Цемента́ция
Cementation; case-hardening, carburizing, carbonization
1. Процесс химико-термической обработки металлических изделий, преимущественно стальных, с диффузионных насыщением поверхных слоев до 0,8-1,2 % С при температуре 900-950 °С. Цель цементации — получение высокой поверхностной твер-дости, износостойкости, контактно-устало-стной выносливости при сохранении низкой прочности и повышенной вязкости в сердцевине.
2. В цветной металлургии — гидрометал-лургический процесс, основанный на вытеснении более электроположительных металлов из растворов менее электропо-ложительными металлами, находящимися в твердом состоянии.
Цементтеу
Cementation; case-hardening, carburizing, carbonization
1. 900-950 °С температурада беттік қабаттардың диффузиялық қанығуы 0,8-1,2 % дейінгі металл, негізінен болатты, бұйымдарды химиялы-термиялық жолмен өңдеу процесі. Цементтеудің мақсаты – өзекшесінде жоғары тұтқырлықты және төмен беріктілікті сақтай отырып, дененің бетінің қаттылығын, тозуға төзімділігін, контактілі-қажуға төзімділігін арттыру.
2. Түсті металлургияда – ерітіндіден анағұрлым оң зарядталған металдарды қатты күйдегі әлсіздеу оң зарядталған металдардың ығыстырылып шығарылуына негізделген гидрометаллургиялық процесс.
|
цементация вакуумная / vacuum carburizing — высокотемпературный процесс газовой цементации, исполь-зующий давления в печи в интервале 13 - 67 кПа во время цементационного цикла. Стали, проходящие эту обработку, аусте-нитизируются в неглубоком вакууме, цементируются с помощью углеводород-ного газа путем диффузии в неглубоком вакууме, а затем закаляются.
|
вакуумдық цементтеу / vacuum carburizing — цементтік цикл кезінде пештегі қысым шамасы 13-67 кПа интервал аралығында болатын газдық цементтеудің жоғары температуралы процесі. Осы өңдеуден өтетін болат терең емес вакуумда аустениттеледі, көмірсутекті газдың көмегімен терең емес вакуумда диффузия нәтижесінде цемент-теледі, сөйтіп шынықтырылады.
|
цементация газовая / gas carburizing — цементация по схеме 1 в газовой среде (карбюризаторе) на основе СО— СО2 при 930—950 °С, обеспечививающее получение цементов.
|
газдық цементтелу / gas carburizing — газдық ортада (карюризаторда) 930—950 °С температурада СО— СО2 негізінде 1 схема бойынша цементтеу.
|
цементация ионная / ion carburizing — цементация по схеме 1 в сильноточном тлеющем разряде между катодом (издел-ием) и анодом в газовой среде при давлении ниже атмосферного (0,13-1,95 кПа).
|
иондық цементтеу / ion carburizing — газдық ортада атмосфералық қысымнан (0,13-1,95 кПа) төмен қысымда катод (бұйым) пен анодтың арасындағы жоғары дәлдікті солғын разрядта 1 схема бойынша цементтеу.
|
цементация плазменная / plasma carburizing — синоним термина цементация ионная.
|
плазмалық цементтеу / plasma carburizing — иондық цементтеу терминінің синонимі.
|
Цена генерации (покрытия) энергетическая
Energy cost of (thin film) generation
Удельный расход энергии на получение единицы объема покрытия (или расход энергии на осаждение тонкой пленки, нормированный на атом). Используется как мера эффективности технологического процесса.
|
Генерацияның (жабынның) энергетикалық бағасы
Energy cost of (thin film) generation
Жабынның бірлік көлемін алу үшін энергияның меншікті шығыны (немесе атомға нормаланған жұқа қабыршықтың тұндырылуына энергияның шығыны). Технологиялық процестің тиімділігінің өлшемі ретінде қолданылады.
|
Центрифигурирование
Centrifugation, centrifuging (от центр и лат. fuga – бегство, бег)
Разделение неоднородных систем (например, жидкость – твердые частицы) на фракции по плотности при помощи центробежных сил. Центрифигурирование осуществляется в аппаратах, называемых центрифугами. Применяется для отделения осадка от раствора, отделения загрязненных жидкостей и т.д. центрифигурирование используют для разделения изотопов, в частности при обогащении урана.
|
Орталықты қалқалау
Centrifugation, centrifuging (от центр и лат. fuga – бегство, бег)
Центрден тепкіш күштердің көмегімен тығыздық бойынша біртекті емес жүйелердің (мысалы, сұйықтық- қатты бөлшектер) фракцияларға бөлінуі. Центрифугалау центрифуга деп аталатын аппараттарда іске асады. Ерітіндіден тұнбаны бөліп алу үшін, ластанған сұйықтарды бөліп алу үшін және т.б қолданылады. Центрифугалау көбінесе изотоптарды бөлу үшін, көбінесе уранды байыту үшін қолданылады.
|
Центры люминесценции – то же, что центры свечения.
|
Люминесценция орталықтары – жарқырау орталықтарының өзі.
|
Це́нтры о́краски
Color center
Дефекты кристаллической решетки, поглощающие свет в спектральной области, где собственное поглощение кристалла отсутствует. Первоначально термин «центры окраски» относился только к так называемым F-центрам, обнаруженным впервые в 1930-х гг. в кристаллах галогенидов щелочных металлов и представляющим собой анионные вакансии, захватившие электрон. В дальнейшем под ними стали понимать любые точечные дефекты кристаллической решетки, погло-щающие свет вне области собственного поглощения кристалла, катионные и ани-онные вакансии, междоузельные ионы (соб-ственно центры окраски), а также примес-ные атомы и ионы (примесные центры окраски). Центры окраски обнаруживаются во многих неорганических кристаллах, стеклах, а также в природных минералах.
|
Бояу орталықтары
Color center
Кристалддың меншікті жұтылуы болмайтын, спектрлік облыстағы кристалл торының ақаулары. Бастапқыда «бояу орталықтары» термині тек алғаш рет 1930 жылдары галогенді сілтілік металлдардың кристалында байқалған және электрондар қармаған аниондық вакансиялар болып келген F-орталықтарға тән болды.Ары қарай олар ретінде кристалдың меншікті жұтылу облысынан тысқары жарық жұтатын кристалл торының кез келген нүктелік ақауларын, катиондық және аниондық вакансияларды, түйінаралық иондарды (меншікті бояу орталықтары) қабылдады.Бояу орталықтары көптеген бейорганикалық кристаллдарда, әйнектерде, сонымен қатар табиғи минералдарда кездеседі.
.
|
центр окраски дырочный / hole color center — дефект структуры кристалла, захвативший и удерживающий дырку.
|
кемтіктік бояу орталығы / hole color center — кемтікті қармаған және ұстап тұратын кристалл құрылымының ақауы.
|
центр окраски электронный / electron color center — дефект структуры кристалла, захвативший и удерживающий электрон.
См. также спектр кристаллов (в ст. спектр).
|
электрондық бояу орталығы / electron color center — электронды қармаған және ұстап тұратын кристалл құрылымының ақауы.
|
Це́нтры рекристаллиза́ции (заро́дыши)
Recrystallization center
Области с совершенной кристаллической решеткой, отделенные от окружающего материала высокоугловой (15-20 град.) границей и способные к самопроиз-вольному росту.
|
Рекристализациялау орталықтары (туындылар)
Recrystallization center
Мүлтіксіз кристалдық тордың қоршаған материалдан үлкен бұрышты (15-20 град.) шекарамен оқшауланған және өз бетінше өсуге қабілетті жетілген облысы.
|
Центры свечения (центры люминесценции)
Luminescence centers
Дефекты кристаллической решетки, обусловленные свечением люминофора. В кристаллофосфорах центры свечения могут быть обуслены структурными дефектами кристаллической решетки (катион и анион, вакансии, междууз. атомы и ионы) — так называемые собственные центры свечения, и активаторами (специальными вводимыми атомами и ионами) — носят название примесные центры свечения.
См. также люминесценция.
|
Жарқырау орталықтары (люминесценция орталықтары)
Luminescence centers
Люминофордың жарқырауына негізделген кристалдық тордың ақаулары. Кристалды фосфорларда жарқырау орталықтары кристалдық тордың (катион және анион, вакансия, түйінаралық атомдар мен иондар) құрылымдық ақаулары нәтижесінде (меншікті жарқырау орталықтары) және белсендіргіштердің (арнайы ендірілген атомдар мен иондардың) нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Сон. қ. қараңыз: люминесценция.
|
Цианирование
Cyanidation, cyaniding, case hardening, cyanide (case) hardening, cyanide leaching
Насыщение поверхностных слоев стальных изделий одновременно углеродом и азотом при нагревании в расплаве, содержащем цианид, например, NaCN или KCN. Один из способов химико-термической обработки металлов. Проводят обычно в ванных печах. При цианировании на границе раздела внешней химически активной среды с поверхностью металла образуются углерод и азот в атомарном состоянии, которые затем диффундируют в поверх-ностные слои металла. Образующиеся при этом твердые растворы, карбидные и нитридные фазы резко отличаются по свойствам от железа. Глубина диффузии элементов возрастает с повышением темпе-ратуры и продолжительности процесса. Применяют цианирование для повышения поверхностной твердости, износостойкости и усталостной прочности стальных изделий.
|
Цианидтеу
Cyanidation, cyaniding, case hardening, cyanide (case) hardening, cyanide leaching
Болат бұйымдардың беткі қабаттарын цианидті балқымада мысалы, NaCN немесе KCN бірмезгілде көміртекпен және азотпен қыздыру арқылы қанықтыру процесі. Металды химиялы-термиялық өңдеудің бір түрі. Әдетте ванналы пеште жүргізіледі. Цианидтеу кезінде сыртқы химиялық белсенді ортаның металмен бөліну шекараларында кейіннен металдың беттік қабаттарында диффундирленетін көміртегі, атомдық күйдегі азот пайда болады. Осы ретте туындайтын қатты қоспалар, карбид және нитрид фазалар темірден көп ерекшеленеді. Элементтердің диффузиясы температураның және процесстің ұзақтығы артқан сайын артады. Цианидтеуді қатты дененің беттік қаттылығын, тозуға төзімділігін және болат бұйымдардың қажуға беріктігін күшейту үшін қолданады.
|
Цикл ядерный топливный (цикл ядерный реакторный)
Cycle (nuclear fuel cycle)
Совокупность технологических процессов, связанных с получением энергии на ядерных установках (в ядерных реакторах). В зависимости от ядерного горючего возможно осуществление трех типов ядерного топливного цикла.
1. Урановый цикл, в котором делящимся материалом служит 235U, а фертильным материалом (воспроизводящим) - 238U. Урановое горючее изготавливают из природного урана (0,71% 235U), низкообогащенного урана (1-5% 235U) или высокообогащенного урана (до 93% 235U). Первые два вида горючего используют в реакторах на тепловых нейтронах, третий - в реакторах на быстрых нейтронах, работающих в конвертерном режиме.
2. Уран -плутониевый цикл, в котором горючее состоит из природного или обедненного (0,2-0,3% 235U) урана с добавкой 239Рu в количестве, эквивалентном соответствующему обогащению по 235U. Это горючее может быть использовано как в реакторах на тепловых нейтронах, так и в реакторах на быстрых нейтронах. Фертиль-ным материалом здесь также служит 238U.
3. Уран- ториевый цикл. Здесь делящийся материал - 235U или 233U, фертильный - 232Th. В промышленном масштабе исполь-зуется в основном урановый цикл.
См. также материалы фертильные (в ст. материалы), топлиио ядерное.
|
Ядролық отын циклі (ядролық реакторлық цикл)
Cycle (nuclear fuel cycle)
Ядролық қондырғыларда (ядролық реакторларда) энергия алуға байланысты технологиялық процестердің жиынтығы. Ядролық жанғыш затқа байланысты ядролық отынның циклі үш типте жүзеге асырылады.
1. Бөлінуші зат ретінде 235U, ал фертильді материал (үдемелі өндіруші)- 238U болатын урандық цикл. Урандық жанғыш зат табиғи ураннан (0,71% 235U), төмен байытылған ураннан (1-5% 235U) немесе жоғары байытылған ураннан (до 93% 235U) жасалынады. Жанғыш заттың алғашқы екі түрі жылулық нейтронды реакторларда, ал үшіншісі – конверторлық режимде жұмыс істейтін жылдам нейтронды реакторларда қолданылады.
2. Жанғыш заттың құрамы табиғи немесе азайтылған, құрамында жалпыланған 235U эквивалентті сәйкес келетін 239Рu қоспасы бар ураннан (0,2-0,3% 235U) тұрады. Бұл жанғыш отын жылулық нейтронды реакторларда, сонымен қатар жылдам нейтронды реакторларда да қолданылады. Сондай-ақ, мұнда фертильді материал ретінде 238U қолданылады.
3. Уран-торийлі цикл. Мұндағы бөлінгіш материал - 235U немесе 233U, ал фертильді материал - 232Th. Өндірісте негізінен урандық цикл қолданылады.
Сонымен қатар қараңыз фертильді материалдар (материалдар бетінде), ядролық отын.
|
Циклотрон
Cyclotron
Циклический резонансный ускоритель тяжёлых частиц (протонов, ионов), в котором управляющее магнитное поле и частота ускоряющего электрического поля постоянны.
|
Циклотрон
Cyclotron
Үдетуші электр өрісінің жиілігі мен басқарушы магнит өрісі уақыт бойынша тұрақты болатын ауыр зарядталған (протондар, иондар )бөлшектерді циклді резонанстық үдеткіш.
|
Цилиндр Фарадея
Faraday cup
Устроство для контроля плотности тока по сечению пучка заряженных частиц.
|
Фарадей цилиндрі
Faraday cup
Зарядталған бөлшектер шоғының қимасы бойынша тоқ тығыздығын бақылауға арнал-ған құрылғы.
|
Ч
Части́ца
Particle
Малое образование. Физическая система, состоящая из относительно небольшого числа элементарных образований.
|
Бөлшек
Particle
Кіші түзіліс. Салыстырмалы түрде аз ғана элементар түзілістерден тұратын физикалық жүйе.
|
частица виртуальная / virtual particle — частица, которая рождается, а затем поглощается на промежуточных стадиях процесса взаимодействия, описываемого квантовой теорией поля.
|
виртуалды бөлшек / virtual particle — өрістің кванттық теориясымен сипатталатын, өзара әсерлесу процесінің аралық кезеңдерінде пайда болып қайтадан сонда жұтылатын бөлшек.
|
частица горячая / hot particle — атом или свободный радикал с энергией, значительно превосходящей тепловую энергию окружающих молекул.
|
ыстық бөлшек / hot particle — қоршаған молекулалардың жылулық энергиясынан анағұрлым артық энергиялы атом немесе еркін радикал.
|
частица заряженная / charged particle — частица, имеющая электрический заряд.
|
зарядталған бөлшек / charged particle — электр заряды бар бөлшек.
|
частица ионизирующая / ionizing particle — частица, кинетическая энергия которой достаточна для ионизации атома или молекулы при столкновении.
|
иондаушы бөлшек / ionizing particle — атоммен немесе молекуламен соқтығысу кезінде энергиясы оларды иондауға жеткілікті кинетикалық бөлшек.
|
частица истинно нейтральная / neutral, neutral particle, uncharged particle — элементарная частица, тождественная своей античастице.
|
шынайы бейтарап бөлшек / neutral, neutral particle, uncharged particle — өзінің антибөлшегіне барабар элементар бөлшек.
|
частица косвенно ионизирующая / indirect-ionizing particle — незаряженная частица, которая может образовывать непосредственно ионизирующую частицу или инициировать ядерное превращение.
|
жанама иондаушы бөлшек / indirect-ionizing particle — иондаушы бөлшек тудыра алатын немесе ядролық түрленуді қоздыра алатын зарядталған бөлшек (нейтрон, фотон және т.с.с.).
|
частица непосредственно ионизирующая / direct-ionizing particle — заряженная частица (электрон, протон, альфа-частица и т.д.), обладающая кинетической энергией, достаточной для ионизации при столкновении с атомом или молекулой.
|
тікелей иондаушы бөлшек / direct-ionizing particle — атоммен немесе молекуламен соқтығысқан кезде оны иондауға жеткілікті кинетикалық энергияға ие зарядталған бөлшек (электрон, протон, альфа-бөлшек және т.б.)
|
частицы радиоактивные горячие / hot radioactive particles — твердые высоко-радиоактивные частицы, образующиеся при ядерных взрывах, ядерных авариях с разрушением активной зоны реактора, в процессе переработки отработанного ядерного горючего и т.д. Типичные размеры в зависимости от условий образования их средний размер может составлять от 0,01 до сотен мкм. Частицы длительное время пребывают в атмосфере и могут переноситься на значительные расстояния. Так, частицы, попавшие в стратосферу на высоту до 30-35 км, могут находиться там в течение 10 лет. После попадания на поверхность Земли с радиоактивными выпадениями они могут вновь подниматься в воздух (ветровая миграция). Концен-трация частиц, образовавшихся в результате ядерной аварии или наземного ядерного взрыва, даже на больших расстояниях от места их образования может достигать 102 -103 в 1 м3 и даже более. Радионуклидный состав зависит от условий их образования и времени, прошедшего после возникновения частицы (ее возраста). Радиоактивность частиц определяется радионуклидным составом, размерами и возрастом и может составлять от 1 до 100 МБк на частицу. Химический состав радиоактивных горячих частиц может отвечать химическому составу ядерного горючего, но может и существенно отличаться от него вследствие содержания самостоятельных фаз, образуемых химичес-кими реакциями радионуклидов — продуктов деления горючего
|
радиоактивті ыстық бөлшек / hot radioactive particles — ядролық жанғыш затты қайтадан өңдеу процесінде, ядролық жарылыстар кезінде, ядролық апаттар кезінде реактордың белсенді аймағының қирауы нәтижесінде пайда болатын жоғары радиобелсенді қатты заттар. Пайда болу жағдайына байланысты олардың орташа өлшемдері 0,01 ден жүздеген мкм-ге дейін болуы мүмкін. Бөлшектер ұзақ уақыт бойы атмосферада болып, айтарлықтай ара қашықтыққа тарала алады. 30-35км биіктіктегі стратосфераға түскен осындай бөлшектер 10 жылға дейін өмір сүре алады. Олар радиобелсенді жауынмен Жердің бетіне түскеннен кейін қайтадан ауаға көтеріле алады (желдік миграция). Ядролық апат немесе жер бетіндегі ядролық жарылыстың нәтижесінде пайда болған бөлшектердің концентрациясы олардың пайда болған жерінен өте үлкен ара қашықтықта да 1 м3 та 102 -103 -ке дейін тіптен одан да жоғары болуы мүмкін. Бөлшек туындағаннан кейін өтетін радионуклидтің құрамы олардың пайда болу жағдайына және пайда болғаннан бері өткен уақытқа байланысты. Бөлшектердің радиобелсенділігі оның радионуклидті құрамымен, өлшемімен және жасымен анықталады, ол бір бөлшекке 1 ден 100 МБк- ға дейін келуі мүмкін. Радиобелсенді жанғыш бөлшектердің химиялық құрамы ядролық жанғыш заттың химиялық құрамына сәйкес болуы, немесе радионуклидтердің химиялық реакциясы нәтижесінде жанғыш заттың ыдрау өнімдерінен пайда болған меншікті фазаның болуымен айтарлықтай ерекшеленуі мүмкін.
|
частица топливная / fuel particle — малая частица (крупинка) ядерного топлива без покрытия; такие частицы размещаются в металлической или графитовой матрице и используются для изготовления диспер-сионных твэлов.
|
отындық бөлшек / fuel particle — ядролық отынның жабынсыз кішкентай бөлігі; мұндай бөлшектер метал немесе графит матрицада орналастырылады және дисперсиялық твэлдер дайындауда қолданылады.
|
частица элементарная / elementary particle — мельчайшие частицы физической материи. Представления об элементарных частицах отражают ту ступень в познании строения материи, которая достигнута сов-ременной наукой. Вместе с античастицами открыто около 300 элементарных частиц. Термин "элементарные частицы" условен, поскольку многие элементарные частицы имеют сложную внутреннюю структуру.
|
элементар бөлшек / elementary particle — физикалық материяның ең ұсақ бөлшектері. Элементар бөлшектер туралы түсінік материя құрылымын зерттеуде қазіргі заманғы ғыл-ымның жеткен деңгейін көрсетеді. Антибөл-шектермен қоса есептегенде 300-дей элемен-тар бөлшектер ашылған. Көптеген элементар бөлшектер өте күрделі ішкі құрылымды болғандықтан, «элементар бөлшек» термині салыстырмалы болып табылады.
|
Частота́
Frequency.
Отношение числа полных циклов какого-либо периодического процесса к про-межутку времени, в течение которого совершается это число циклов.
|
Жиілік
Frequency.
Қандай да бір периодты процестің толық циклі санының осы циклдер саны жасалатын уақыт аралығына қатынасы.
|
частота ларморовская / Larmor's frequency — угловая частота прецессии магнитного момента, помещенного в магнитное поле
|
лармор жиілігі / Larmor's frequency — магнит өрісіне орналастырылған магнит мқменті прецессиясының бұрыштық жиілігі.
|
частота плазменная / plasma frequency — частота плазменных колебаний, с которой электроны колеблются около положения равновесия, будучи смещенными относи-тельно ионов.
|
плазмалық жиілік / plasma frequency — иондарға қатысты ығысқан электрондардың тепе-теңдік орнының айналасында тербелетін плазмалық тербеліс жиілігі.
|
частота циклотронная / cyclotron frequency — частота обращения заряженных частиц в постоянном магнитном поле в плоскости, перпендикулярной к вектору напряжённости этого поля.
|
циклотрондық жиілік / cyclotron frequency — зарядталған бөлшектердің тұрақты магнит өрісінің кернеулік векторына перпендикуляр жазықтықта айналу жиілігі.
|
Чистота радиохимическая
Radiochemical purity
Характеристика радионуклидного состава радиоактивного препарата. Препарат называется радиохимически чистым (РХЧ), если в нем не содержатся примеси радионуклидов других элементов, кроме данного. Если при проведении ядерной реакции (например, при облучении нейтронами) в образце возникает несколько радионуклидов данного элемента, полученный радиоактивный препарат также считается РХЧ. Так, водный раствор, содержащий радионуклид 131I в форме KI, является РХЧ, если в нем нет примеси радионуклидов 90Sr, 95Zr и др. Водный р-р НВr, в к-ром при облучении нейтронами образовались радионуклиды 80Вr и 82Вr, также представляет собой РХЧ препарат. От РХЧ препаратов следует отличать так называемые ядерно-физически чистые (ЯФЧ) препараты. Такой препарат обяза-тельно содержит только один радионуклид. ЯФЧ препарат всегда является и РХЧ препаратом, тогда как РХЧ препараты могут быть ЯФЧ, но могут и не быть ими.
|
|
