ОРЫС ХАЛҚЫНЫҢ ҮЛЫ ЖАЗУШЫСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ

ОРЫС ХАЛҚЫНЫҢ ҮЛЫ ЖАЗУШЫСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ

Тамаша жазушылар - адам жанының инженерлерін баулып өсірген Ленин-Сталин елінде Пушкиннің атын білу, шығармаларын оқу былай түрсын, ол жалпы адам баласы медениетінің ардақты өкілдерінің бірі, орыстың үлы халқының көркем сөзінің, әдемі, бай әдеби тілінің атасы деп таыылады.

Бүгін, А.С.Пушкиннің өлгеніне 100 жыл толған күні, оның атьш бұрыннан бар тілдер гана емес, Октябрь революциясынан кейн жасалған тілдер де атайды.

Түңғыстың, Солтүстік пен Шығыстың, басқа бірсыпыра халықтардың жас жазушылары өздерінің әдебиетгегі бірінші қадамьш Пушкинге еліктеуден бастайды десек, біз қателескен болмаймыз. Үлы жазушының өзі туралы айтқан болжауының:

«Ескерткіш орнаттым мен қолдан келмес,

Ел ізі оған салған суый білмес», - дегенінің ақталғаны осы.

Ссш кездегі үкіметтің тыйым салуына карамастан Пушкиннің шығармалары Ресей патшалығьшдағы ең түкпірде шалғай жатқан елдерге де жеткендігін, «бүратаналардың» ойын бөлгендігін, оларды өзіне тартып, алдандырып қүмар қылғандығын, олардың асыл ойынан орын тепкендігін тарихтан біз айқью көріп отырмыз. Осының әсерімен Пушкиннің данышпан шығармаларына ол кезде «бүратана» деп аталған халықтардың барлық жақсы жазушылары еліктеді. Олардың әдебиетгік талашъш өаріп, жоғары сатыға көтерді, көркемдік сезім тудьфды, табиғатты, адамды сүйетін сезім берді. Бүл жазушылардың шығармаларына адамгершілік қасиетін берді.

Қазақ халқы да ез мәдениетінің ең тандаулы адамдары - ірі жазушылары арқылы, олардың ішіндегі ең ардақтысы Абай Қүнанбаев арқылы Пушкиннің данышпандығьгаа сый көрсетіп, қүрметтеді.

Қазақ халқының Пушкинді революциядан бүрын да жақсы білгендігіне Пушкиннш, кдйсыбір шығармаларының қазақ тіліне аударылғандығы дөлел. Революциядан бүрын бір белгісіз автор «Капитан қызын» аударған. Революциядан бүрын «Евгений Онегрпшен» аударылған бірнеше үзінділер бар, бүларды аударушылар осы күнге дейін мөлім емес, бүлардың ішінде халық ақындары да бар.

Революциядан бүрьш қазақ мәдениетінің қандай түрін болса да, соның ішінде қазақ халқының әдеби шығармаларын да патшанын, шенеуніктері... басып таптап келген. Революциядан кейін де ескі басшылықтың асыра сілтеген дәуірінде де қазақ халқының мөдениет мүрасы жарьщқа шықпай қалып келді.

Қазақтың түрі үлттық, мазмүны социалистік мәдениеті тиісті дәрежеде, барлық жағынан кең өріс алған соңғы төрт жылдың ішінде біз қазақ халқының өткен уақытта өзін езушілерге қарсы ерлік күресінің мөдени мүраларын тауып, пайдаланып қана қойғамыз жоқ, сонымен бірге жер жүзі өдебиетінің жақсы үлгілерінің («Шаһнама»), орыстың үлы ақыны Пушкин шығармаларының сан аудармаларын да тауып, пайдаландық. Пушкин шығармаларының колхозшылар арасында бірден-бірге ауысып жүрген, бүған дейінгі бізге белгісіз аудармаларын да тауып пайдаландық.

Қазақ халқының Пушкин шығармаларына қүмарлығы жалғыз аудармалардан ғана емес, қазақ жазушыларының өздері жазған шығармаларынан да, оның бер жағында Пушкинге жазғандарынан да көрінеді. Абайды былай қойғанда, Әсет және басқалар сияқты халық ақыидары да Пушкинге еліктегендігі мөлім. Пушкиннің шығармаларын аударған Абайдан басқа да, осы уақытқа дейін белгісіз жазушылардың табылып отырғандығы дәл осыны сыпаттайды.

Қазақ жазушыларының Пушкин шығармаларына қызыққан себебі не?

Қазақ жазушыларын қызықтырған Пушкиннің бейнелі тілі, оның асқан ақындық шеберлігі ғана емес, ең алдымен, оның жасаған образдарьшың казақ халқының түрмысына үйлесетіңдігі.

Абайдың поэзиясы ез түсында қазақ әдебиетінің өркендеуінде жаңа жол салса, поззиянық өленңің неше алуан жаңа түрлерін берсе, өлең өлшеуіштерінің басқа түрлері де, орыс халқының поэзиясында қолданыльш жүрген түрлері де қазақка жат емес екеңщгін көрсетсе, Абайдьщ қазақ әдебиетінін, тарихында жасаған осы өзгерістерінің бөрі, ең алдымен, Пушкиннің данышпандығьгаа еліктегіндегшің арқасы.

Пушкиннің лирикасын қолданған Абайдың ақындығы атты да, оның сүлулығын да суреттемей қоя алмады. Сол уақытта қазақтың өмірінде аттың кандай бейнесі, қандай қасиетгері болғандығъш, қазақ халқының сол уақыттағы түрмысы қандай екендігін еске алсақ, Абайдың Пушкиннің көркемдік өнеріне еліктеп, сол уақыттағы қазақ оқушыларына үғымды етіп, әдемі атгың түлғасын келістіріп суреттеген себебін түсінеміз.

Қазақтың жазба әдебиетінде сүлулықты Пушкин стилінің көркемдік дәрежесіне жете суреттеген асқан ақындықты Абайдан бірітиі рет көрдік деуге болады.

Алайда Абайды тартқан Пушкин шығармаларындағы түрі ғана емес, ақындық өлеңі ғана емес, Абайдың ақындық айналасында, оның ойында Пушкин геройлары орын алған. Біз мүны айтқанда Абайдың Пушкин Татьянасына шын қүмар болғандығын айтамыз. Абай Пушкин дәуіріндегі ерекше шыққан бүл орыс өйелінің ішкі сырын түсінген. Абай оның сыры Татьянаның Онегинге хат жазуға батылы барғандығында екендігін көрген. Абайдың бүл хатты асқан ақындық шеберлікпен аударғаны, сонымен бірге қазақтың әдебиет тілінің атасы Абай мен орыстың өдебиет тілінің атасы, сөздің аскан шебері Пушкиннің ақьшдығында үқсастық бар екендігін көрсетеді.

Казақ халқының Пушкинге қүмарлығы тек жеке жазушылардың қүмарлығы ғана емес. Пушкиннің адамгершілікті көксеген поэзиясы, оның қанауды, езуді жек көретіндігі, адамның қасиетгерін шын қүрметтейтіндігі, «кдрақшы» Пугачевтан (оны патшаның тарихшылары осылай деп көрсеткен), жаңа «қарақшы» Дубровскийден тапқан қасиетгері - Пушкиннің бүл поэзиясын өзінін, барлық тарихында орыстың үлы халқымен көрші болған, тіпті бір территорияда түрған деп айтарлық қазақ халқының білмеуі мүмкін емес еді.

Пушкин сондай тамаша сүйкімді етіп суреттеген орыстың жақсы әйелінің образы қазақтың өздерінің қыздарына Татьянаның (Тана) атын қоятын әдетінде де бар.

Пушкин суреттеген Онегин мен Татьянаның образдары, олардың сүйіспеншілігінің тарихы қазақ бүқарасына үғымды болатын тагы бір себебі бар... Помещиктер тегінен шыкқан, тентек мінезді, жеңілтек, білімді әйелге немкетгі қарайтын Онегинді қазақ бүқарасы жексүрьш салдарға, бүқарадан қол үзген, қазақтың семьясына көп әлек салған, қазақтың талай қьтздарын сырты жылтырап алдап-арбаған сүмырай тілмаштарға үқсатады. Өзінің халқының ойын, пікірін білген Абай мен халық ақындарының Пушкиннің «Евгений Онегиніне» назарын аударған әуелі осы емес пе екен?

Ресейдегі «бүратаналардың» шығармаларьша көп көңіл бөлген Пушкин, өрине, қазакқа да соқпай кете алған жок,

Пугачев көтерілісінің жайылған жерлерінен материал жинап жүргенде Орынборда, Оралда, Орынбор-Торғай даласындағы бірсьгаыра поселкелер мен ауылдарда болган Пушкин сонымен бірге халық аузыңда сақталған жырлармен, ертегілермен, оньщ ішінде кэзақтың тарихьшдағы «Қозы Көрпеш — Баян сүлу» поэмасымен танысқан. Пушкиннің «Қозы Көрпеш» өлеңдерінен 6 табақ кағазға қырғыздардың аузындағы сөздер жазып алғаны Ғылым академиясьшың Әдебиет институтьшың архшінде сақтаулы.

«Бүратана» халықтар былай түрсын, әуелі орыс халқының мөдениетін өсіруге көңіл бөлмеген патша үкіметі, әрине, қазақтьщ еңбекші бүқарасын жалпы адам баласының мәдениетіне, оның ішінде орыстың үлы халқынын, мәдениетіне араластырудың қамын мүлде ойлаған жоқ.

Алайда бүған қарамастан, Пушкиннің шығармалары қазақ халқының айтулы жазушылары арасында ғана емес, кдлың халық бүқарасының ортасына тарағандығын көреміз.

Халықтардын,.. үлы достығы казақ халкдлньщ Пушкин мүраларьш жанзша, кең көлемде меңгеруіне үлкен себеп болды. Пушкиннің шығармаларын қазақшаға аударуға қүлшынып кірісті.

Пушкин шығармалары, өсіресе, сонғы үш-төрт жылдың ішінде қазақ едебиетіне көп араласа бастады. Пушкин шығармаларының барлық аудармасының үштен бірі 1935-1936 жылдардың ішінде істелді. Бүл үлкен жүмыстың нәтижесі Пушкин шығармаларының үш томдығының басылуы болды, бүған оның поэмалары, лирика өлеңдері қара сөзбен жазған шығармалары кірді. Қазақ жазушылары аударғанда Пушкин мүраларының маңызды, бағалы жерлерінің бәрін толық беруге еңбек сініріп жүмыс істеуде.

Қазақстанда соңғы төрт жылдың ішінде Пушкинге деген қүмарлықтың артуы қазақ халқының жалпы мөдениет дәрежесінің өсуімен қатар, сол мөдениетті қүлаштатып, өркендетудің үстіне қазақ халқының мвдениетін орыс халқымен жақындату үшін Мирзоян жолдастың басшылығына еріп, Қазақстанда жүргізіліп отырған күрестің нәтижесі. Мүндай тамаша игілікті іс қазақ жазушыларының жер жүзі әдебиетіне, орыс халқының әдебиетіне ынтасын күшейтіп, қазақ жазушыларының орыстың классик әдебиетіне көркемдік жөнінен қүмарлығьш арттырды; сонымен бірге өз халқының ерлік әңгімелеріне ынтасын арттырды.

Бүл іс казақ халқының тарихи ертегілеріне, кдзақтың совет жазушыларының шыгармаларына орыс жазушыларының да ынтасьш күшейпі Бүл жылдардьщ ішінде казақтың ерлік эпосының, қазақтың қазіргі совет жазушыларының орыс тіліне аударылған шыгармалары бүған дейін ботімаған мөлшерге жетгі. Мүның бөрі қазақ халқын интернационализм рухында төрбиелейтіндігіне дау жок,

Пушкиннің бүдан бүрын аударылған шығармаларын қазір басқа авторлар аударуда. Пушкиннің шығармаларын қазақ тіліне жақсылап аудару жөнінде қазақ халқының жазушыларының арасында үлкен жарыс бар сияқты. Бүған мысал үшін Жансүгіров Ілияс жолдастың бүкіл «Евгений Онегинді» түгелімен аударуға сіңірген игілікті зор еңбегін айтуға болады.

Жер жүзі мәдениетке, ең алдымен, орыс халқыньщ мәдениетіне, оның үлы жазушысы А.С.Пушкиннің шығармаларьша қүмарлық алдыңғы қатарлы қазақ жазушыларының істеген ісімен ғана бітпейді, бүл қүмарлық халықтың арасына кең жайылды.

Социалистік К,азак,стан. 1937. 10 февраль.

Жургенов Т.К.
ОРТА АЗИЯ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ

ХАЛҚЫНЫҢ КҮЙЛЕРІ
1916 жылы соғыс жүмысына жігіт жию ретінен ысырылып креніседен* көшіп кегкендер (өсіресе Жетісу облысының көп халқы Қытайға өтіп кетті), әр түрлі өзгеріс өлектерімен санақ болған шамаларға дейін қайтып үлгере алмадық.

Екінші, сол санақтың жаз болғандығынан, Жетісу, Сырдария облыстарының Арқаға, жайлауға шығып кеткен көп квшпелілерін қолына түсіре алмағандық. Креніседен кездескен қазақ-қырғыздың өзінің де есебін анық айтпайтындығы өммеге де аян болуы керек: «солдаттыққа алып кетеді-міс» деген қазақ арасындағы көнеден келе жатқан өсек күні бүгінге дейін 20-30-дың арасында еркектерін есепке алдырмай отыр.

Онда өзбектер де осы сықылды өтірік есеп берген шығар деушілер болса, жауагс едбек халқы қалада, қысгақта болғандықтан жылдың кай кезінде есеп алынса, да орнынан табылатындығы - бір де, екінші, олардың бары қажы-молдаларынық метірікінегесіне** тіркеліп қойылуы керек.

Қазақ-қырғыздың еркегінің есебі түгел тіркелмегендігі сол 1920 жылғы Түркістан Республикасының санағының санынан-ақ шығып түр: мәселен, қазақ жерлерінде еркегінен әйелдері көп көрсетілгені, дүрысьгаа қарағанда қазақта әйел аз болмай ма?! Қазақ арасында қалың мал болуына да себеп әйелдің еркекке баспа-бастықтан аз болуынан емес пе екен?!

Патша заманьшдағы да қазақтың санақтары осы қалыпты болатын, сондықтан жоғарыдағы «Түркістан халқының 48%-і қазақ-қырғыз» деу де күмәнсіз болмас — ол айтқаннан да көп деп көңіл қою керек.

Түркістанның қазіргі қолданған санағына шек келтіруге итеретүғьш -қазақты 48%-тен кемітіп 30%-ке айналдырғанда сол шамамен Түркісгандағы бетен іргелі үлтгың да кеміп көрінбейгіндігі. Біздің ойымызша, кайга сонғы бес-алты жылғы башашы маңцаңцарын басынан апсарып, адам шығынына үшыраған, өзбектін, жан сандары бүршиысынан көш қүрлы кемуі керек еді, осыны ойға алғанда өзбектердің сонғы санақта «өсіп» кетуі көңілге күмән келтіреді...

Дүрысында Түркістан халқьшың тең жартысы қазақ-қырғыз болуы тиіс.

Бүхарға кдраған қазақ қанша екендігі әлі анықталған жоқ. Олардың қоныстары Бүхардың қызылга караған батыс түстігіңцегі болады. Айтушылар қазақтың қыстақ болғаңдарының шегі Бүхардың каласынан онша алыстамай-ақ басталады дейді.

Бүхардың хүкіметі қол астындағы қазақтың жалпы есебін алмақ түгіл, күні бүгінге дейін барлығын білмей келді деуге болатын. Жақында болған соңғы сайлауынан бүрын Бүхар Республикасында әлеумег ісіне қазақ араласа алған жоқ.

Бүхар Республикасы халқының көпшілігі төрт үлттан қүралған: қазақ, түрікпен, өзбек, тәжік. Бүл айтылған үлттардың жан есептерін даір ашық білмейміз. Түркістанда жауапты жүмыста жүрген бір түрікпен азаматгың айтуынша, Бүхардағы түрікпен бір миллион бар көрінеді. Бүхар Республикасының соңғы сайлауында Орталық Комитетіне түрікпеннен он адам, қазақтан жеті адам кіргізіліп отъф.

һөм түрікпендер өз алдына автономиялы облыс болған. Егер бір миллион жаны бар автономиялы облысты түрікпеннен жанына шамалап, хүкіметке он адам өткізілген десек (солай болуы мүмкін), жеті адам сайлаған қазақ халқы кемінде 700 мындай болуы керек.

Бүхар қазағының да көпшілігі көишелі көрінеді. Мөдениет жүзінде олар бізден көш төмен, оқығандары жоқтың қасында, бары мардымсыз, осы күнгі хүкіметке енгендерінің де жөн-жоба жоспарлығы жоқ сықылды.

Хорезм Республикасына карайтын халықтар - қазақ-карақалпақ, түрікпен, өзбек¹. Қаракалпақ алты алаштың бірі больш есептеледі. Бүлардың қазақтан тіл айырмашылықтары қырғызбен қатар, түрмыс түрлері, шаруашылық салты қазақпен бір. Түркістанның қазақ-қырғызы сықылданып Хорезмде де «қазақ-қарақалпақ» деп қатар аталады. һөм мөдениет жүмыстары бір жолмен жүреді. Сырттан қарақалпақ делінгенмен, өзара руларына карағаңда солар қазақпен аталас сықылды, өйткені олар да найман, қыпшақ, қоңырат, дулат, қостаңбалы дегендей үш жүрттың ішіндегі руларға бөлінеді.

Хорезмге қараған қазақтар біздің Қазақстанның көп шығыс түстігінің халқымен қаралас, көбі Кіші жүзден көрінеді.

Бүхарға қарағанда Хорезм Республикасының жауапты жүмыстарда жүрген қазақ жігіттері барлау¹. Хорезм Республикасының коммунистік партиясының бас комитетінің бастығы — қазақ, табын руынан (кіші жүз, жетіру) Календер Аданаев деген жас жігіт, Хорезмнің өз халқының кісісі, мағлүматы орысша екі класты школда оқыған.

Хорезмнің соңғы сайлауында Орталық Комитетінің басқармасына өзбектен - 2, түрікпеннен - 2, қазақтан - 2, Европалықтан 2 кісіден сайланған. Бүған қарағанда жан сандарының тепе-теңдігі керінеді.

Хорезм коммунистік партиясының 500-дей мүшесінің 25%-і, 700 оқушысының 40%-і қазақ-қарақалпақ екен.
П. Көсіптері

1. 
   Түркістан Республикасьшың қазақтардың Сырдария облысы Мырзашөл, Ташкен уездеріндегілері, Ферғана, Самарқан облысьгадағылардың тегісімен, Амудариядағыларының бір қатарлары отырықшы, мақта егеді. Басқалары көшпелі.
   
2. 
   Бүхар Республикасындағы қазақтардың көбісі көшпелі, тьфықшылары
   аз, бүлар барынша мақта егеді.
   

Хорезм хүкіметінің басындағы қазақ жігіттері қалған көшпелілерін де жерге отырғызу шарасын қылып жатыр. Өзгерістен кейін хан-бектерден босап, еңбекшілердің иеленуіне калған 100 мыңдай танап жердщ 30 мыңдайын-ақ өзге үлттарға ауыстырып, қалғанына қазақты қондырмақшы.

Сол жерге жазылғысы келетін қоныстас Қазақстан халықтары да болса керек (Адай уезінің үстірттегілері).

Хорезм хүкіметі жер суғару үшін қазақ арасьюа 5 су машина стансасьш салдырмақшы. һөм мақта тазалайтын зауыттар орнатпақшы.

Орта Азия Республикаларывдағы қазақтардың казіргі күйлерін карағанда, олардың еткен өмірлерінің тарихын тексере кету қажет.

Орысқа орам бермесген бүрьш қазаққа хандық қүрған канды шелек төрелер бас мансапгары үшін өзді-өзі ынрай араздасумен болып, іфзак, кэрғыз, каракалпақ сыюьщцы алты алашган айьфылған елдер түгіл өр аталықты өзара жауласгырып, қьфық пышақ қылып үстағандықтан кай жағы да біреудің (қонысгас бетен үлттардын) саясьша сағаламай күнелте алмаған. Қазақтың бір жагы Қоқанға, бір жағы Бүхарға, бір жағы Хиуаға (Хорезм) қараған, қьфық бөлінш, күні бүгінгі дейін өр республиканьщ есігінде жүруіне түпкі себеп сол болғаа

Бүрын Орта Азияда үш мемлекет болдьг

1) Қокан хандьиы — осы күнгі Ферғана, Самаркан облысгарындағы халықтар қүргаа Бүхар хандығы - осы күнгі Бүхар Республикасы.

2. 
   Хиуа хандығы - осы күнгі Хорезм Республикасы.
   Қоқан мен Бүхардың халқын қазақтар «сарт» дейді.
   

Сол бүрынғы Қоқан отаршылдарының қүрған қорғандары орыс алғаннан кейін үлкен калаларга айналды да, иеленген халқы — қоқаңдардың кәсіптерін көтермес, даладағы көшпелілерге қайырымы қатты тиюінен танбады.

Енді осы сықылды кэзақ-қыргьщцың шаруашылық сүрауымен емес, хүкімет отары болған қалаларды Түркістанда болып жатқан шаруашылық аудандау жүмыстарында Түркістан шаруасына «жетіктер» көне кәдесінен қалдырмай жатыр. Әлгі аты аталған айдаладағы қалаларға Қарақүмда, Қызылда, Памирдің бетінде көшіп жүретін қазақ-қырғыздың шаруашылықтары «шиеленіскен» деп жүріп, қазақ-қырғызға қараған жерлердің бірқатарларын үлт айырмашылықтарына қарамай, қисьшсыз аудандап жатыр. Қоныс регінде қарағанда кіл қырғыз бірынгай отырған елді өз алдына бір аудан қылып қоюдың орнына, өзбекпен араластырып, үш ауданға ажыратып, әр ауданда да аздықта қалдырды (Ферғана облысы).

1. 
   Түркістан Республикасындағы өзбек тілін түтьшатүғын облыстың бірі
   Ферғана болғандықтан, мүвдағы 48% қырғыз-қыпшақтың келесі қамдарьш,
   аудандау ісін ескермей кетгі деуге болады.
   
2. 
   Самарқанға қараған қазақтар жерінің шегі көпшілігі қазақ халқы
   болған. Ташкен уезімен аралас бола түрса да, оған үқсамай, ісі өзбек
   тілінде жүретін Самарқан ауданына қарап қалып отыр.
   
3. 
   Крзақсган халкңмен қоралас, жаз жайлауы, щ>іс қысгауы бір күнде араласып жапсэн Жегісу, Сырдария облысгарын «Түркісгагоа наңдық» қылып керсетіп ашр.
   

Су шаруашылығы, мақта жүмысгары дегендердің дені өзбек халқының қолында, оған ттсті кдзына қаржыларьш да солар сорады.

Түркістан қазақ-қырғыздарының кейбіреулері жерінің шүрайынан орысгың схгаршылдарының қазақ қара шайына айырбастамаймын деп айырылған башқүрттарымен бірдей болып түр.

Бүхар, Хорезм қазақтарының күйлері де аса ажарлы болмаса керек. Халқьгаың көпшілігі қараңғы, әлеуметшілдік сезімдері жоқ десек те, аса өтірікші болмаспыз.

Хорезмнің бір бас азаматы «Хүкімет істерің қай тілде жүреді?» деген сауалға: «Мүсылман тілінде», - деп жауап кдйтарды. Оның айткдн «мүсылман тілі» өзбек, түрікпен, кэзақ-қаракдлпак, араб-парсы араласкдн «интернационал» болуы керек. Оқулары да осы тілде екен.

Бүхарға қараған қазақтардың өмірінше хүкімет есігін ашып, қалаға

қатынасып отырғаны - биыл. Араларында саяси сезім, өдебиет істері деген ырымға болмаса керек.

Азиялы Бүхар мен Хорезмнің екеуінде де қазақ әдебиеті дегеннің исі жоқ. Әзіргі иеленіп отырғандары - «мүсылманша» оқулар.

Қазақ халқы Қазақстан, Түркістан, Хорезм, Бүхар - төрт республикаға тарағанмен, жерінің шегі араласып жатыр. Бүрын Қоқан, осы күнгі өзбектің қүлдығына үшырап, артынан орыс хүкіметі де басын қоспай, сол бүрынғы бойынша үш жерде айырып үстап келген қазақ халқы енді совет үкіметінің қолымен көз қорғандарынан қүтылудың қамын қылу керек.

Жері түтас, елі аралас бір үлттың үш республикада жүру енді Ресейде үлт мәселесі еске шығып, әркімді өзінің ана тілінде жалпы мәдениеттің бүтағына мінгіземіз деп жатқан мезгілде жөн де болмас.

Қазақ еңбекшілерінің қайдан болса да, мүндарын бір жолмен бітіруіне көне заманы қанішер Орта Азия хандарының, онан қалды орыстың үлкен хүкіметінің өздері үшін үш бөліп қойған кренсесі кес бола ма?

Осы күнгі шаруашылық аудандау жүмыстары да Совет хүкіметінің үлт мәселесіне көзқарасына қиянат қылмасын деген коммунист партиясьгаың соңғы съезінің қаулысы бар. Үш мемлекет басқаруында түрып қазақ еңбекшілері халықшылдығын сақтайды, бәрінде де бірдей жаңа түрмысқа жегіле қояды деу қиыя

Қазақ бар жерлердегі ез тізгініне ие болып отырған Қазақстан халқы болғандықтан бар жердегі қазақтың да қамын көздеу Қазақсганға артылады.

Осы съез осы мөселелер туралы пікір белгілеуі керек.

Оьездің сайлаған хүкіметіне бірінші міңдеггеп кетегүғьшы - тілеп агырған Түркісган қазағын жақьш арада Қазақстагаа қосып алу. Екінші ескертөгүғыны -Бүхар мен Хорезм Республикаларындағы қазақтармен қатынасып, олардың кем-кетіктеріне күш ауыстыру.

Бүл айтылғандардың қай түрде болу жағы тағы бірде жазылар.

Еңбекші қазақ. 1924, 8 қазан.

Жургенов Т.К.

К ЗАДАЧАМ НОВОГО ПЕДВУЗА КССР

КОРЕНИЗИРОВАТЬ МИРОВУЮ КУЛЬТУРУ
Задача, поставленная Советской властью, перед трудящимися казахами, заключается в том, чтобы коренизировать мировую культуру, коренизировать в том смысле, чтобы она была общемировой не только по содержанию, но понятной, усваиваемой на своем коренном языке для казахов. Отсюда вытекают следующие группы вопросов, необходимых к разрешению партии и правительства КССР для достижения этой, упомянутой выше в области культуры, цели.

Первая группа вопросов относится прежде всего к овладению руководстюм государства Трудящиеся казахи, при помощи революционного пролетариата России, организовали у себя в Казахстане советскуго социалистическую республику именно для того, чтобы через советы разорвать все узлы преград, стоящих на пути своего развития, заключающихся в особенностях уклада жизни казахов, бытовых предрассудках и прочие, а затем перестроить всю общественную структуру по-социалистически.

Вторая группа вопросов, стоявших перед трудящимися казахами после организации и захвата власти, заключалась в организации национальной территории казахоа

Исторические условия, в которых волей судеб очутились казахи, сложились таким образом, что если бы не пролетарская революция, происшедшая в России, организовавшая Советскую власть, то у казахов не только не могли бы складываться элементы государственности, но и всякого рода общественности.

История казахов всецело связана с колонизацией своих культурных соседей.

Колонизация, которую следует разбить на два периода по времени и виду. Первая колонизация была мусульманская - с востока. Эго колонизация связана с распространением мусульманства среди казахов, возникновение городов южного Казахстана (Ак-мечеть), Туркестан и прочие.

Вторая колонизация — это есть европейская колонизация в лице русских. Европейская колонизация, помимо создания условий к сохранению всех тех «прелестей» (некультурность, отсталость в экономическом отношении, сохранение старой формы структуры и пр.), помимо всего этого она связана с возникновением городов европейского типа, как своеобразных «культуртрегеров».

Вот эти те исторические условия, связанные с упомянутыми видами колонизации, безжалосгао юуродовали сплошь заселенную казахами единую территорию. Вот почему власти в Казахстане пришлось в первую очередь играть роль единения и собирателя земли казахской.

После присоединения среднеазиатской территории к основному Казахстану, казахская государственность, можно сказать, заложенная Октябрьской ревшпоцией, национально скдасалидизировалась, чем и окончательно завершилась эпоха так называемой организации территории Совегского Казахсгана.

Третья группа вопросов связана с основной задачей всей нашей революции. Эгой задачей является сооружение социалистического строительсгва в КССР.

Социализм для казахов прежде всего означает национальную победу на культурном фронте. Трудящиеся казахи, приобщенные к мировой культуре, на своем родном языке могут с полной гордостью ликовать, как на торжестве первой победы социализма в нашей стране.

Через пролетарскую школу мы будем выковывать новых строителей среди казахов. В этом и задачи просвещения у нас в КССР. Без непосредственного доступа к знанию для всей казахской массы (под этим я подразумеваю мировую науку на казахском языке), культурой в совегском смысле этого слова нам не овладеть! Советская постановка вопроса дела народного просвещения казахов заключается именно в том, чтобы сделать мировую культуру досгупной для каждого казаха на своем родном, казахском языке. Огсюда и необходимость организащш разных культурных и научно-учебных учреждений национального типа, отсюда и ясна задача новоорганизуемого педвуза.

Теперь, когда Советский Союз в целом стал на путь непосредственного строительства социализма, оставив далеко позади своего бытия, так называемые организационные и восстановителъные периоды, Советский Казахстан, тоже переживший периоды государственного оформления не может не столкнуться с вопросами упомянутого порядка. В этих целях мы в первую очередь должны создать школы, учебные заведения на казахском языке. Имеющиеся до сих пор учебные заведения расположены далеко от аула. Поэтому, кроме коренизации науки по форме, мы должны приблизить ее к гуще населения — казахскому аулу.

Задача педвуза заключается в том, чтобы вырастить и подготовить лиц из среды самого казахского населения, подготовитъ высококвалифицированных педагогов, являющихся носителями культуры в аул. Эти, подготовленные в национальном вузе педагоги, в свою очередь должны быть первыми из среды казахов. Казахский Ломоносов, по моему мнению, выйдет из этого нашего первого национального педвуза.

Наш педвуз, будучи единственным научным учреждением, не может вместиться в положенные для обычных педвузов РСФСР рамки, а должен изучать педагогику применительно для всех краеведческих особенностей КССР. Вот в этом смысле наш новоорганизуемый вуз должен быть в свою очередь по силе и возможности научно-учебным учреждением, способным овладеть знанием, необходимым для столь разнообразных потребностей нашего края.

Советская степь. 1926, 7 сентября.

Жургенов Т.К.