нәрсенің) атауларына қо-сылғанда, сол заттың кеп (бірнеше) адамға бірдей (ор-тақ) екенін білдіреді. Мысалы: Әкелерін қатты сағынып, еркелеп отырған балалардың үшеуі де Абайдың сөздерін қостады (М. Әуезов); Осы жиынға сәлем айтқан Зередей аналары екен (бү да); Ж алғыз қыздарын оқытқысы ке- 42 43 летін дке-шеиіе осы ңорлықтан жабырқау еді (Ғ. Мүсіре-пов). Көптік ж алғау (-лар), кейбір жағдайда көпшілік пайдаланатын я қолданатын заттардың (нәрселердің, бұйымдардың, ас-тамақтардың т. б.) атауларына қосыл-ғанда, олардың көпке ортақ, көптің қолдануындағы нәр-селер екендігін білдіреді. Мысалы: Ac әзір екен, олар ас-тарын ішті (С. М ұқанов); Тез ішіп болыңдар шайларың-ды (С. Сейфуллин); Бұған кітапханаларыңыздан кітап алуға бола ма?, үтіктеріңізді (иіәйнектеріңізді, кеселері-ңізді т. б.) бере тұрыңызшы, сабақтарыңыз, экзамендері-ңыз бітті ме? Көптік ж алғау (-лар) орын, мекен атауларына қосылғанда, сол сөздің көптігін білдірмейді, оған «сол жақ», «сол маңай» (айнала, теңірек) деген сияқты ко-сымша рең үстейді. Мысалы: Абай өз пәтерлерінен екі-үш көше узап кетіп еді (М. Әуезов); Ж иын тарамастан бү-рын Абай жалғыз бөлініп, өз үйлеріне ңарай асыға жө-нелді (б ұ д а). Көптік жалғау (-лар) жалқы есімдерге (кісі ат-тары мен жер-су аттарына), сондай-ақ, кейбір туыс-жү-рағат атауларына қосылғанда, сол заттардың кептігін білдірмейді, «сол (кісі) және баскалар» деген сияқты топтау ұғымын береді. Мысалы: Сүйіндік аулына Абай-лар ел орынға отыра келіп еді (М. Әуезов); Әкесінің үйі-нен Айшаның екінші ағасы Ж анәлі шығып, Айш алар отырған өз үйіне таман келді (С. Сейфуллин). Көптік ж алғау (-лар) ж алаң сөздерге және дер-бес сөздерден қүралған күрделі сөздерге ғана емес, дер-бес сөздер мен көмекші сездерден қүралған тіркестерге де қосылады. Ондайда көптік жалғау соңғы кемекші сөз-ге жалғанады да, бүтін тіркес бір сөз ретінде жұмсалады. Мысалы: Нұржан мен Еркін сияқтылар көбейеді (С. Мұ-қанов). Көлігі барлар өз үйлерінің жабдығын тасып ал-ған соң, басқаға да көмектеседі (Ғ. Мұстафин). Қөптік жалғаудың грамматикалық қызметімен байланысты стилистикалық ролі де күшті екенін мына-дай айғақтардан керуге болады. Көптік жалғау (-лар) бір сейлемде (кейде іргелес қүрмалас сейлемдердегі) біріне-бірі қатысты бірнеше сөзге (мүшеге) жалғана береді. Ондайда кептік жалғау. бір жағынан, сездерді бір-бірімен қиыстыру үшін қолда-нылса, екінші жағынан, оларды сараландырып, айқын, ашык етіп ажыратып айту үшін қолданылады. Мысалы, Бастары жалаңбас, ауыздарын қалың мұрт, беттерін үзын, тығыз сары саңал басқан үлкендер балаларға әлі де аса суық түсті көрінеді (М. Әуезов) деген сөйлемдегі үлкендері бастауышқа тікелей қатысы жоқ, бірақ баян-дауышқа қатысы бар, балаларға деген толықтауышты балаға деп, жекеше формаға қойып езгертсек... (үлкен-дер балаға... суыщ көрінеді), балаларға емес, бір балаға ғана (я қандай балаға болса да) деген мағына туады да, сөйлемнің жалпы түсінігіне, қүрылысына, езге стиліне нүксан келмейді. Ал, егер сол үлкендер деген сөзге (бас-тауышқа) тікелей қатысы бар көптік фррмадағы баста-рын, ауыздарын, беттерін деген сездерді кептік жалғау-ларынсыз (мысалы: басы жалаңбас, аузын ңалың мұрт, бетін үзын... сақал басқан үлкендер...) қолдансак, сөй-лемнің стиліне де, айтылған ойды саралап түсінуге де едәуір нүқсан келеді. Демек, сол үлкендерінің әрқайсы-сының басы... аузы... беті... деген сараланған айқын түсі-нік болмайды. Сондай-ақ, Аттар қайқаңдап, тізелерін бү-гіп, ағаш ерлер ескі төсектей сьщырлайды (Ғ. Мүсірепов) деген сейлемдегі аттар, тізелер, ерлер деген сездерді ав-тор жекеше формада қолданса, жалпы үғым езгермеге-німен, дара түсінігіміз азды-көпті басқаша болар еді. Ол ерекшелік мысалы, аттар... тізелерін бүгіп.., дегенмен аттар... тізесін... бүгіп дегенді салыстырғанда. айқьтны-рақ білінеді. Ендеше, бұл айтылғандардан сөйлемдегі бір-біріне қатысты сездердің (мүшелердің) кептік жал-ғауда қолданылуы олардың әрі грамматикалық жағынан қиылысуларына, әрі стилистикалық жағынан айқында-лып саралануларына керекті дәнекерлер болады деген қорытынды туады. Оны кеңірек те, тереңірек те бағдар-лау үшін мынадай мысалдарды талдап керейік. Жігіт-тер сыртқы киімдерін сыпырып тастап, алаңандарына бір түкіріп, қолдарына кетпен алды (Ғ. М үсірепов); Те-келер бастарын тұқырып, мүйіздерін төсеп түр (М. Әуе-зов); Бірен-саран кемпірлер шапандарын жамылып ке-ліп өлең тьщдасты (Б. Майлин). Осындағы жігіттер, теке-лер, кемпірлер деген сездерге (мүшелерге) қатысты кеп-тік формада қолданылған езге сездерді қосымшаларсыз Қолданып қарасаңыз, әр сейлемнің стилі де жатық бол-майды, түсінікзюрі де айкын болмайды. Осы айтылған ка-ғидаға бірыңғай мүшелердіц кілең кептік формада қол-Данылуы да дәлел бола алады. Мысалы: Олар иектерін сипайды, жөтеледі, самайларын қасиды (Ғ. Мүсірепов). 44 45 |