Фотоэффе́кт
Photoeffect
Испускание электронов веществом под действием электромагнитного излучения (фотонов). Перераспределение электронов по энергетическому составу в конденсированной среде, происходящее при поглощении электромагнитного излучения, называемое внутренним фотоэффектом. Фотоэффект широко используется в исследовании строения вещества (атомов, атомных ядер, твердых тел), а также в фотоэлектронных приборах.
Фотоэффе́кт
Photoeffect
Электромагниттік сәуленің (фотондардың) әсерінен заттардан электрондардың ұшып шығуы. Электромагниттік сәулені жұтуы кезінде конденсирленген ортада электрондардың энергиялық құрамы бойынша қайта үлестірілуін ішкі фотоэффект деп атайды. Фотоэффект заттың құрылымын (атомдардың, атом ядроларының, қатты денелердің) зерттеуде, сонымен қатар фотоэлектрондық құрылғыларда кеңінен қолданылады.
|
Фрагмента́ция
Fragmentation
Разбиение зерна на маленькие, дискретные кристаллы, выделенные сетью пересекаю-щихся полос скольжения в результате холодной обработки. Эти маленькие кристаллы или фрагменты отличаются по ориентации и имеют тенденцию поворачиваться к устойчивой ориентации, определенной системами скольжения.
|
Фрагмента́ция
Fragmentation
Суық өңдеу нәтижесінде сырғанау жолақтарымен қиылысатын аумен бөлінген дәнді кішкентай, дискретті кристалдарға бөлу процесі. Бұл кішкентай кристалдар немесе фрагменттер бағытталуы бойынша ерекшеленеді және белгілі бір сырғанау жүйесімен анықталған тұрақты бағытқа бұрылу тенденциясына ие.
|
фрагментация твердых отходов / strong focusing — разборка, резка, рубка и т.д. отслужившего свой срок крупногабарит-ного оборудования перед захоронением; производится в специальных камерах, оборудованных резаком, пилой, гильот-иной, горелками и др., а также подъемно-транспортным оборудованием и приточно-вытяжной вентиляцией с очисткой выбрасываемого воздуха от аэрозолей.
|
қатты қалдықтардың фрагментациясы / strong focusing — өзінің мерзімін өтеген үлкен өлшемді жабдықтарды көмер алдында бөлшектеу, кесу, шабу және т.б.; арнайы қондырғылармен, атап айтқанда, кескіш, ара, гильотина және т.б., сонымен қоса, көтергіш – транспортты қондырғылармен жабдық-талған камераларда жүргізіледі.
|
Фрезерова́ние
Milling
В металлообработке — процесс резания металлов и др. твёрдых материалов фрезой — режущим многозубым инструментом в виде тела вращения. Ф. применяется для обработки плоских и фасонных поверхностей и осуществляется на фрезерных станках.
|
Фрезамен өңдеу
Milling
Металл өңдеуде - айналмалы көптісті кескіш құралмен, яғни фрезамен, металдарды және т.б. қатты материалдарды кесу процесі. Фрезамен өңдеу жазық және фасонды бетті өңдеуде және фрезерлі станоктарда жүзеге асырылады.
|
фрезерование ионное / ion milling — процесс резания материалов с помощью сфокусированного пучка ускоренных ионов
|
ионды фрезамен өңдеу / ion milling — үдетілген иондардың тоғыстырылған шоғын пайдаланып материалды кесу процесі.
|
Фуллере́ны
Fullerenes
Углеродные сферические молекулы нанометрового диаметра.
фуллерены интерколированные / endohedral — фуллерены, внутрь которых заключены атомы.
|
Фуллере́ндер
Fullerenes
Нанометрлік диаметрлердегі сфералық көміртекті молекулалар.
интеркольденген фуллерендер / endohedral — ішінде атомдар орналастырылған фуллерендер.
|
Функции термодинамические – то же, что потенциалы термодинамические.
|
Функции термодинамические – термодинамикалық потенциалдардың өзі.
|
Функция Гиббса тепловая – то же, что энтальпия
|
Гиббстың жылулық функциясы – энтальпияның өзі.
|
Функция зарядовая – то же, что распре-делние зарядовое (см. ст. распределение)
|
Зарядты функция – зарядты таралудың (қара. ст.таралу)
|
Функция каскадная
Cascade function
Зависимость количества смещенных атомов в каскаде смещений ( см. ст. каскад) от энергии первично выбитого атома и энергии атомов в решетке.
См. также атом первично выбитый.
|
Каскадты функция
Cascade function
Каскадтағы ығысқан атомдар мөлшерінің (қараңыз каскад) бастапқы ығыстырылып шыққан атом энергиясы мен тордағы атомдар энергиясына тәуелділігі.
Қара.сон.қ бірінші шығарылған атом.
|
Функция потенциальная – то же, что потенциал.
|
Потенциалды функция – потенциалдың өзі.
|
Фурье-спектроскопия – см. ст. спектроскопия.
|
Фурье-спектроскопия – қара. ст. спектроскопия.
|
Фу́нкция распределе́ния
Accumulated distribution, distribution function, cumulative distribution curve
Функция для описания распределения веро-ятностей значений случайной величины.
|
Таралу функциясы
Accumulated distribution, distribution function, cumulative distribution curve
Кездейсоқ шама мәндерінің таралу ықтималдылығын сипаттайтын функция.
|
ФЭР (физи́ческий эквивале́нт рентге́на)
Roentgen equivalent physical
Внесистемная единица эквивалентной дозы корпускулярного ионизирующего излу-чения (альфа- частиц, бета- частиц и нейтронов).
|
РФЭ (рентгеннің физикалық эквиваленті)
Roentgen equivalent physical
Корпускулалық иондаушы сәулелердің (альфа-бөлшектердің, бета-бөлшектердің және нейтрондардың) эквиваленттік доза-сының жүйелік емес бірлігі.
|
Х
Хемилюминесце́нция
Chemiluminescence
Люминесценция, сопровождающая хими-ческие реакции.
См. также люминесценция.
|
Хемилюминесце́нция
Chemiluminescence
Химиялық реакциялармен қабаттаса жүретін люминесценция.
Сон. қ. қараңыз: люминесценция.
|
Хемосо́рбция
Сhemical adsorption
Адсорбция газов, паров, вещества из растворов твердыми телами с образованием на их поверхности химического соединения.
См. также сорбция.
|
Хемосо́рбция
Ерітінділерден газдардың, булардың, заттардың қатты денемен олардың бетінде химиялық қосылыстар түзе отырып адсорбциялануы.
Сон. қ. қараңыз: сорбция.
|
Химия высоких энергий
High-energy chemistry
Изучает кинетику и механизм реакций, которые характеризуются существенно неравновесными концентрациями быстрых, возбужденных или ионизированных частиц, обладающих избыточной энергией по сравнению с энергией их теплового движения, а часто и с энергией химических связей. Термин введен в СССР в начале 60-х гг. Основные разделы химии высоких энергий: лазерная химия, плазмохимия, радиационная химия, фотохимия, а также изучение химичеких реакций в пучках быстрых атомов, ионов или молекул, ряда проблем механохимии и ядерной химии. Хотя реакции, изучаемые в различных разделах этой дисциплины, инициируются или ускоряются под действием различных факторов, их объединяет общность элементарных химических процессов с участием электронов, ионов, свободных радикалов, ион-радикалов, электронно-возбужденных и быстрых атомов и молекул. Реализуются новые механизмы реакций, мало вероятные в равновесных системах при обычных температурах. Другая характерная черта химии высоких энергий — общность методов исследования в разных ее направлениях. Широко распространены оптические методы, масс-спектрометрия, радиоспектроскопия, а также экспериментальные методы квантовой электроники, атомной и ядерной физики.
|
Жоғары энергиялар химиясы
High-energy chemistry
Жылулық қозғалысымен салыстырғанда артық энергияға, көбінесе химиялық байланыс энергиясына тең энергияға ие, тепе-тең емес концентрациялы, жылдам, қозған немесе иондалған бөлшектермен сипатталатын реакциялардың кинетикасы мен механизмін зерттейді. Бұл термин КСРО-да 60-жылдардың басында енгізілген. Жоғары энергиялы химияның негізгі салалары: лазерлік химия, плазмохимия, радиациялық химия, фотохимия, сонымен қоса, жылдам атомдар, иондар немесе молекулалар шоқтарындағы химиялық реакцияларды, механохимия және ядролық химияның бірқатар мәселелерін зерттеу. Бұл пәннің әртүрлі бөлімдерінде зерттелетін реакциялар әртүрлі факторларда туындатылып немесе үдетілетін болғанымен, оларды электрондар, иондар, бос радикалдар, ион радикалдар, электрондық қоздырылған, әрі жылдам атомдар мен молекулалардың қатысуымен жүретін элементар химиялық процестердің ортақтығын біріктіреді. Кәдімгі температура жағдайда тепе-теңдік жүйеде ықтималдылығы аз реакциялардың жаңа механизмдері де іске асырылуда. Жоғары энергиялы химияның тағы бір ерекшелігі – оның әр түрлі бағыттарындағы зерттеу әдістерінің жалпылығы. Оптикалық әдістер, масс-спектрометрия, радиоспектроскопия, сондай-ақ, кванттық электроника, атомдық және ядролық физиканың эксперименталды әдістері кеңінен тараған.
|
Химия квантовая
Quantum chemistry
Раздел теоретической химии, в котором строение и свойства химических соединений, их взаимодействия и превращения в химичеких реакциях рассматриваются на основе представлений и с помощью методов квантовой механики. Квантовая химия тесно связана с экспериментально установленными закономерностями в свойствах и поведении химических соединений, в т. ч. с закономерностями, описываемыми классической теорией химических процессов в веществе.
|
Кванттық химия
Quantum chemistry
Химиялық қосылыстардың құрылымы мен қасиеттерін, олардың өзара әсерлесуі мен химиялық реакциялардағы түрленулерді кванттық механикалық көзқарас негізінде және әдістерінің көмегімен қарастырылатын теориялық химияның бөлімі. Кванттық химия химиялық қосылыстардың қасиеті мен өту барысында эксперимент жүзінде тағайындалған заңдылықтармен, соның ішінде заттардағы химиялық процестердің классикалық теориясымен сипатталатын заңдылықтармен тығыз байланысты.
|
Химия лазерная
Laser chemistry
Раздел химии, изучающий химические превращения, осуществляемые под воздей-ствием лазерного излучения. Направлен-ность и высокая интенсивность излучения обеспечивают высокую скорость ввода энергии в объем, где протекает химическая реакция, ее точную пространственную и временную локализацию, дозированность и стерильность.
|
Лазерлік химия
Laser chemistry
Лазер сәулелерінің көмегімен жүзеге асырылатын химиялық түрленулерді зерттейтін химияның бөлімі. Сәуленің бағыттылығы мен жоғары қарқындылығы энергияның химиялық раекция өтіп жатқан көлемге жоғары жылдамдықпен енуін, оның мұнда дәл кеңістіктік және уақыттық оқшаулануын, дозалылығын және зарар-сыздандырылуын қамтамасыз етеді.
|
термохимия лазерная / laser thermo-chemistry – раздел лазерной химии. В котром определяющую роль играют термо-стимулирующие процессы, обусловленные лучом лазера.
|
лазерлі термохимия / laser thermochemistry – лазерлік химияның маңызды рөлді лазер сәулесімен шартталған термостимуляция-лаушы процестер атқаратын бөлімі.
|
фотохимия лазерная / laser photochemistry – раздел лазерной химии, в котором определющую роль играют фотохимические процессы, связанные с воздействием лазерных фотонов.
|
лазерлі фотохимия / laser photochemistry – лазерлік химияның маңызды рөлді лазерлік фотондардың әсеріне байланысты фотохимиялық процестер атқаратын бөлімі.
|
Хи́мия радиационная
Radiation chemistry
Раздел химии, изучающий химические изменения веществ, вызываемые действием ионизирующих излучений.
|
Радиациялық химия
Radiation chemistry
Иондаушы сәуленің әсерінен болатын заттардағы химиялық өзгерістерді зерттейтін химияның бөлімі.
|
Хи́мия ядерная
Nuclear chemistry
Раздел химии, изучающий взаимосвязь между физико-химическими и ядерными свойствами вещества. Иногда ядерная химия неправильно отождествляется с радиохимией.
|
Ядролық химия
Nuclear chemistry
Химияның заттың ядролық және физика-химиялық қасиеттері арасындағы өзара байланысты зерттейтін бөлімі. Кейде ядролық химия радиохимиямен шатастырылады.
|
Хроматогра́фия
Chromatography
Физико-химический метод разделения и анализа гомогенной многокомпонентной смеси, основанный на явлениях сорбции — десорбции компонентов при прохождении смеси через сорбент. В зависимости от фазового состояния смеси различают хроматографию газовую и жидкостную. Широко применяется в радиационных и плазменных технологиях обработки материалов.
|
Хроматогра́фия
Chromatography
Гомогенді көп құрамды қоспаны оның сорбент арқылы өтуі кезінде компонентерінің сорбция-десорбция құбылысына негізделген бөлудің және талдаудың физика-химиялық әдісі. Қоспаның фазалық күйіне қарай оны сұйықтық немесе газдық хроматография деп екіге бөледі. Материалдарды өңдеудің радиациялық және плазмалық технология-ларында кеңінен қолданылады.
|
хроматография адсорбционно-комплексо-образователная / adsorption complexation chromatography, gas-solid complexation chromatography — разделение смеси ионов-комплексообразователей, основанное на различии констант устойчивости их комплексных соединений с органическими реагентами, которыми насыщен сорбент, например, активированный уголь.
|
адсорбциялы-комплекстүзгіш хромато-графия / adsorption complexation chromato-graphy, gas-solid complexation chromatography — комплексті бірігулер мен сорбент қанықтырылған органикалық реагенттердің тұрақтылық константаларының әртүрлілігіне негізделген ион-комплекс түзгіштер қоспасын бөлу.
|
хроматография окислительно-восста-новительная / oxidation-reduction chromato-graphy — разделение, основанное на различии скоростей окислительно-восстан-овительных реакций между окислителем или восстановителем, входящим в состав сорбента-электроноионообменника и ион-ами хроматографического раствора.
|
тотықтандыру-қалпына келтіру хромато-графиясы / oxidation-reduction chromato-graphy—хроматографиялық ерітіндідегі ион-дар мен сорбент-электронды ионды алмас-тырғыштың құрамындағы тотықтырғыш не-месе қалпына келтіргіш арасындағы тотық-тандыру -қалпына келтіру реакциялары жыл-дамдықтарына байланысты бөлінуі.
|
Хроми́рование
Chromizing, chrome plating
1. Нанесение тонкого слоя хрома на поверхность металлического изделия, чаще всего электролитическим или плазменным способом.
2. Химико-термическая или плазменная обработка с диффузионным насыщением хромом поверхностных слоев металлов и сплавов для повышения их жаростойкости, коррозионной стойкости в разных агрессивных средах, износостойкости и др.
|
Хромдау
Chromizing, chrome plating
1. Металл бұйымның бетіне көбінесе электролиттік немесе плазмалық әдіспен хромның жұқа қабатын жағу.
2. Металдың және қоспалардың беткі қабатын олардың ыстыққа төзімділігін, тозуға төзімділігін, әр түрлі агрессивті ортада коррозияға және т.б. төзімділігін арттыру мақсатында химия-термиялық немесе плазмалық жолмен хроммен диффузиялық қанықтыру арқылы өңдеу.
|
хромирование вакуумное / vacuum chrome plating — хромирование по схеме 2 путём сублимации хрома с последующим насы-щением им поверхности изделия в вакууме.
|
вакуумдық хромдау / vacuum chrome plating — вакуумда хроммың сублимациялануы, сонан соң бұйым бетін сонымен қанықтыру арқылы, 2-ші сұлба бойынша хромдау.
|
хромирование газовое / vapor chrome plating — хромирование по схеме 2, основанное на взаимодействии газовой фазы, которая содержит хром (связанной в химическом соединении) с поверхностью насыщаемого металла.
|
газдық хромдау / vapor chrome plating — құрамында хромы (химиялық қосылыста байланысқан) бар газдық фазамен қанықтыратын металдың бетінің өзара әсерлесуіне негізделген 2-ші сұлба бойынша хромдау процесі.
|
хромирование диффузионное / chromizing — хромирование по схеме 2, при котором насыщение поверхности металла хромом осуществляется из твердой, паровой, газовой и жидкой фаз. Диффузионному хромированию подвергают детали машин и полуфабрикатов из стали, сплавов из Ni, Mo, Nb, Си и др. элементов.
|
диффузиялық хромдау / chromizing — металл бетін хроммен қанықтыру қатты, сұйық, бу және газ фазаларынан жүзеге асырылатын 2-ші сұлба бойынша хромдау. Машиналардың бөлшектері мен болаттан және Ni, Mo, Nb сияқты басқа элементтердің қоспаларынан жасалған жартылай өнімдер диффузиондық хромдалады.
|
хромирование электрохимическое / electrochemical chromizing — хромирование по схеме 1, осуществляемое в электролите с подачей электрического тока.
|
электрохимиялық хромдау / electrochemical chromizing — электролитте электр тогының бере отырып жүзеге асыратын 1-сұлба бойынша хромдау.
|
Хроноспектроскопия центров окраски пострадиационная
Postradiational color centers chronospectros-copy
Измерение спектров наведенного погло-щения и кинетики его релаксации, прово-димое в режиме временного разрешения, а также анализ динамики изменения интен-сивности и структуры этих спектров входе обесцвечивания облученного стекла при заданной температуре.
|
Бояу орталықтарының пострадициялық хроноспектроскопиясы
Postradiational color centers chronospectroscopy
Уақыттық рұқсат беру режимінде жүргізілетін бағытталған жұтылудың спектр-лері мен оның релаксациясы кинетикасының өлшеу, сонымен қатар берілген темпера-турада сәулеленген шыныны түссіздендіру барысында осы спектрлердің құрылыстары мен қарқындылықтың өзгеру динамикасының талдауы.
|
Хру́пкость
Embrittlement, brittleness
Способность материала разрушаться при незначительной деформации под действием напряжений. Разрушение в этом случае осуществляется по микрохрупкому механ-изму развития трещины: сколом, квази-сколом.
|
Морттық
Embrittlement, brittleness
Материалдың орташа деңгейі аққыштық шегінен төмен, шамалы деформация кезінде қирау қасиеті. Бұл жағдайдағы қирау сызаттың дамуының микромортттық механизмі негізінде жүзеге асырылады: жару, квазижару
|
хрупкость тепловая / heat embrittlement — уменьшение пластичности металла в услов-иях постоянной нагрузки при высоких тем-пературах; обусловлена, как правило, выделением избыточных фаз по границам зерна.
См. также прочность.
|
жылулық морттық / heat embrittlement — жоғары температурада тұрақты жүктеме жағдайында металдың иілгіштігінің азаюы. Әдетте, дәннің шекараларынан артық фазалардың бөлінуіне негізделген.
Сон. қ. қараңыз: беріктілік.
|
Ц
Цвет плазмы
Цвет плазмы создается путем излучения из энергетически возбужденных атомов, ионов или молекул при релаксации в низкоэнергетические состояния. Из-за того, что энергетические уровни в каждом газе имеют различные перепады, каждый технологический газ проявляет различные характерные излучения и, следовательно, различные характерные цвета. Типичными цветами некоторых часто применяемых в плазменных процессах газов являются следующие цвета: CF4 - синий; SF6 - бледно-голубой; SiF4 - голубой; SiCl4 - голубой; Cl2 - бледно-зеленый; CCl4 - бледно-зеленый; H2 - розовый; O2 - бледно-желтый; N2 - красный до желтого; Br2 - красноватый; He - красный до фиолетового;
Ne - кирпичный цвет; Ar - темно-красный;
Цвет плазмы можно использовать не только для определения технологического газа, но и для качественной оценки отсутствия загрязнений технологического газа.
|
Плазманың түсі
Плазманың түсі энергетикалық қозған атомдар, иондар немесе молекулалардың төменгі энергиялық күйге релаксациясы кезінде сәуле шығару жолымен пайда болады. Әрбір газдағы энергиялық деңгей-лердің арақашықтығы әртүрлі болғандықтан, әрбір технологиялық газдың сәулелік сипаттамасы әртүрлі болып келеді, соның нәтижесінде әрбір газ әртүрлі түстік сипат-тамаға ие болады. Плазмалық процестерде жиі қолданылатын газдарға тән кейбір түстерді атап кетсек: CF4 - көк; SF6 - бозарыңқы-көкшіл; SiF4 -көкшіл; SiCl4 - көкшіл; Cl2 - бозарыңқы-жасыл; CCl4 - бозарыңқы-жасыл; H2 - қызғылт; O2 – бозар-ыңқы-сары; N2 - сарыға дейінгі қызыл; Br2 - қызғылт; He - күлгінге дейінгі қызыл; Ne - кірпішті түс; Ar - қараңғы-қызыл; Плазманың түсін тек қана технологиялық газды анық-тауда ғана емес, сонымен қоса, техноло-гиялық газд ластанудың жоқтығын сапалы түрде анықтауда да қолдануға болады.
|
|
