МЕКТЕП ЖҮМЫСЫНДАҒЫ КЕМШШКТЕРДІ ЖОЮ

МЕКТЕП ЖҮМЫСЫНДАҒЫ КЕМШШКТЕРДІ ЖОЮ

Советтік Социалистік Қазақстанның кейбір жерлері мөдени қүрылыста соңғы екі жылда алға басуда. Бірақ өлі де көп жерлер артта калып келеді. Әсіресе мектеп қүрылысы. Қазақстанның мектептеріңде, ең бастысы, ауылды жерлерде жогарғы сьшыптар жок, Бізде орта мектептер бірден-бір, ақ болып есептеледі. Оқитындардың 89%-і бастауыш мектептерде оқиды. Бастауыш мектептің окушыларының тең жартысы бірінші сыныппен шығарылған. Осы -мектеп жүмысгарының шын мәнінде кемшіліктерін ашатын ақиқат. Бүл тек жоғарғы емес, сонымен бірге орта кластардағы окушылардың саны. Біздің мектегггер он жыдцык, ақикат бойышш сегіз жылдық, бес жылдык, Соңдайлық, Қазақсган бойынша бастауыш мектептерде төртінші сынышың бар бодғанынын, өзінде 14% болып саналады. Басқа қалған бастауыш мектептердің өзінде бірінші, екінші немесе үшінші сыныптың сощы жылдарын жүйелілік тізбе бойынша оқушылар онды түзеулерге жетті. Егер 1933-1934 жылы бастауыш мектептерде оқушылар бірінші сьшыпқа 42% шоғырланса, ал 1934-1935 жылы бесінші сыныпқа 31%. Егер 1933-1934 жылы тоғызыншы сьшыпкд 0,1% болса, онда жартысы жоғары жетілдірілген. Жобамен басқа да жоғарғы кластар осы мөлшерде. Осыған орай мектептер де біршама айқын қадам басты. Оку-тәрбие жүмыстары туралы біршама сүрақтар қараң қалып отыр. Көп мүғалімдер мектеп жүмыстарының сапасы осы оқу-тәрбие жүмысгарьша тәуелді екенін көзден жібереді Оқу-тәрибе жүмыстарының дүрыс үйымдасгыру, ең бірінші, мүғалімдерді тандай білуден және өз ісін жақсы білегін, совет үюмегінің жүмыстарьша, коммунизмге берілгеңціктеріне тәуелді болудаа Маман мүғалімдерді таңдау әлі күнге дейін онша емес Бастауыш мектептерде жоғарғы білімді мүғалімдер саны - 73%. Сонымен бірге орта мектептердің өзінде - 24%. Осы сандар бізді елеңцетеді. Маман мүғаліодердің жегіспеушілігі оларды қайта дайындау жүмыстары туралы мәселе тудырады. Бірақ осы жүмысгар бізде нашар. Көптеген мүгалімдер өзінш, мамандығын жогарылатугадайын емес және жеткіліксіз дайындалады. Сондықтан орта мектептердің өзінде білімсіз мүғалімдер көп екені ақиқат. Мысалы, Бурно-Октябрь жеті жылдық мектебінің директоры арызында былай деп жазады: «Мамандығы жоқ мүғалімдердің біразы өздерінің бос уақыттарында дайындалу орнына өздеріне одан сайын сабақтарды қосып алады және оған сағаттары жетпейді. Жанғаман райкомының мүғалімі, білімі жоқ Рахимбердин былтыр көптеген пәндерден сабақ берген.

Мысалы, физикадан 7-сыныптарға 16 сағат, тарихтан 6, 7-сыныптарға 20 сағат, орыс тілінен 5, 6, 7-сыныптарға 32 сағат, география 7-сыныпқа 16 сағат, т.б. жеті түрлі пәнді үш түрлі сыныпқа берген. Бүл сабақтар жоғарғы оку орнына түсу үшін жақсы дайыңдықты талап етеді. Біздің мүғалімдеріміздің бір бөлігі жөне бір аурумен ауырады. Ол - өзінің міндеттеріне немқүрайлы қарауы. Алматы қаласының N 1 мектебінің оқушысына мектеп директоры Соколою «үлгерімі жақсы» деген анықтама береді, бірақ ол қыз Павлодар қаласына ауысып барғанда орыс тілі жөне математика пөнінен үлгерімі өте төмен болған, ал Алматыда оқып жүргенде бар сабағы «жақсы» болды ғой.

Оку-тәрбие ісгерінің орнатуда-бірінші оқушылардың үлгерімі былтырғымен салыстырғанда биыл бүл қатынаста бірқатар жетістіктерге жегтік. Мысалы, Семей каласындағы Чернышевский атындағы мектепте 2-кластардан бақылау жүмысы болды, окушылардың 55%-і дүрыс жазған, ал биыл 87%; 4-сыныпта жақсы орывдағандардың саны 21%, былтыр 81% болды. Сонымен қатар сауаттылық біздің орта мектеп (6-9 сынып оқушылары) пен ҚазПИ жөне педтехникумдарда қызықты нәтиже берді Сауатгылық біздің орга мектептерде жоғарғы оқу орындарына, педтехникумдарға қарағанда өте жоғары. Егер орта мектептерде оқушылар берілген тапсырмада орта есеппен 6-8% қате жіберсе, ҚазГШ-дің әдеби бөлімдерінде студенттер 13,2% кдте жібереді. Қазақ бөлімдері әдебиеттері 15% қате және педтехникумда 1 курстар 14,6% кате жіберген. Бүл жерден студештердің жоғаргы оқу орындарына және педтехникумдарга тапсырғанда нашар дайыңцалатынын көреміз.

Қазір орта мектептерде оқушылар ете жақсы дайындалады. Балалардың тілдері сол кездегі революциялық сөздермен жәнб көптеген жаңа сөздермен, классикалық шығармалармен, әдеби тілмен даму керек. Егер кейбір мектептерде білімділік төмен, (жушылардың тіддері балагат сөздермен толы болса, мүғалімдер мен басшылар күрес жүргізу керек. Кейбір мектептерде мүғалімдер балалардың қателерін тексермейді де екен. Мысалы, Қордай ауданының Черноречинск мектебінің мүғалімдері оқушылардың дөптерлерінен мынандай қателерді тексермеген: «Он будет лечтися», «Они будет лечится».

Қай жерде оқушылардың тәртібі жақсы қолға алынған болса, сол жердің сабақтары жақсы етеді. Алматы қаласындағы бір мектептің оқушысы «Сабақта неге тыныш отырмайсың?» деген сүраққа былай деп жауап береді: «Өйткені сабақта ішің пысады, қызықсыз, тындайсың-тыңдайсың — жалығып кетсең, бірдеңе істегің келеді». 9-кластың оқушысы былай дейді: «Физика сабағында мүғалім «Расширение твердых тел» деген тақырыпта сабақ өтеді. Физика пәні өте қызықты, бірақ мүғалім сабақты қызықсыз өтеді. Мүғалім сөйлейді-сөйлейді - үйқың келеді». Егер сабақ қызықсыз ететін болса, өрине балалардың сыртқа шығып ойнағысы келеді. Кейбірі

оқу залының аздығын айтып күтылғысы келеді. Көктемгі демалыс кезінде Алматы қаласының мектептерінде оқушылармен ешқандай жүмыс болган жоқ, барлық аудиториялар бос болды, оқушылар бос уақыттарында сол мектептің бір нәрсе үйымдастырып өткізуін қажет етті. Мектептерде бірінші кезектегі іс — окушыларды мектептен шығару. Жегіөзен мектебінін, директоры Төлеков болымсыз нәрсеге бола окушыларды шығарып жіберген. Мектептен шығарылған оқушыға мәңгі-бақи мектеп есігін жаішау керек, қайта соның қатесін түзеу керек, ата-анасымен жолығып түруы керек.

Алматы қаласында 13 осындай жағдай болған жөне осы шығарылған оқушылардың ата-анасымен бірде-бір қатьшаспаған. Балалардың тәрбиесі үшін пионер, комсомол үйымдарының ролі өте үлкен. Әдетте біздің мектептерде бүл жүрмейтін үйымдардың жиналыс өткізуі деп селқос қарайды. Мектептен тыс жүмыстарды қалай үйымдастыруға болады. Москва қаласының 25-мектебінің 5-сынып мүғалімі канлкулда жазушылармен кездесу өткізеді. Неге біздің мектептерде осындай кездесулер үйымдастырылмайды. Мысалы, инспектор, жүмысшылар мен орталық партия комитеті мектеп директорынан мынандай талап етеді: балалармен тр; бие жүмысын өткізу, ата-аналарымен сөйлесу, комсомол, пионер үйьр.дар .і. Директорлар бүған жауаппен қарау керек. Сыртқы істерді үйымдастыру үшін мүғалімдер балалардың ата-анасымен қатынасып түру керек. Балалардың тәрбиеленуі нәтиже беру керек. Оқу-тәрбие жүмысын үйымдастыру тәртіп жоқ мектепте мүмкін емес. Алматы қаласьгаың N 10 мектебін алайық. Барлық жері кір, таза емес. Мүнда 1000 оқушы оқиды. Қай жер кір, суық, терезесі сынған болса, балаларды тәртіпке өкелу қиын. Жақывда оқу жылы да аяқталады. Осы бастан осы жүмыстардың аяқталуын жақсылап үйымдасгыру керек. Оқушыларды орнында калдырмауга, үлгілеріне, тәртібіне шара қолдану керек. Жыл сайын біз милиоңдаған ақша жүмсаймыз мектептерде женді мебельдер де жоқ. Біз мектептердің жақсаруын және кемшіліктерді жоюмыз керек.

Мектеітгің дүрыс мектеп атағын алуына структураның жөнді болуы, оқу кітабының жақсы болуы, мүғалімдерінің сай болуы, керек болса, осының барлығы да оку үшін, балаларды жақсылап оқытып, жақсы тәрбиелеу үшін керек. Жақсы оку деп мектепгерден ғылымның негізіне жетіп шығуды айтамыз. -ылымның негізіне жататындар: математака, физика, ана тйл, химия, жаратылыс, жағрапия, тарих, тағы баскалары. Мектепте оқыған балалар осы айтылған пәндерден толық мағлүматгы болып шығуы керек.

Жақсы төрбие деп нені айтамыз дегенге келсек, ол балалардың мінез-қүлқын, жүріс түрысьш, идеологиясын, қазіргі қүрған қүрылысьша карарлық ғылым шьвару. Мектепгі бһіріп шькушылар — коммунизм рухыңда тәрбиеленген ысі болсыа Ашық айгу к^іаг, біз ыані беталды адлв алмаймыз, біздің мектебімізде оқыған кісі совегшіл, социализм кайраткерлдя бошлі шығатьш болсын.

Мектепте жақсы тәрбие беру деп осы тілектерді орыңдағандарды айтамыз. Оқу жүмысынан тәрбие ісін, тәрбие ісінен оқу жүмысын айыруға болмайды. Былайша айтқанда, баланы жақсы оқытқан мектепте тәрбие жүмысы да жолға қойылған болады - оку жоқ жерде тәрбие жоқ. Оқу тәрбие үшін керек, тәрбие оқу үшін керек. Оқу-тәрбие жүмысына жауап беретүғьш мүғалім, мектеп бастықтары: мүғалім сөйкес, мектеп бастықтары жақсы жерлерде оку жүмысы да, төрбие жүмысы да жаксы, өйгкені ондай мектепгерде оқу қызықты болады, балаларды өзіне тартады. Сабақты қызықты қылып, балаларды сыйындыру үшін мүғалімнің өзінің білімі болуы керек, сабаққа жақсы әзірленіп келуі керек.

Қазақстанда қазір 22 мыңға тарта мүғалім бар, 8 мынуа тарта мектеп бастықгары бар. Осылардың көпшілігі міңдеггерін айтарлықтай жақсы аткарып отырады. Мүғалімдердің ішінде ауыз толтырып айтарлық, аркім үлгі аларлық жасы да кәрісі де бар. Мектептеріміздің тірегі - осылар, қазіргі мәдениеттің көтерілуіне себеп болушылар - осылар. Алматының N 12 қазақ мектебівде Үсенов жолдас оқытады: бүл өрі мектепте сабақ береді, әрі оқу кітабын жазу жүмысына ден қойысып, үлкен мемлекет жүмысьш атқарады, сабағына әзірленіп барады. Өз сабағын да жақсы оқытады, басқа мүғалімдердің де қатесін тауып, әшкерелеп отырады. Батыс Қазақстаңдағы «Қарабай» орталау мектебінің оқу бөлімінің меңгерушісі Ғабитуллин өзінің жеке басының білімін арттырумен қатар Бөрілі, Теректі аудандарындағы мүғалімдердің сырттан оқу жүмысьша көмектесіп отырады. Өзінің оқытып жүрген класында екінші жылға ешбір оқушы қалдырмайды.

Шығыста Красно орталау мектебінің директоры Мырзағали Орынбаев деген мүғалім өзінің мектебін жабдықтау жүмысын күні бүрын бітіріп, колхоз күшімен мектеп үшін 12 бөлме үй салған, үш оқу кабинетін жабдықтаған. Осы сықылды төжірибелі, мектептің қамьш жейтін, балалар үшін жаны ашитын мүғалімдеріміз аз емес, осы сықылды мүғалімдеріміз атгестациялауда тиісті дөрежесімен мүғалімдік атағьш алады, оған қарамай күнбе-күн өз беттерімен оқып, білімдерін арттьфып жатыр.

Біздің бүл мақалада айтайын дегеніміз кемшіліктер хақында: ісінін, сапасы жоқ мүғалімдер бар, міне, осылардың оқытушы да, төрбиеші де бола алмайтындығы туралы айтпақшымыз. Мүндай «дүмше молдалар» ескі кешшліктердің қалдығы, сондықтан бүлардан мектегаі тезірек тазарту керек. Осьгадай мүғалімнің біреуі сабағында 32-ден 24-ті алғанда, қанша қалады дегенді түсіндіре алмаған (Алматы облысы).

Мүғалім: «Әуелі 30-дан 20-ны аламыз, сонда 10 қалады. Әне жерде (32-ні көрсеткен) тағы екісі қалады міне жерде (24-ті көрсеткен) тағы 4 қалады сонда қанша болады», — депті. Балалар: «Олай болса, 16 болады», — деп жауап беріпті. Мүғалім ержеткен адам, сондықтан 32-ден 24-ті алғанда 16 емес, 8 қалатынын ақылмен ақ білген, бірақ балаларға мүны қалай шығаруды түсіндіре алмаған, ал әлгіндей айтқаннан кеіпн 16 шыққан. Осы сықылды «сабақты» оқу деуге бола ма? Маңғыстау ауданында Сартоған бастауыш мектебінің мүғалімі Қожахметов мектеп инспекторы келгенде, расписания бойынша болайын деп отырған жаратылыс сабағьш өзгертіп, орньша жағрапиядан лекция оқи бастаған, сонда бір сағаттың ішінде жер

үстіндегі жер-жүздің барлығьш шолып эткен. Аузына келген тау мен тасты бірдеме қып айтып шығарамын деп жағрапияға кіріскен, онан да ештеңе шықпаған. Бүл мүғалімнің сабаққа әзірленбегенін көрсетеді. Қоңырат ауданьшда бір мүғалім аттестация комиссиясьша «Жер үстіндегі ең үлкен өзеннің аты не?» дегенде: «Тоғырауын», - деп жауап беріпті, шынында Тоғырауын деген дүние жүзіндегі ең кішкене өзендердің бірі. Муғалім әрі оқуы жоқ, оның үстіне өмірінде Тоғырауыннан басқа су көрмеген сорлы болуы керек. Бүл сықылды мүғалімдер бала да тәрбиелей алмайды, мүндайларды мектептен аластатып, айдау керек. Балаларды төрбиелеу жүмысында тарих, жағрапия пәндерін пайдалану керек. Адам баласының өмірі күрес, тап таласы екенін жақсылап түсіндірсе, бүрьш капитализм дәуірінде қорлық керген қазақ сықылды халықтардың өмірін жөне қазіргі социализм дәуірінде, алдынғы қатарлы мәдениетгі елдің бірй болып, социализм қүрып, дәуірлеп отырғандығын айтса, балаларға жақсылап тәрбие берудің төте жолы осы.

Біздің мектепті бітіріп шығатын балалар ең алдымен Отан қорғау ісінен тартынбайтын болсын. Біздің Отанымызды қорғаудың керектігі — біздің Оганымыз социализм жері, біздің Отанымызда еңбекшілер үстем, біздің отанымызда бай-кулак жалмауызға жол жоқ, біздің Отанымыз ең мәдениетгі, ең адамшылығы зор, жақсы пікір үстем елдердің жері, біздің Отанымыздың басшысы - жер жүзіндегі еңбекшілердің көші жарық жүлдызы Сталин жолдас. Міне осы сықылды жер жүзінің ілгері тілекті адамына үлгі болған елді, Совет Союзын қорғау өрбір адал ойлы адамның міндеті. Біздің елімізден бай ел жоқ. Біздің кенімізден бай кен жоқ. Тарих, жағрапия сабағында осы айтылғандарды сипаттайтын түрлі үлгілер турасында әңгіме болуы керек. Жақсы тәрбие осьщан шығады. Балаларға халықтар түрмысын үйрету керек. Бүл арқылы балаларды интернационализм рухывда төрбиелеу ісін күшейту керек.

Мектеп деген ең үлгілі орынның бірі, сондықтан мектептің барлық ісі төртіпті жолмен ешбір мүлтіксіз жүріп отыруы керек. Сабақ расписаниесі ең азы жарты жылға жасалған болсын. Қай мүғалімнің қандай сабақ беруі, қандай пәннің қай күні, қай сағатта болуы, мектепте әр күні болатын істің планында ерте бастан еске алынып, ең болмағанда жарты жылға арнап, қойылуы керек. Мүны мектеп тілінде мерзімді расписания дейміз (твердое расписания).

Мектептің тәртібі, мектеп оқушысының да, оқытушысьгаың да жүріс-түрысы балаларды жақсылап тәрбиелеу жүмысына бағынған болсын. Оқу кітабын жазғанда да осы міндет ескерілсін. Қазіргі оқу кітабының көп кемшіліктерінің бірі - материал қүрастырушының оқу-тәрбие жүмысына қайшы принциппен болуы. Мәселен, Ахметовтің «Орыс мектебіне қазақ тілі» деген кітабын алсақ, сонда класты суреттегенде бір бала сабағын айтуга шықса, екінші бала жазып отырады, үшігаігі бала сөйлесіп отырады, басқалары тағы басқа жүмыспен айналысып отырады деп келеді. Бүл сықылды болған класта оқу болмайды.

Балалар үлкенді үлкен деп білетін болсын, үлкен кісіні, мүғалімді сыйлайтын болсын, жолдасқа жолдас деп қарайтын болсын. Жауды жау

деп танитын болсын, жауға мейірімсіз болып тәрбиеленсін.

Мектеп, балаларға әдеп үйрететін үй, осыны үмытпау керек.

Қазақ мектептерінде кәнеден қалған кемшіліктердің бірі - қыздарға дүрыс көзбен қарамау, қыздарды баяғы «нашар» балалар деп түсіну. Бүған да мүрындық болатын мөдениеті жоқ мүғалімдер. Елде білім жоқ, білгісі келетін мүғалімдер өйел алумен өуреленетін көрінеді, ең алдымен бүлар өздері оқытып жүрген қыздарын айналдыратын көрінеді. Меркі ауданының Сталин атындағы бастауыш мектеітгің мүғалімі Уөлиев деген осы секілді тәрбиесіздік істегенімен түрмай, сабақ беріп жатып, балалардың көзішпе қағаздан түтік жасап, қыздың қүлағына қойыіг «Менің хатыма не деп жауап бересің?» - деп сүрайтын көрінеді. Бүл секілді мүғалімдер мектептен орын алмайды, айдалу керек, айдалып та жатыр.

Тәрбие жүмысы жақсы қойылған жерде оқу да жақсы болады дедік. Әсіресе екі класта бір қатар оқытатын мектептерде тәрбие жүмысы күшті болуы керек. Мөселен, қатар оқитьш бір-екі класс болса, бір класх баласьшан мүғалім сабақ сүрап түрған кезде, екіншісінің баласы сабақтарьш оқып жатуы керек, осы арада толық тәртіп болмаса, сабақты сүрап та, оқытып та мағына шығаруға болмайды. Жалғыз ғана сабақ оқыту емес, балаларға басқа да кітаптар оқыту керек. Басқа кітап дегенде совет жазушыларының кітаптарын айтамыз, орыс халқының және жалпы жер жүзінің шығарған классиктерінін, кітабын айтамыз. Бүл ана тілі мен орыс тілін жақсы оқытуға байланысгы, окушылардың жалпы білімін көтерумен байланысш. Казақ мектебінде орыс тілі қазақ тпгімен бірдей жүрсін, УП пленум қазақ орта мектебін бітірген кісілер жоғарғы мектепке, вузда орыс тілінде оқуға жарайтын болсын деді. Бүған жету үшін орысшаны жақсы білу керек. Қазақ орта мектебіңде орыс тілін жақсы біліп шығуға мүмкіндік бар.

Қорытып келгенде, тағы да айтатынымыз — оқу да, тәрбие де, мүғалім де мектеп бастығына байланысты. Оқуы төмен, тәрбиесі нашар мектеп совет мектебі болып саналмайтындығын ескерсін.

Бүл сықылды мектептерді кетермелеп жолға қоялык, мүнан былай бішмнің негізін түсіңціре алмайтьш, коммунизм рухында төрбие бере алмайтьш мектепте мүғалім де болмасыа Енді осы үшін күресейк!

Ауыл мугалімі. 1937, N 3.

Жургенов Т.К.

МЕКТЕПТІҢ ТҮРІ, ТШ ТУРАЛЫ

(айтыс ретінде)

Қазақ арасында аздаған оқыту орындары қай түрлі болып, қай тілде жүруі керек деген сауалды шешу оқу жөніндегі істейтін ісіміздің осы күнгі ең үлкені болып түр. Бүл мәселені шын деп Қазақстан Республикасы қүрылған кезде толық тексерген болсақ, бірде осы күндері оқыту істері қазіргі күйдегідей болмас еді. (Бізбен қатьшас үлт республикаларының қай-қайсысьша да оқу жүмыстары осы күнге біздегідей өнде емес деуге болады).

Біздін, оқу жүмыстарымыздың өткен өмірі мынандай:

1) Әйтеуір аты оқу дегенге ақша шығара бердік, ол оқудың қалай

ашылып, қай жерде, қандай түрде орындалып жатқанымен ісіміз болмады. Мөселен - пәлен жерде ауылдық үшкел бар, пөлен жерде пөлендей техникум бар, тағы да пәлендер бар, деп қағазда күлгенімізге, сырттан семіргеніміз болмаса, ол айтылатьш оқу орындарының ісін, жольш халықтың қазіргі тілегіне дөл келетін-келмейтіндігін толық тексеріп, қарай алмадык, Сондықтан көп жердегі оқу орындары деп атап келгендеріміздің оку маңызы өзінің атьша үйлеспеді: әр үшкелдердің оқу жолдары өр түрлі, оқыту реттері де ала-қүла. Қазақстан мектептерінің, өсіресе, қазаққа арналып ашылғандарының оқуы атына қараганда аз білім береді. Бітіріп шыққан балалардың қолынан берекелі жүмыс келмей жүр. Мәселен, біздің техникумдар жольша қарағандар толық орта дәрежелі мектеп деп саналады. Мүвдай техникумды біііргендердің білімі орта дәрежелі болуы қайда? Бүрынғы семинарлар орта дәрежелі мектептерден төмен саналатүғьш. Біздің қазіргі педагогика инстшутгарымыз ортадан да ілгерірек деп саналады, бірақ бүларды бітіргендер бүрынғы семинариядан шыңқандардай бішм ала ала ма? - Жок,

Бүрьш ауылнай үшкелдер, бастауыш 2 класты үшкелдердің бітіргеннен кейін 1-2 жылдық курста болатын (бүлардың окуы төменгі дәрежелі болатын).

Міне, сол бүрынғы ауылнай үшкелдердің білімі қазіргі біздің оқуы орта дәрежелі деген техникум бітіргендерімізден ортақ болмаса, кем емес Әрине, бүрынғы үшкелдерден де аз білім беріп отырсақ, біз елді ілгері бастыра алмаймыа Сондықтан пәлен үшкел бар, түгел техникум бар деп санына қызығып, желбуаз болып жүре бергеннен гөрі, аз да маңызды болуын қарастыру керек көрінеді.

2) Енді тіл жағына келсек мьшадай: Осы күнгі ауылдық мектептер техникум сыкылды орындарда, қай оқу қай тілде оқылатынан қүдай білмесе, әлі ешкім анрара алмайды. Өйткені қай оку, қай жерде, қай тілде оқылатыны дүрыс жобаланбағандықтан әр жерде әр түрлі болып келеді.

Осы күні ауылда мүғалім кім?

- Бүрынғы ауылнай үшкелдер емес. Олардың алды орталықта, арты

Енді кім?

— Біздің ауылда көріп отырған мүғалімдеріміз баяғы дүмше молда. Біз
ауылда мүғалім бар, оқу кдзақша деп мәз боламыз. Әлгі дүмше молдалардың
қолынан қазақша оқыту келеді деп кім айта алады? Мүңдай «мүғалімдердін,»
өзінің оқығаны, өзгеге де оқыта білетіні төменгі деңгейде, қазақшанды олар
білмейді.

Техникумдерге келсек, мүнда оку түрлі тілде дерлік: кейбір оқулар қазақша, кейбіреуі орысша оқылады. Кей жерлерде барлық оқу қазақша.

Қазақша кітаптар жок, Соңдықтан оқушылар есгігендерін кітаптан қарап оқып тиянақтай алмайды. Әрине, өстіп отырып ешкім де білім ала алмайды.

Ал ілгері барып оқығысы келгендерге, ондай аралас тілде оқу, я қазақша оқу қазіргі заманда үлкен кедергі, оңайлықпен ілгері аттатпайды. Әйткені қазір жоғарғы оқуды орысша арқылы ғана үйренуге, жоғарғы оку орньша түсу үшін орта дөрежелі оқулы екендігш анықтап, орысша емтихан беру қажет. Әлгі сықылды аралас оқығандар отан өлі келмейтіндігін жыл сайын көзіміз көріп отыр (қазақша оқығандар қарасын да көрмейді).

3) Оқытушылардың еңбекақысы аздықтан бала оқыту жүмысында, әсіресе қазақтан қарап қалатүғындар, көбінесе өте оңды оқытушылар болмайды. Реті келмесе, оқытушылардың көбі бөтен жүмысқа жармасады, болмаса бір жерде сабақ беріп алған ақшасына қанағаттана алмайды, оқытушы күнелтетін айлық алу үшін-ақ неше жерде сабақ беретін болды. Жалғыз сабақпен де отырмай, түрлі қызметке жегіледі. Мүндай халдер оқыту-оқу жүмысына үлкен кесір. Оқытушының мойнындағы міндеті оқыту болмаған соң және жалғыз жерде оқытпай ақша аламын деп жүгіріп уақыт өткізген соң, қайда болса да ол оқытушы көңілдегідей өзірленіп жүріп оқыта алмайды. Тек келіп-кетіп уақытты босқа еткізеді.

Міне, осы айтылған себептермен біздің мектептерімізде оқьпу жүмыстары әзір өте аянышты күйде. Біздің мектебімізді бітіргендер өз беттерінше толық іске аса алмайды. Я ілгері оқуға да аяқ баса алмайды. Ал ауылдағы оқу іздеп отырғанымыз, қүр соғымға сенетіндік - онда оқу түгіл түк те жоқ. Міне, өткен алты жылдың оқу ісіндегі үстатқан тәжірибесі қысқаша келтіргенде осы айтылғандар.

Енді қалай ету керек?

Әрине, оқу жүмысын енді мүнан былай бүрынғы қалпында қалдыруға болмайды. Жаңа күнде қырық рет қайта қарап, бір жолды алып, бір жолды тастап, уақыт өткізіп отыру тағы ретсіз. Қаражат та көтерілмейді, басқа уақыт та өтеді. Сондықтан енді үзілді-кесілді қылып ашып, мүнан былай қай түрлі үшкелдер болып, қай тілде оқытатындықты осы бастан бірыңғай белгілеу керек.

Осы күні кейбіреулер (оның ішінде оқу комиссариатының кісілері де) аудандағы мектептер жайынан өңгіме қозғайды. Оларша, жалғыз кемшілік ауыл мектебінде де, басқа жер оңып түрған сықылды. Меніңше, оқу жүмысының жалғыз ақсап отырған жері ауылда ғана емес, бар мәселені «Оқу жүмысы қалай қойылуы керек» деп тексерген жөн.

Мектептің түрі, тілі деген мәселе Қазақстандағы қай оку орындарының да осы күні алдында түр. Біздің республиканың оқу жолындағы бар жүмысы жалғыз басгауыш, орта мектептермен бітпейді Біздің оку жолында көздеген нысанымыз - қазақ еңбекшілерін жалпы мәдениетке жеткізу. Олай болса, бастауыш, орта оқумен қатар жоғары оқу жөнінен де қам қыла отыруымыз керек. Мүнан Қазақстанда жалпы оқу жүмысы қалай қойылуы керек деген сауал туады. Қазақ еңбекшілерін жалпы мәдениетке жеткізу деген не?

Ол барлық жер жүзіндегі өнер-білімді қазақ тілінде оқитын қылып халыққа білгізу деген сөз.

Олай болса, бізде бастауыш та, орта да, жоғарғы да оқу орындары өз тілімізде болуы керек. Осылардың бәрінде де оқу қазақша болғанда барып жер жүзінің өнер-біліміне қазақтың қолы жетеді.

История развития так называемого литературного языка, в том числе создания терминов свидетельствует, что большинство, прежде созданных слов и нового лексикона, составляющих шедевры этой категории речи, являлось состоянием ограниченного круга людей из господствовавшей социальной верхушки, которая, присваивая результаты труда, присваивала все ценное в языке народа.

Социализм исключает этот путь формирования, создания языка. Тезисы Ленина о приобщении отсталых народов к социализму, минуя капиталистическую стадию развития, полностью оправдавшие себя во всех областях социалистического строительства, справедливы и в отношении развития языковой культуры у этих народностей.

В условиях, когда мы в процессе строительства социализма стираем грань между городом и деревней, идем к ликвидации противоречий между умственным и физическим трудом, - языковая культура нового общественного строя должна быть общедостутшой для всех трудящихся как города, так в деревни, для всех строителей социализма она должна помогать интернациональному сплочению между собой народов СССР — нашей великой родины. Все это подчеркивает полную несостоятельность людей, которые пытались и пытаются оправдать современное состояние казахского письменного языка — непонятносгь его для широких масс, якобы имманентным свойством так называемого литературного языка вообще.

Сегодня язык приобщенных к социализму народов создается, развивается на базе побед пролетарской революции, растущей техники, в процессе реорганизации всего народного хозяйства на социалистической индустриальной основе. Весь этот процесс проходит при широком взаимообщении колхозников и рабочих, под руководстюм пролетариата.

«Трактор» — продукт города — является служителем села и все части его — шатун, подшипник и т. п. перешли полностью в лексикон деревни без малейшего изменения, в том числе эти понятия без всякого изменения вошли в казахский язық кроме пожалуй, - колеса, которое успело приобрести самостоятельное название еще до появления трактора.

Следовательно, существующая сейчас непонятность или малопонятность письменного языка для широких масс казахов следует объяснить не «имманентным» свойством языка, как это пытаются делать некоторые путанники, а другими причинами. Объяснить это можно, прежде всего, грубейшими ошибками в области языковой культуры в прошлом, отсутствием партийного наблюдения и руководства и формированием языка в условиях подъема социалистической культуры казахского народа. Существовавший литературный словарь казахского языка крайне слабо обогащался, подхватывал и отображал новые общественные взаимоотношения реорганизационный процесс народного хозяйства, небывалый подъем культуры, он явно отставал от языка самих трудящихся масс-бойцов социалистического строительства.

Культурный подъем, развернутое социалистическое строительство на всех участках народного хозяйства со всей остротой ставили проблему развития языка. Однако в практике получилось односторонее, ни на чем не основанное «словотворчество» - коверкание старых слов, приспособление казахских слов к новым понятиям, рожденным ходом пролетарской революции. Все это, несоменно, тормозило развитие казахского языка.

Взять, хотя бы вошедшее в употребление слово «бельсенды» - что значит «актив» — «активный». Последнее является прилагательным, а «актив» — существительным. Само слово «бельсенды», которое сейчас употребляют как прилагательное и как существителыюе, является на самом деле обычным глаголом (в третьем лице единственного числа), которое употребляется в обычном народном говоре и понимается совершенно в другом смысле. Поэтому понятно, что как понятие «активный» — это слово никак не может привиться.

На Алма-Атинском съезде колхозников две колхозницы-казашки, участвуя в концерте самодеятельного искусства, спели новую советскую частушку. В этой песенке имеется слою «екпинды», переведенное по контексту самих же стихов русским слоюм «ударник». Они буквально так и спели «ударник-екпинды». Это не случайное явление. Само слово «ударник» в русском оформлении заняло свое законное месго в наречии и казахского колхозника, а слово «екпинды», как отображающее в обычном понимании масс другое понятие, видимо, не прививается. Причем мало сказать, что слова — «актив», «ударник» и т. д., составляющие новый словарь победного труда пролетарской революции, входя в семью международных терминов полностью, в том же первоначальном языковом оформлении. Слово «ударник» становится интернациональным словом, а у нас попытались заменитъ его словом «екпинды», которое не доходит до казахских масс и не прививается среди них.

Или возьмем слово «ячейка» в казахском языке принято в совершенно неправильном переводе, «үя». Если вы спросите раньше в ауле где секретарь ячейки, вам скажут «ячейка уехала», или «ячейка находится там-то». Они, конечно, подразумевают секретаря ячейки, а получается будто вся ячейка села на коней и уехала. Точно так же и КазЦИК. Если приехал куда-нибудь председатель КазЦИКа, то говорят, что приехал КазЦИК или глава КазЦИКа, но ни в коем случае не «үя хатшысы и төрағасы», как это приятно для обоих случаев. Выходит, что как ни переводите непереводимые слова, все равно массы незаконные ваши новоиспеченные понятия из старых слов в свой словооборот не включают, а будут приспосабливаться к самому правильному корню слова, переняв его в готовом виде или выражая его более адекватным словом, чем преподано «сверху». При этом процесс «приспособления» заставляет, по-видимому, сказать «ячейка уехала» вместо того, чтобы сказать «секретарь ячейки уехал».

Такие тенденции казахского письменного языка, вернее переводной литературы — это тенденции на отрыв литературного языка от живого языка масс, обогащенного всем ходом пролетарской революции, являются по сути дела пережитком практики «культуры языка» казахского реакционного национализма, стремлением сохранить казахский народ в самобытном состоянии, в состоянии национальной органиченности, изолировав его от окружающей пролетарской культуры, оторвать его от родины. Вот куда хотел направить формирование казахского языка казахский реакционный национализм. Вот куда ведет продолжающаяся еще, к великому сожалению, до сих пор практика в деле создания новых терминов.

Все это, с другой стороны, напоминает и реакционные теории самобытносги.

1) Мы при этом учитываем, какие могут быть возражения насчет «законности» таких форм образований речи в свое время разоблаченные в языковом строительстве русского народа, когда хотели заменить слово «галоши» словом «мокроступы», слово «тротуар» словом «топталище» и т.д. Разве не является ярким отражением этих реакционных теорий в казахском языке такой показательный перевод слов, как, например, трест «Водоканализация». Эго название переводится как «трест, который пускает воду через горло» («Социалды Казақстан»), или «военный корабль» переводится как «корабль, который надо держать перед пулями».

Существовавшая, а в ряде случаев существующая еще, до сих пор, практика в создании терминов, по существу являлась отражением вредных контрреволюционных теорий алаш-ордынской интеллигенции. При попустительстве и беззаботности прежнего руководства республики к языковому строительству кто что хотел, то и писал. Точнее, было так — каждый вкладывал в содержание выбранных терминов наречие своего аула, причем все это «словотворчество» проходило под лозунгом Наркомпроса или другой соответствующей организации.

Открытая националистическая практика, беззаботность и наплевательское отношение, недооценка языкового строительства со стороны старого руководства привели к грубейшим извращениям в вопросах терминологии. Расплодились за этот период различные формы новых образований, предложений, фраз, несвойственных и чуждых структуре казахских слов, расплодились совершенно чуждые законам казахского языка обороты, которые в совокупности и создали особый жаргон, мало чем отличающихся от былых жаргонов старых переводчиков.

Как странно выглядит перевод, сделанный без соблюдения структурных особенносгей языка, старым переюдческим приемом, показывают следующие примеры переюда на русский язык отдельных казахских выражений. Например: «прямо стоящий на копыте девять черных с животом 18» - получается чепуха. Тогда как это предложение представляет дословный перевод образных казахских выражений и зоотехнических терминов, говорящих о том, что «9 упитанных голов скота-маток через некоторое время станут сами 18». Или вот другой пример: осеннюю пору, когда высыхают травы, казахи называют қазан — период (қазан — котел). Вот в этот период, если пасти лошадей на покосах клевера, они страдают от поноса. Существует версия, что такая история случилась с конем яны-курганского участкового пристава в старые времена Пристав созвал консилиум казахов скотоводов и они в один голос вывели из осмотра больного коня следующие, подтверждаемые вековым опытом скотоводчества выводы: «Қазан кезінде жоңышқалы шөпке мал жайылды». Присутствующий при этом штатный переводчик пристава перевел эти слова следующим образом: «Киргизы говорят, что если, когда котел ударит траву, то пустить лошадь на прокорм на ковер клевера ширкылдак будет», и пристав не понял, о чем идет речь, в данном случае, не понял и переводчик.

Так называемый переводческий жаргон прежде всего был характерен коверканием обьгчных слов, неправильным их произношением или неуместным и незаконным «словотворчеством». Это положение, пожалуй, можно распространить и на более ранний период развития казахского языка период экспансии ислама в казахскую степь. Оба эти периода стоят друг друга и характерны порчей и незнанием казахского языка, запутыванием нормалъных путей его развития.

Всякие «күрес сүрлеу», «қүрсақ пропал», «милый мой, брови черны, гауһар көзің», «никогда не забуду айтқан сөзің» и т. д. или «хурматлу огазатлу, мавагду», «бөрік маған жүреді», что значит — «шапка мне ходит», вместо того, чтобы сказать «шапка мне идет» и т. д. Перлы «языковой культуры» этого периода портили язык чужеродными искажениями, понятиями и словами, под предлогом введения в оборот якобы новых слов и новых выражений. Подражением этой архаической антикультурной практики являются случаи, когда целиком заимствуются построения фразы из русского оборота речи. Например, желая сказать, что женщины мало приобщились к социалистическому строительству, вместо этого пишут: «Катындар собранияға қатысты» («Социалды Қазақстан», N 55), что в казахском понимании звучит похабно. Таких примеров можно привести великое множество. Их, к сожалению, можно найти почти в каждом номере такой газеты, как «Социалды Қазақстан». Иногда казахский текст многих переводов не только не дает правильности переводимого понятия, наоборот, запутывает его. Перевод «Главтабак» как «Бас темекі» (голова-табак), или перевод «Огиз» как «Өгіз», что по-казахски означает бык. Эти переводы, как видно, мало отличаются от приемов старых переводчиков.

Ошибки, существовавшие до сих пор в практике создания казахских терминов, в языковом строительстве вообще, заключались и в том, что люди избегали интернациональных непереводимих слов, принятых на всех языках мира, таких, например, как «революция», «коммунист», «хирургия» и т.д., заключались в том, что терминировали все без исключения русские слова и выражения, как например, «соперничество», «восходящий», «неизбежно» и т.д., тогда так все эти слова не являются и не могут являться терминами, ибо они отражают понятия и слова, которые могут бьпъ переводами толъко лишь для словаря и то в зависимости от объема последнего. Во-вторых, многие из этих и им подобных слов при переводе на другие языки, в том числе на казахский, не могут не менять своего первоначального значения в зависимосга от того, при каких словосочетаниях или оборотах употребляются

эти слова. Поэтому, закрепить за каждым из них твердый, всегда одинаковый перевод, как мы это имеем в существовшей до сих пор практике в терминах, было бы неправильно. Терминирование таких слов лишает возможности автора произведения или переводчика свободно оперировать богатым запасом слов, при необходимости изменения того или иного выражения, в зависимости от смысла и значения всего предложения, кроме того, смысл целого предложения, куда входят эти слова, должен быть тогда принесен в жертву переводному смыслу этого же слова.

Об ошибках в установлении терминологии научных понятий и терминов, о том, как нужно принимать и создавать термины, мы остановимся в следующей статье.

Для некоторых «чужих слов» установление твердых переводов вообще приводит к нелепостям. Например, слово «в соперничество» принято в казахский язык, как термин и переведено словом «күндестік». Термин этот природно-казахский, созданный рабскими, феодальными бытовыми условиями и относится к старому семейному быту. Допустим, какой-нибудь бай имел две-три жены, которые вели между собой внутреннюю психологическую борьбу за обладание мужем и это, специфическое только для этого случая бытовое понятие казахи называют «күндестік». Но никак нельзя применить этот термин для обозначения, допустим, соперничесгва отдельных государств друт с другом, как это у нас делают. Нельзя сказать, что между, например, Англией и Америкой происходит, скажем, в морских вооружениях «күндестік», т. е. то же, что между женами одного мужчины. Не может быть семейно-бытовой драки между Англией и Америкой, тем более ревности, хотя слово «күндестік» не соответствует и ревности. Или другой пример, с переводом слова «стимул»; слою «стимул» перевели на казахский язык словом «көтерме». Фразу: «надо создать стимул» в таком случае можно было бы перевести так «көтерме қылу керек», что в обратном переводе означает: «создать подвес». Получается абсолютная чепуха. В обоих этих случаях переводы неправильные и неуместные, так же, как неверно и терминирование таких слов. При всем этом переводы не всегде и не везде передают, хотя бы приблюительно точный смысл оригинала

Каждое из представленных в данном случае переводных казахских слов, скажем, «күндестік» в житейском понимании имеет другой смысл, совсем не тот, о котором думает в данном случае переводчик или автор. Поэтому читатель просто не поймет и не понимает, о чем идет речь. Для читателя было бы легче, если бы вместо изменивших в данном случае свой первоначальный смысл казахских слов стояли бы иностранные оригиналы этих слов. Тогда бы он знал одно непонятное слово и ему легко было бы получить соотвегствующее разъяснение и перевод этого слова. Иначе читатель остается в недоумении и не знает, что делать — с виду казахские слова, а в содержании перевода явная бессмыслица.

Другой грубейшей ошибкой в терминологии следует считать вольное, ненаучное, случайное толкование отдельных научных понятий и научных терминов. Часто одно и то же понятие употребляется в разных значениях. Например, слово «реакция» переведено по разному: «реакция» политико-экономических дисциплин «кері тартпа», что значит, «не тянуть наоборот», для химии «айқас», что значит «крест накрест», в биологии «серпіліс», что значит «отойти» или вроде этого; или слово «процесс» переведено как «барыс», что означает «идти», а слово «двигатель» переведен как «қозғалыс», что значит «движение» и т.д.

Характерен в этом отношении перевод слова «стоимость». Слово «стоимость» на казахском языке обозначается словом «қүн». Сейчас такой перевод отклонен, но пока этому понятию «стоимость» не дано точного названия и вопрос этот оставлен открытым, как и для всех трудных терминов, до специального собрания научных работников. Здесь следует лишь отметить, что слово «қүн» дает понятие о родовой кровавой мести, которая существовала в прошлом среди казахов, понятие о выкупе крови человека за определенную цену. Обычно расплачивались скотом. «Қүн» и есть тот самый выкуп, который в представлении родового общества и составляет понятае выкупа крови. Как же можно это понятие отождествлять с понятием «стоимость»!

«Стоимость» во всех тюркских языках (азербайджанский, узбекский и т.д.) обозначается арабским термином «қымбат-хумбат», который вошел еще издавна в казахский словарь в переделанном виде, как «қымбат». Когда спорят по поводу «қүн» обыкновенно заявляют, что хотя понятие слова «қүн» и имеет трактуемый выше смысл, не в ауле, когда спрашивают, сколько стоит данный товар, мол, говорят «қүны қанша». Можно охотно поверить наличию таких случаев в отдельных уголках обширного Казахстана, но никак нельзя допустить, чтобы наука была зависима от провинциализмов, наречий и диалектов тем более, что в данном случае и в понятиях этих районов «қүн» употребляется для обозначения понятия «пена», что, конечно, не является «стоимостью».

Эти грубейшие извращения в терминологии, стремление, с одной стороны, заменить «самодельными» словами интернациональные, в том числе и русские слова, рожденные революцией и уже вошедшие в быт, а с другой -сохранить в казахской фразе русское построение речи, вольные переводы терминов, незнание законов словообразования у казахов, все это наносило огромный вред языковому строительству, огромный вред литературе и печати. Вот, например, прикладную науку называли «астарлы оқу», что может быть понятно как учение, держащее камень за пазухой или наука с подкладкой, двусмысленно, т.е. в общем учение - вредно. Или, например, в «Социалды Қазақстан» фраза «болыпевистский простофиля» переведена явно антисоветски как - «глупость, свойственная болыневикам».

Количество этих примеров можно было бы умножить, но и этих достаточно для того, чтобы понять всю серьезность положения на фронте культуры языка Все это свидетельствует о том, что ошибки старого руководства в области культуры с особой силой сказались в языковом строительстве и, к сожалению, далеко не ликвидированы еще до сих пор. Все эти тысячи подобных им случаев - не какие-нибудь «ошибки», происшедшие 5-10 лет тому назад; к сожалению, все ошибки и сегодняшнего дня. Старые руководители Казахстана, особенно казахские в своей беззаботности к

этому важнейшему участку, попустительствовали грубейшим извращением в области языковой культуры, которые, как видит читатель, исходили далеко не из нашего лагеря. Контрреволюционные националисты, пользуясь этим, вели безнаказанно свою вредительскую работу. Новое руководство республики, возглавляемое Т.Мирзояном, со всей большевистской решительностью взялось за исправление ошибок в области культуры, в том числе за очищение казахского языка от наносных, националистических и всяких иных, чуждых уху пролетарской революции, пережитков и отправительных традиций, но сделаны еще только первые шаги на этом пути.

♦ ♦ ♦

Каковы же выводы? Как нужно принимать и создавать термины.

Общность терминов по ведушим научным понятиям намного облегчит в деле изучения языка, пользованием литературой со стороны казахских научных работников по первоисточникам на русском языке, а для русских товарищей облегчит изучение казахского языка и знакомство с казахской литературой, культурой и т.д. Таким образом, термины международные — «революция», «советы», «хирургия», «валюта», «конвенция», «теория» и т.д. и непереводимые русские понятия как - «тема», «слет», «образ», «состав» и т.п. должны быть приняты без перевода (об орфографировании речь будет особо).

Какие курьезы получаются от попытки перевести непереводимые слова, можно представить себе из следующего факта. Прочно вошедшее в русский язык слово «тип» переведено по-казахски словом «кейіпкер», что состоит из двух самостоятельных персидских слов, первое означает - настроение, второе - дело. Выходит, что люди все не нашли слова адекватного понятию «тип» и, соединив в одно два самостоятельных персидских слов, составили, с позволения сказать термин, который еще меньше понятен для казахов, чем само слово «тип» без перевода. Или перевод слова «тема» словом «тахирип», что тоже заимствовано из фарсы та-о-ахир корня и упогребляется в понимании «до конца». Правда, обе части этого слова были в употреблении в казахском говоре, однако, используется оно в смысле «по поводу», что тоже далеко не дает понятия «темы».

Люди, в то время работавшие над терминами, были беззаботны в отношении знаний языков других соседних народностей, имевших то или иное влияние на казахский. Невежество, порожденное этой беззаботностью, наделало очень много, безусловно, вреда и содействовало созданию безграмотных терминов. Скажем, в свое время «десятину» перевели на казахский язык слоюм «танап», что означает на самом деле одну восьмую десятины, или слово «относящееся» перевели как «ара», происходящим от первоначального персидского корня «рах» — дорога, а в казахском говоре использовались в ближом к выражении смысле «между, промежө, промежуток». Слово «семья» переводится огшсательным «үй іші», что значит «внутренность дома». Не трудно понять, как затруднительно пользоваться такими киселеобразными терминами при различных оборотах речи.

Во-вторых, термины, выражающие общие понятия, принять как общие для всех дисциплин, такие как «реакция», «опыт», «формация», «функция», «форма» и т. д., а не так, как было прежде, когда, скажем, такое слово как «реакция» имело для химии одно понятие, для биологии другое, для политэкономики третье, что неверно и не научно. При этом необходимо указать, что перевод общий для всех дисциплин.

Казахстанская правда. 1935, 17-18 мая.

Жургенов Т.К.