Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| § 14. СЕПТІК ЖАЛҒАУ
Септік жалғаулары арқылы есімдер сейлемдегі етіі тіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі. Мысалы: [ Еңбектен еңбек шығад (ы), еңбек туад (ы), Еңбекті екбек ақтап, еңбек жуад (ы). Еңбек етіп күшті туған ерлер тік мүшелермен байланыстырып түр. Бірақ, солай бола тұрса да, еңбектен, еңбекті, еңбекке, еңбекте, еңбекпен дегендердің беретін мағыналары өзара бірдей емес. өйт-кені олардың формалары біркелкі емес, әр алуан. Деген-мен, олар сөздердің лексикалық мағынасын өзгертпей, грамматикалық қызметтерін ғана өзгертетіндіктен, ол сөздер мағына жағынан бір-бірінен алыстап та кетпей, біреулері етістік арқылы айтылған қимылдың тікелей объектісін (еңбекті), біреулері кимылдың шығуын (ең-бектен), біреулері қимылдың болған орнын (еңбекте), біреулері қимылдың бағытын (еңбекке), біреулері қи-мылдың құралын (еңбекпен) білдіріп түр. Сөйтіп, бұл қосымшалар сейлемдегі сөздерді бір-бірі-мен жалғастырып, септестіріп тұр. Осындай қосымшалар-ды септік жалғаулары дейміз. Сөздердің жалғауларды қабылдап өзгерту жүйесін сөздердің септелуі деп немесе септеу деп атайды.
несінің? Еңбекке ерте түра белін буад (ы). Ёңбекте еңбек еткен ерлерім бар, Еңбекке сіңірген көп түрлерің бар, Еңбегім өзгерген жоқ, өз орнында, Еңбекпен ерік алатын жерлерім бар (И. Б.). Бүл мысалда 13 мәртебе ұшырасатын еңбек сөзі түр лі-түрлі қосымшалар косылып, әр алуан формада қолді нылып тұр. Егер жетінші жолдын. басындағы еңбегім № геннен басқаларыньің қосымшаларын алыгі тастасаЗ 3 Барыс кімге? неге? кайда?
4 Табыс кімді? нені?
кіміме? кіміңе? кіміңізге? кіміне? неме? нене? ненізге? несіне? кімімді? кіміңді? кіміңізді? кімін? немді? неңді? неңізді? несін? кімімде? кіміңде? кімінізде? кімін-де? немде? неңде? ненізде? несін-де? (қайда?) сөйлемдегі сездердің'байланысы бүзылып не қиыспай к| лады, нс сөйломдердің мағыналары өзгеріп кетеді. Мч салы: тертіпші жолдағы еңбекке деген сөздіи косымга сын альш -тастасак. еқбек ерте тұра белін буады деге! болады да, сснлемніц мағьінасы өзгереді. Бүл қосымшаляп еңбек деген сезді әр сейлечлегі еті£ Шығыс • Көмектес кімнен? неден? кімімнен? кіміңнен? кіміңізден? кімінен? немнен? неңнен? неңіз-ден? несінен? (қандан?) кіммен? немен? кіміммен? кіміңмен?' кіміңізбен? қалай? кімімен? неммен? неңмен? неңіз-бен? несінен? (қалай?) 56 57
Септік жалғаулары негізінде зат есімдерді және зат есім қызметін атқаратын өзге сөздерді сөйлемдегі етістік мүшелермен байланыстырады. Септік жалғауларының ішінен етістік мүшемен тікелей байланыспай, тәуелдік жалғаулы есім сөзбен байланысатынь; — тек ілік септів^ жалғауы ғана. Септік жалғауларының ішінде шылау сөз-дермен (септеуліктермен) тіркесіп, әрі солар арқылы ма-ғыналарын айқындап, солар арқылы езге сөздермен бас-палдақтап жалғасатындары да бар. Зат есімдер және олардын, қызметтерін атқаратың' басқа есім сөздер тәуелденбей де, тәуелденіп те қолда-нылуларымен бірге, керегінше, септеліп те жұмсалады. Олардың септеулерінде, әрине, қалыптасқан жүйе бар.; Сол жүйеге сәйкес, сөздер мынадай екі түрлі үлгі бойың-ша септеледі. Ж ай септеу. 2. Тәуелді септеу. с к е р т у: кейбір зерттеулерде «Есімдіктердін сеп-телуі» септеудің үшінші түрі болып танылып жүр. Біз, оны тарихи жағынан тек есімдіктерге тән болып қалыіь тасқандықтан «Есімдік» деген тарауда береміз. ай септеу деп септік қосымшаларының тікеле* зат есімдердің және баска есім қызметін атқаратын сөз дердің тура түрлеріне жалғануын айтамыз. Ал, тәуел ді септеу деп септік жалғауларының зат есім немесе заг» есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді турле| ріне жалғануын айтамыз. I ай септеуде де, тәуелді септеуде де 7 түрлі формі' бар да, 6 түрлі жалғау бар. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||