Әлемдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының өлшемдері мен үдерістері

Қазақстанда өмір сүріп отырып, оның ішінде болып жатқан әртүрлі үрдістерден тыс қалуға болмайды, қалайда жалпы этноәлеуметтік кеңістікте болып жатқан құбылыстар мен оқиғалар өз әсерін этникалық топтардың өміріне тигізбей қоймайды. Сондықтан, мәдени ықпалдасу үрдістері барынша күшейген сайын қоғамдағы тұлғалық саяси әлеуметтену мәселесінің маңыздылығы арта түседі. Бірақ айта кететін мәселе мынада: қоғамдық процестердің күрделілігіне қарамастан жекелеген индивидтер деңгейінде осындай құбылыстарды мойындамауға, тіптен оған ашық немесе жасырын (патентті түрде) қарсы болуға тырысатын азаматтардың кездесуі де мүмкін. Осы процестердің бір көрінісі ретінде еліміздегі мемлекеттік тіл мәселесінің әлі де алға қарай пәрменді қозғала алмай жатқанын, нағыз мемлекеттің рухани, саяси, экономикалық және әлеуметтік саласын реттеуші тетік ретіндегі құралға айналмай жатқандығын атауға болады. Өз тілін жетік білуге ұмтылмайтын, өзара қазақ тілінде сөйлесуге асықпайтын қандастарымыздың көптеп кездесетіні өкінішті құбылыс. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі жағдай басқаша болғандықтан бұндай нәрсе қисынды көрінетін.

Ал енді мемлекеттік тілді жете білмейтіндерді кеудеден итеріп, оларға сыңаржақты, басқалардан төмендете баға беруге ұмтылу да мәселені шешпейді, тек іштей жіктелуді, әлеуметтік қашықтықты ұлғайта түседі. Сонымен қатар, кез-келген қоғамның саяси процесінің ашық көрінісі болып саналатын әртүрлі деңгейдегі сайлау науқанына қатысудан бас тартып, өздерінің саяси енжарлығын таныту да кейбір азаматтар арасында елімізде байқалып отырады. Қалайда осындай қоғамымыздың болашағына немқұрайлықпен қарау саяси мәдениеттің, отансүйгіштіктің төменгі деңгейін танытады. Ол өз кезегінде гуманистік негіздегі өзара қатынастардан гөрі әлемді жайлап келе жатқан дараланған тұтынушылықты күйттейтін дүниетанымды бекіте түседі. Адам өзімшілдігін басымдылық еткен «өркениетті» елдердің жүрген жолын абсолюттеу барынша жас ұрпақтың санасына сіңісіп келе жатқанына куә болудамыз.

Қазіргі кезеңге дейін өркениетті деп саналатын Еуропада, Солтүстік Америкада «мультикультурализм саясаты ұлт саясатындағы ең әмбебап ұстаным» деп түсініліп келген болатын. Яғни бұл ұстанымның негізгі бағдары бойынша бір мемлекетте әртүрлі этникалық мәдениеттер өзара сиысушылықта, өзара түсіністікте өмір сүріп, дами алады және оған ешнәрсе балама болмауы тиіс деген мағына тұжырымдалады. Сырт көзге жоғарыдағы қадамдар ұлт өмірін, ұлтаралық қатынастарды мемлекет тұрғысынан барынша өркениеттеу және демократияландыру болып табылады. Бірақ шын мәнінде бұл бағытта ұлтаралық қатынастарды дамыту үшін қажетті алғышарттарды, көптеген факторларды ескеру керек. Ұлттар мен ұлыстардың ұлттық мінезі мен психологиясын жіктей отырып, өте сақтықпен қадам жасаған орынды. Кез-келген шалыс кеткен тұстар қоғамдық үрдістердің санатында осындай саясатты ұнатпайтындардың қатарын көбейтеді. Өркениеттік құндылықтар бірден тұрпайы сипат алуы мүмкін.

Ал, енді әлемдегі елдерді «ашық қоғам» немесе «жабық қоғам» деп жіктемелеу (Карл Поппер), индустриалды немесе постиндустриалды саралау да орын алады, бұрынғы социалистік немесе капиталистік деп бағалаулар кейінге ысырылғаны белгілі. Қалайда гуманитарлық саладағы әлемдік деңгейдегі теоретиктер маңызды ұғымдар болып табылатын «өркениет» пен «мәдениеттің» арасындағы айырмашылық пен ұқсастықты анықтауда сан түрлі концепцияларды ұсынады. Солардың кейбіріне тоқтала кетелік. А.Тойнби «өркениет» деп өзінің бірегейленуінің асқақ шыңына жеткен мәдениетті атайды, яғни ол мәдениеттің ең жоғарғы көрінісі. С.Хантингтон да осыған ұқсас өркениетті ең биік дәрежеге көтерілген мәдени қауымдастық деп таниды. Ол деңгейде ойшылдың пайымдауынша, адамдардың мәдени бірегейленуі кеңейе түседі, ол Л.Н.Гумилевтің суперэтносымен сәйкес келеді десе де болады. Сөйтіп, көптеген ойшылдар өркениеттілік құбылысын адамзат дамуындағы белгілі бір жоғары деңгей деп бағалайды. Дегенмен, өркениеттілік белгілі бір сатысына жеткен елдерде тағылық әрекеттердің көріністері байқалмайды деп айтудың өзі қиын. Себебі әлемде таралып жатқан жаңа ақпараттардың мазмұнына қарасақ, онда өркениеттілікке кейде рухани дамудың нышандары жетіспей жататын кездер де кездеседі.

Қазіргі жаһандану кезеңінде кейбір елдерде оң радикализм мен экстремизм элементтері Еуропада оянғаны байқалады. Мәселен, жақында ғана көрініс берген Норвегиядағы жағдай осының дәлелі. Андрес Брейвик деген ультраұлтшылдың лаңкестігі, оның ешқандай кінәсі жоқ азаматтарды өз әрекетінің құрбандығына айналдыруы «мультикультурализм саясатының» артықшылығын мойындамау, таптаурындық (стереотиптік) деңгейдегі дағдарыстың көрінісі, яғни гуманистік құндылықтарды жекелеген еуропалықтардың қабылдамауының ашық көрінісі. Демек, мемлекет өзіндік әлеуметтік және өркениеттік сипатта қандай жетілген деңгейде болса да бұл нәзік қырлы саясатты жүргізуде әртүрлі әлеуметтік және этникалық қауымдастықтарға қатысты әрекеттерде ұқыптылық пен ыждағаттылыққа толы қадамдарды жасауы қажет екенін білдіреді.

Басқа ұлттар мен олардың мәдениетіне этникалық төзімділікке мемлекет тарапынан шақырулар, үнемі осы мағынадағы әрекеттер шынайы қадамдармен көмкерілмесе, ол мәселені толықтай шешіп бере қоймайды, керісінше, қоғамдағы азаматтардың фрустрациялық (дағдарыстан қалыптан ауытқушылық әрекеттерімен шығамын деген субъектінің жалған қадамы) жағдайларына ұшырауына алып келеді. Бір адамның жасаған ісінің өзінде қоғамның терең қатпарларындағы күрделі мәселелер жатқанын байқауға болады. Иракта сүннит пен шиитке бөлініп алған халық бір-біріне терроршылдық әрекеттерімен қоқан-лоққы жасайды, Түркияда күрдтер өздерін мемлекетке қарсы оппозициядамыз деп есептейді. Ресейдің Солтүстік Кавказында, көрші Қытайдың Тибетінде, араб елдерінде болып жатқан оқиғалар осындай текетірестік қатынастардың көрінісі болып табылады.

Дамыған, әлемге мәдениет пен ғылымның әртүрлі салаларында талай ұлы тұлғаларды сыйлаған Германия өзінің әсіре ұлтшылдық саясатымен ХХ ғасырда әлемді дүр сілкіндіргенін ұмытуға бола ма? «Фашизм неліктен немістің ұлттық болмысына өткен ғасырда ендеп кете алды, оған Еуропаның, неміс халқының зиялы қауымы неге қарсы тұра алмады?» деген сауал әлемдік деңгейде кез-келген инттеллектуалдар үшін өзекті проблемалық мәселе ретінде тұруы керек іспетті. Ешнәрсе кездейсоқ пайда болмайды және әлеуметтік практикада ол өмір сүрмейді. Осы тұрғыдан алғанда ХХI ғасырдағы белсенділік танытып отырған Мәскеудегі скиндхедтердің криминалдық қылмыстары, басқа этникалық қауымдастықтардың өкілдеріне деген сыңаржақты қастандығы, Кавказдағы ұлттар мен ұлыстар арасындағы қатынастардың барынша шытырманды болуы Ресейдегі ұлтаралық қатынастардың көлеңкелі тұстарын көрсетеді. Жоғарыдағы деректер көпэтносты үлкен мемлекеттің ішінде ұлтаралық қатынастардың өрбуі қазіргі таңда біршама шиеленісті жағдайда екенін білдіреді. Дегенмен осындай үлкен держава қазіргі жаһандану заманында өзінің тұтастығын әртүрлі тәсілдермен сақтап қалуға барынша тырысуда.

Кейбір мамандар Ресейдің болашағын негізінен адамзатты рухани күйзелістерден, өркениеттік құлдыраулардан құтқаратын рухани миссияны атқарумен байланыстырады. Ал енді әлемдегі әлеуметтік, мәдени және экономикалық ықпалдасу жаһандану үдерісін туындататынына және одан басқа рухани өзара байланыс бар екеніне күмән келтіруге болмайды. Бірақ қазіргі кезеңде мемлекеттер арасындағы негізгі байланыс экономикалық немесе саяси сипатта екені де белгілі. Осы тұрғыдан алғанда «жаһандану» ұғымының өзіндік мағынасы мен мәні қандай, оның термин ретінде қолданыла бастауы қай кезден басталатынын анықтау үшін кейбір мамандардың ізденістеріне, шығармаларына назар аударып көрелік.

Қазақстандық қазіргі заман мәдениет философиясын зерттеуші ғалым Б.М.Сатершинов жаһандану құбылысының генезисі тарихтың тереңінен басталатынына күмән туғызбайды. Автордың пайымдауынша, «жаһандық» (кейде «ғаламдық») термині ХХ ғасырдың 60-жылдарында В.Мурдың («жаһандық әлеуметтану» терминін айналымға енгізген) және М.Маклюэннің («жаһандық деревня» терминін тұңғыш рет қолданған) жұмыстарында, осыған дейін «әлемдік», «халықаралық», «интернационалдық» ұғымдарының төңірегінде қалыптасқан қоғамдық өзгерістер дискурсында қолданыла бастады» [52]. Ал енді кейінірек, 1980 жылдары Р.Робертсон осы ұғымның кеңірек таралуына себепкер болады. Әрине, жаһандануды сипаттап жазған мамандардың саны қазіргі кезеңде барлық елдерде көбеюде. Олардың бірқатары қазақстандық гуманитарлық ғылымда көрініс беруде [53]. Жаһандану ұлттық мемлекеттерді біртекті ете түсетін қасиетке ие болатыны жөнінде жоғарыдағы еңбекте айтылады.

Сондықтан жалпы кез-келген этномәдени, этносаяси кеңістікте азаматтық және этникалық бірегейленудің жаһаншылдық үрдістермен өзіндік текетіреске, конфронтацияға түсетіндігі де және оның ашық байқалатындығы ашып көрсетіледі. Әрине, өзара күрессіз дамудың болмайтындығы белгілі. Бірақ осы күрестің нәтижесі теріс болмай, ол адам болмысын үйлесімді қалыптастыруда өзіндік оңды нәтиже беріп жатса, онда барлық процестердің өзіндік конструктивті орны бар екеніне күмән туғызуға болмайды. Әлемдік деңгейдегі жаһандану процестерінің Қазақстан Республикасының саяси дамуына ықпалы біршама болып отыр [54]. Тіпті ұлттық білім беру саласының өзінде жаһандық деңгейлердегі үрдістерге бағынып, оларға бейімделіп жатқанымыз белгілі. Үш сатылы білім алу, кредитті технология, үздіксіз білім беру сияқты дүниелер толығымен оқу процесіне ене бастауда.

Қазақстан жағдайына байланысты жаһанданудың әсері мен өзіндік үрдістері жөніндегі төмендегі тұжырымдардың өзіндік орны бар деген ойдамыз: «Нақты дүние және жалпы заңдылық ретінде қабылданған жаһандану өзінің салтанатты шеруінде жекелеген адамдарды ғана емес, ол сонымен қатар мәдени-тарихи құрылымдарды жұта отырып әдеттегі нәрсеге айналуда. Сондықтан қазақстандық мемлекеттің қазіргі тарихтың ағынында өзінің «Менін» табуға тырысуы біздің қоғамымыздың ішінде іргелі тіректермен қолдау табуы тиіс» [55].

Жаһанданудың бейтарап тарихи құбылыс қана емес, оның ұлтаралық қатынастарға әсері бар, нарықтық қатынастар қисынынан туындаған объективті нәрсе екенін жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан оны байыпты зерттеудің уақыты келген іспетті. Бірақ оның заманауилық талаптары тек қиратушы, бүлдіруші, ұлттық бірегейлікті, төлтумалықты ыдыратушы деген бағалаулардың біршама үстірт екенін атап кетуге болады.

Жаһандану өзінің интеграциялық қасиетін барлық қисынға сай танытуда және ол адамдардың бойында, қауымдастықтарда қордаланған жетістіктер мен кемшіліктердің сыртқа көрініс беруіне итермелейді. Ішкі тұтастығы жоқ, этникалық иммунитеті әлсіз елдер ертерек әрқилы қайшылықтар ауқымына ендейтінін байқаймыз. Демек, жаһандану қазіргі заман үшін өзіндік сынақ қана емес, ол сонымен қатар әрқилы вектордағы үрдістердегі оқиғаларды жылдамдата түсетін катализатор іспетті құбылыс. Бұрын ұзақ мерзім бойы жүзеге асатын оқиғалар тізбегі енді жылдам түрде әлеуметтік ортада көрініс беріп отыратынын байқауға болады. Ресейлік философ В.Г. Федонтова: «Жаһандану көпқырлы қайшылыққа толы күрделі үдеріс екенін, еркін саудаға, тауарлардың, капиталдардың, идеялардың, адамдардың еркін алмасуымен сипатталатын ақпараттық-экономикалық мәні барын, оның өркениеттер қақтығысын болдырмау үшін әлеуметтік инновация ретінде мәдениеттер сұхбатына (диалогына) деген ұмтылысты тудырғанын көрсетеді. [56]. Мұнда ол сұхбаттың мәдениеттер мен өркениеттер арасындағы өзара түсіністіктің орнығуындағы рөлін аша отырып, сұхбатқа түсетін екі жақтың (сұхбатқа қатынасушылардың) бір-біріне деген талап-тілегін анық білдіріп, тұлғалық деңгейдегі өзара қатынасқа кірігуінің, сөйтіп «келісім ортасын» қалыптастыруының қажеттілігін баса айтады да, мұнда рационалдық коммуникациямен бірге адамдар арасында сезімдік деңгейдегі өзара ұқсастықтың орнығуы орын тебетінін, содан барып қана өзара түсіністікке жол ашылуы мүмкін екенін негіздейді [56, 50-51 б.] Автор сонымен бірге толеранттылық ұғымына тоқталып, оның кез келген нәрсенің бәріне деген төзімділік емес екенін, оның да шектерінің барлығына меңзейді. Мысалыға, дейді ол, адам өміріне дегенде толеранттылықтың шегіне жеткенше білдірілуі орынды, ал бірақ оның кез келген өмір салтын ұстануына деген толеранттылық орынсыз. Сол сияқты әлдебір мемлекеттің сувернитетіне деген толеранттылық орынды да, бірақ та оның өз суверенитетін басқаларға қастық жасау үшін қолдануына деген толеранттылық орынсыз. Ғылыми танымда, деп жалғастырады автор, толеранттылықтың шектері ақиқатты іздеуге бағытталғандығымен анықталады, сондықтан кез келген пікірмен келісе салу толеранттылыққа жатпайды [56, 51 б.]. Осы айтылған ойларды ұлтаралық қатынастар мәдениетін талдағанда да тікелей қолдануға болады, өйткені бұл салада да толеранттылық не болса соның бәріне сұлық қана төзу шексіз төзімділік емес, оның мұнда да өз шегі бар екені анық.

Жаһандану заманында мәдени ықпалдасу мен экономикалық байланыстардың кеңеюімен байланысты және ақпараттар ағынының үдей түсуі адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынастарды, қауымдастықтар тарихында жаңа пәрменді өзара қатынастық процестерді күшейте түседі. Осындай әрекеттердің арқасында бұрынғы тарихта анық байқалмаған этноэволюцияның жаңа ерекше белгілері пайда бола бастайды. Ол халықтардың этникалық келбетін барынша көмескілей түсетінін байқатады. Жалпы қалыпты этноэволюция өз кезегінде этникалық оқшаулану мен этноассимиляцияның арасындағы тепе-теңдіктің сақталғанында ғана құндылықтық тұрғыда ауытқымаған, шынайы мағынадағы өзінің тиісті сипатын, қасиеттерін айқын таныта алады.

Этностардың барлығы біркелкі емес, олардың әлеуметтілік субъектілік келбетінің әртүрлі деңгейде болғандықтан, этноэволюциялық қауқары да әрқилы болып келеді. Осындай көптүрліліктің бірлікте көрініс беруі диалектиканың жалпы заңдылығына сәйкес келеді және ерекше мен дараның арасындағы айырмашылық олардың жалпы бірлігін, яғни адамзаттың саналы тарихында барлығын біріктіріп тұратын мегатарихты жоққа шығармайды, керісінше, дәйектей түседі. Осы тұрғыдан алғанда қазақ халқының этностық тарихы мен басқа этностармен қарым-қатынастары осы диалектикалық байланыстар ауқымында қаралуы тиіс. Яғни кез-келген этностық мағынадағы құбылыстар қоғамдағы сан қырлы қасиеттер мен ерекшеліктерге маңыздылық берумен астасып жатады.

Адамзат тарихындағы барлық ірілі-ұсақты халықтар өздерінің даму жолында әртүрлі тарихи жолдардан өтті, өзара ықпалдасудың әрқилы сипатын сезінді. Үнемі басқалардан үстем болуға тырысқан мемлекеттер өздерінің жетекші басымдық танытатын халықтарының этникалық санасын әртүрлі, негізінен теріс мағыналы авто-және гетеротаптаурындармен (өзіңнің қауымдастығының және өзгелер туралы стереотиптермен) улайды. Олар өздерін басқалардан жоғарырақ және мәдениеттірек, өркениеттірек және дамығанырақ екенін айтумен болады, соған көпшіліктің сенгенін қажет етеді. Сол арқылы теріс мағыналы ұлтшылдық, оның ең шетке шыққан түрі шовинизм (термин арабтарға кезінде аяусыз қыспақ жасаған француз әскерінің сержанты Шовенье есімінен бастау алады) пайда болуы ғажап емес. Ондай қақпанның құрсауына өткен ғасырларда француз ұлты да, ағылшындар да, немістер де, жапон да, американдық та баяғы дәуірлердегі римдіктер сияқты түскен болатын [57].

Мәдени сұхбат мәселесіне келетін болсақ, қазақстандық мәдени-философиялық әдебиетте бұл мәселеге айрықша мән беріп, жан-жақты зерделеп, Шығыс пен Батыс мәдениеттері арасындағы қарым-қатынасты мәдени сұхбат тұрғысынан өзінше талдап, қазақ мәдениетінің сұхбаттастық аймағына зер салып, оның әлемдік мәдениеттегі орнын анықтауға ұмтылған Ж.Мүтәліповтың еңбектерін, соның ішінде ең соңғы (өзі қайтыс болғаннан кейін басылып шыққан) «Мәдени диалог және өркениеттер тоғысы» деген монографиясын атаған жөн [20, 153 б.]. Бұл шығармасында автор Шығыс пен Батыс өркениеттері арасындағы қайшылықтардан гөрі, жарасымдық, гармониялық қарым-қатынасқа деген үрдістерді іздестіріп, адамзат мәдениетінің тұтастығын, бірлігін, «үйлесімділік табуын» алға тартып, мәдени сұхбатты осы асқаралы мақсатқа қызмет ететін бірден-бір құрал, өмір заңдылығы, «құдіретті күш», философиялық-мәдениеттанулық парадигма деп қарастырады.

Міне осы мәдени диалог өресіндегі қазақ халқы мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы, оның тарихи-мәдени қайнар көздері, әлемдік мәдениетке қосқан үлесі, Шығыс пен Батыс мәдениеттері арасындағы дәнекерлік қызметі, түркі халықтарының мәдени-өркениеттік болмысының көркейіп қанат жаюына тигізген әсері, қазіргі хал-ахуалы мен шешуі кезек күттірмес мәселелері көтерілген бұл кітапта. Осындай зерттеулерді оның философиялық-методологиялық негіздерін тереңдете ары қарай жалғастыру қажет екені күмән туғызбайды. Ал бұл арада «мәдени сұхбат (диалог)» ұғымының өзектіленуі орын алатыны заңды.

Мәдени сұхбат ұғымын талдауда Ресей философтарының ізденістері қызығушылық тудырады. Мұнда ең алдымен М.М.Бахтиннің мәдениеттер арасындағы диалог туралы айтқанын еске салып кеткен орынды, өйткені осы мәселені көтеріп жүрген басқа Ресей зерттеушілері бұл ғалымның идеяларына сүйенетіні байқалады. Расында, М.М.Бахтин әдебиеттану, мәдениеттану, мәдениет философиясы салаларында терең із қалдырған озық ойлы философ-ғалым. Оның зерттеулерінде мәдениет дамуы уақыт тұтқынынан босаған ашық үдеріс суреттеліп, О.Шпенглердің мәдени әлемдерді тұйықталған шеңбер ретінде қарастырылып сынға алынады. Белгілі бір мәдениет, дейді ол, - «бұл ашық бірлік» [23, 352 б.], сондай бірліктер тізбегі адамзат мәдениетінің бірегей үдерісіне енеді, соны құрайды. Біреудің мәдениетін түсіну үшін, оның ішіне бас сұғып, соның көзімен дүниеге қарау керек-ақ, алайда, дейді ол, бұл жеткіліксіз. Оны шығармашылықпен танып-білу үшін, түсіну үшін адам «сырт тұрудың» («вненаходимость») маңызы зор, яғни белгілі бір мәдениетті түсіну үшін басқа мәдениеттер тұрғысынан қарау талдау, оның мәндік-мағыналық тереңдігіне үңілу қажет екен. Осыдан барып ғалым мәдениеттер сұхбатының (диалогының) қажеттілігін негіздейтін тұжырымға қол жеткізеді: «олардың арасында бұл мән-мағыналардың, бұл мәдениеттердің тұйықтылығын және сыңаржақтылығын жеңетін диалог басталғандай болады», сондай-ақ бір-бірімен қабысып та, сапырылысып та кетпейді, әрқайсысы өз бірлігі мен ашық тұтастығын сақтайды, бірақ олар өзара байи түседі» деген [23, 354 б.].

Белгілі кеңес заманының философ В.С.Библер диалогика ұғымын енгізіп, мәдениеттер сұхбатын талдауда диалектика заңдарын шығармашылықпен қолдануға ұмтылған еді. Диалогиканы ол «екі және одан да көбірек логикалардың сұхбатының логикасы» деп анықтайды да, ХХ ғ. мәдениетіне тән қасиет ретінде әртүрлі мәдениеттердің өзара түсінісуі мәселесін қояды, сөйтіп диалогтың герменевтикалық мәнін ашады [58]. Мәдени сұхбаттың мән маңызын зерделеуде басқа да Ресей философтарының (В.С.Степиннің, В.Г.Федорованың, В.М.Межуевтің және т.б.) зерттеулерін атап өтуге болады. Олар мәдени сұхбаттың табиғатына зер салып, оның тек дүниені рационалды түсінуге ұмтылатын әртүрлі мәдениеттер өкілдерінің арасында ғана мүмкін екендігін көрсетеді. В.М.Межуев диалогқа, диалогиялық қатынасқа қойылатын негізгі талаптарды (ақиқатты алдын ала білуден бас тарту, пікір және пайымдау еркіндігі, пайымдау мен сөйлеудің логикалық дәлелді типінің болуы) айта келіп, ол тек еркін индивидуалдылыққа жол беретін өркениетте ғана мүмкін деп дәлелдейді [59]. Бұл идея мәдени демократия деген атаумен белгіленіп, әр халықтың ғана емес, тіпті әрбір адамның өз мәдени талғамын өзі еркін анықтауға құқығы бар екенін мойындауға саяды, сөйтіп мәдениет дамуында ұлттық ерекшеліктерден гөрі жекелеген адамдардың әлемнің барлық халықтары мәдениетінің жетістіктерімен еркін қоректенуі басымдық танытатын болады деп болжайды [59, 73 б.].

Кез-келген халыққа басқаларға деген құрметпен қараушылық оның рухани дәстүрлерін зерделеуден басталады. Бейбіт өмір сүру тәжірибесін насихаттаған, этникалық мәдениеттер арасындағы жасампаз сұхбаттың, түсіністің жалпы кез-келген халық үшін этноэволюциялық дамуда, қоғамдағы ұлтаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыруда маңызды екендігін қазақстандағы ұлт мәселесін зерттеуші ғалым Р.Б.Әбсаттаров өзінің еңбектерінде орынды айтып жүр [60]. Әрине, әртүрлі этномәдени кеңістікте әрқилы өмір тәжірибесі, қатынастар дәстүрі жинақталуы, қордалануы мүмкін. Солардың ішінде әлеуметтік прогреске қызмет ететін жүйелі үлгілерді айыра білу, оларға шынайы ғылыми сараптама жасай білу, құндылықтық басымдылықтарды таңдауда ауытқушылықтарға, жаңылысуларға жол бермеу үлкен жауапкершілігі мол іс екені анық. Кез-келген қайшылықтың себебі болады және әлеуметтегі қақтығыстың алдын алу этносаясаттағы даналықты білдіреді.

Жоғарыда айтылған тұжырымдарға қатысты өткен жылдарда Қырғызстанда орын алған ұлтаралық қақтығыстар жөнінде жинақталған мәліметтерді келтіруге болады. Қырғыз жеріндегі Ош оқиғасы (1990 жылы) қырғыз және өзбек ұлттары өкілдерінің арасында жер мәселесіне, оның саяси мәртебесіне байланысты өрбіді. Өкінішке орай үкімет өкілдері аймақта болып жатқан күрделі этносаралық қатынастарға үстірт қараушылық білдіреді. Олар өздерінің бюрократиялық салқынқандылығымен жағдайды барынша ушықтырып алғаны анықталды. Орталық Азия елдері үшін құнарлы жерлер, әсіресе, суарылмалы аймақтардың әрбір квадрат метрі өмір үшін күрестің алаңы екені айқын [60, 74 б.]. Сондықтан адамдар арасындағы табиғи тіршілік үшін өзара бәсекелесудің аяғы әлеуметтік қашықтықты ұлғайтатын ұлтаралық қақтығысқа дейін жеткізді және оның салқыны екі Орталық Азия елінің арасына жасырын сипаттағы қырғиқабақ қатынастардың орнығуына алып келді, көрші жатқан түркітілдес елдің арасына жік түсті.

Сараптау барысында анықталғандай, «Ош аймағы» және «Адолат» деп аталатын формалды емес ұйымдардың саяси тәжірибесінің таяздығы және орашолақтығы ұлтаралық қатынастардың шиеленесуіне себепкер болды деген қорытынды жасайды қырғыздық мамандар [61]. Осы оқиғаларды әрі қарай өршітпеудің орнына Жалалабадтағы өзбек ағайындардың ақсақалдары Қырғызстан территориясында өзбектерге қатысты автономиялық облысты қалыптастыруға ұсыныс жасайды. Бұл қадам ұлтаралық жіктелуді ұлғайтып, қайшылықты одан сайын күшейтті. Міне, сөйтіп, әкімдік деңгейде әкімшілік тәсілдермен шешілуге тиісті мәселе халықтарды бір-біріне қарсы қоюына дейін әкелді, көптеген адами құрбандықтардың ауқымына дейін жетті. Көрші жатқан туысқан елдердегі жағдайлардың әртүрлі қырларын, әсіресе, ұлтаралық қатынастар мәселесіне қатысты зерттеулерді жүргізген қазақстандық мамандар да кездеседі [62]. Олардың зерттеулері еліміздегі ұлтаралық қатынастардың даму үрдісін зерттеу үшін, салыстырмалы пайымдаулар жасау үшін, көптеген қайшылықтардың салдарының алдын алу үшін маңызды деуге болады. Сондай өзекті және өткір проблемалардың қатарына көпұлтты кеңістіктердегі тіл мәселесі жатады.

Көптеген елдерде тілге қатысты мәселелерді тәуелсіздік алған кезеңнің алғашқы күндерінде шешімді түрде жүргізе бастады. Халықаралық тілдер ауқымында негізінен латын алфавитін ұстанған елдер жетекші рөл атқарады. Біздің көршілес жатқан Өзбекстан мен Әзірбайжан елдері дереу кириллицадан латын әліпбиіне өтіп алды. Қалған Орталық Азия елдері Ресейдің ықпалында қалып қойғаны белгілі. Міне, соның салдарынан мемлекеттік тіл мәселесі де өз шешімін баяу табуда. Әрине, тіл этникалық өзіндік сананың рәмізі болып қала береді және дүниетанымдық тұрғыдан алғанда тек коммуникация құралы қызметін атқару ауқымында қалып қоймайды. Дегенмен, қоғамдағы тілдің атқаратын қызметін біршама «төмендете» бағалайтын мамандар да кездеседі. Мәселен, ұлт мәселесімен ұзақ жылдар бойы айналысқан маман Г.В.Малинин былай деп тұжырымдайды: «қоғамдағы «тіл мәселесінің» маңызды болғандығына қарамастан, дегенмен ол екінші қатардағы мәселеге жатады және ол мемлекеттік билік пен саяси режимнің сипатына тікелей байланысты болып келеді. Тіл мәселесі өзінің маңыздылығын жоя бастайды, өйткені оның шешімі тұрғындардың тарихи қалыптасқан этникалық құрылымының нақты бағалануымен байланысты болып келуі тиіс» [63].

Сөйтіп, «тіл мәселесіне» екінші деңгейлі, қосалқы мәселе деп баға беру социалистік дәуірден қалған қатаң дәстүрлер қатарындағы нәрселер болса керек. Жалпы кез-келген ұлттың этникалық келбеті негізінен оның тілі арқылы байыпталады, бағамдалады, өсіп-өркендей алады. Оны жете ескермеу этникалық қауымдастықты нигилистенген мәдениетті ұстанатын тұрғындар қатарына қосады, әлеуметтік ортада өзіндік жатсыну құбылысын туындатады. Ресейдің Солтүстік және Шығыс аймақтарында тілі мен этникалық есімдерінен айрылған көптеген шағын этникалық қауымдастықтар көптеген жылдар бойы саяси режимнің, мемлекеттің қосалқы құрамдас бөлігіне айналғанын байқауға болады. Олардың көбісіне саяси тәуелсіздіктің ауылы алыс болғандықтан тіл мәселесінің де тиімді шешілуіне мүмкіндіктер шектеулі деген ойдамыз. Дегенмен, ұлттық мәдениеттің барлық басқа элементтерін сақтауға деген ұмтылыс дүниедегі көптеген шағын санды ұлт өкілдерінің өзіндік этникалық болмысының келбетін тұтастандырып тұрады.

Кеңес үкіметінің ыдырауымен бірге КСРО-ға енген әрбір республиканың әрқайсысына өз саяси таңдауын жасауға тура келді. Бұл мәселе ұлт мәселесіне де, көші-қон саясатына да тікелей әсер етті. Балтық жағалауы республикалары Литва, Латвия, Эстония Еуропалық Одаққа енуді алдына мақсат еткені белгілі, олар өздерінің тілдерін мемлекеттік деңгейге көтеріп, экономикалық құрылымында жылдам батыстық нышандарға ауыса бастайды және ол ұстанымдар сәтті орныға бастайды. Украина демократияның қызығымен бірнеше сайлауларды, түрлі-түсті революцияларды басынан кешірді. Беларусьтағы жағдай бұрынғы кеңестік дәстүрді жалғастырумен ерекшеленді. Кавказ республикалары өздерінің болашағын ұлттық пәтерлерін күйттеумен байланыстырады. Грузия өзінің құрамындағы абхаздар мен адыгейлердің, осетиндердің сепаратистік әрекеттерін басынан кешірді. Тұтастығынан тұрақ кеткен жағдайда адами трагедияларға орын болатындығы белгілі. Қазіргі кезеңде өзінің этноәлеуметтік біртұтастығын орната алмай келе жатқан елдердің қатарына осы Грузия елі жатады. Бұл жерде ұлтаралық қатынастар мәдениетінің барынша құлдырауы да заңды болатын. Грузия үкіметі барлық көмекті алыстағы АҚШ пен Еуропа елдерінен күтеді, сөйтіп, қазіргі кезеңде көрші тұрған Ресейге деген өзінің оппозиялық қатынасын анық байқатады.

Әзірбайжандағы жағдайға келетін болсақ, онда бұл елде ұлт мәселесіне елдің президенті Г.Ә.Әлиев және кейін оның ұлы, яғни келесі президенті И.Г.Әлиев Әзірбайжан халқының мүддесін қорғайтын идеологияны жүзеге асыра бастайды. Тәуелсіздік алғаннан бастап латын графикасына көшуі арқылы ұлттық құндылықтарды жоғары қоятындығын, Ресейге деген көп жылдарға созылған тәуелділігін жоятындығын танытты. «Ұлттық сезім мен ұлттық түйсікті дамыту үшін халықтың өзіндік рухани әлемін дамыту керек, ұлттық құндылықтарды қорғау керек» деген ұстанымдағы әзірбайжан ұлттық идеологиясы қазіргі кезеңде тереңдеп жатқаны белгілі.

Әзірбайжан халқының кезінде президенті болған Г.Ә.Әлиев өзінің «Әзірбайжанизм» деп аталатын саясатында ұлттың рухани әлеміндегі барлық жетістіктерді, құнды жәдігерлерді жинақтауға ел тәуелсіздігіне қол жеткізбей тұрып кірісіп кеткен болатын. Ол өзінің ұлт мәселесіне қатысты идеологиясында ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы ұлт зиялыларының, жалпы халықтан шыққан ойшылдардың көзқарастарына сүйене бастайды. Тіпті Советтер Одағы кезінің өзінде Гейдар Алиев партиялық-идеологиялық қысымға қарамастан, ұлттық рухтың өрбіп-өсуіне, әзербайжандық ұлттың мәдениеттің тез дамуына, халықтың өзіндік тарихи және мәдени қайнарына деген ынтасын арттыруға ден қояды. Оның тұсында әзірбайджан тілі, әдебиетті, музыкасы, тарихы, ұлттық мәдениеттің барлық дерлік қатпаралары қайта түлеп, қайта ой елегінен өткізіледі. Тәуелсіздік алғаннан соң ел басына қайтып оралған Г.Алиев әзербайжанизм идеологиясын жандандырып ұлттық идея деңгейіне көтереді [64]. Бұл өкімет басындағы биліктің ұлтқа деген жанашырлығының, патриоттық сезімінің, саналы ұлтжандылығының мән-маңызын білдіретіні анық. Дәл сондай халықтық, ұлттық идеологияны «қазақылық» негізде тәуелсіз Қазақстанда ұқыпты жүргізу қажеттілігін айтып, жазып та жүрген ғалымдар баршылық [40, 5 б.]. Әрине, бұл арада этнократиялық режим құру тіпті де көзделмейді, ең бастысы-жергілікті ұлттың мәртебесін лайықты дәрежеде жоғары ұстау, «төзімділік», «келісім» деп жүріп, оны мүлдем естен шығарып алмау, ұлттық мүддені, ұлттық құндылықтарды қадағалау, олардан көз жазып қалмау, мемлекеттің негізін құрайтын ұлттың саяси-мәдени болмысының басын ашып, дау-дамайға салмайтындай қылып принципті түрде негіздеу, бекіту, ту қылып биік ұстау, қандай ішкі және сыртқы жағдайларда да оны жықтырмайтындай қылып заңдастыру. Өзінің табиғи мәртебесіне сай құндылықтарын, құқықтық нормаларын әлдебіреулерден сұрағандай болып жалтақтамау, ел бірлігін, ұлтаралық келісімді, достық қарым-қатынасты, өзара түсіністікті, ынтымақтастықты осы негізде қазіргі өркениет талаптарына сай мәдениетаралық сұхбатты мейлінше жандандыра отырып дамыту, – міне осында ғана қоғамда мәдени-әлеуметтік гармония орнығады. Г.Алиевтің «әзірбайжанизм», «әзірбайжаншылдық» деп дабыл қағуының ар жағында, осындай терең түсінік, дүниетанымдық ұстаным жатыр деуге әбден негіз бар.

Жоғарыдағыдай ұлттық этносаясатқа ұқсас үлгіні Орталық Азиялық тәуелсіз және егемен елдердің ұлт саясатынан да байқауға болады. Түркіменстан, Тәжікстан, Өзбекстан өздерінің ұлттық әлемін қызғыштай қорғауды алдыңғы қатарға шығарып, кедей болса да оңаша кеңістікте өмір сүруді таңдайды, этносаралық қатынастарды өрбітуге белсенді түрде ат салыспайды. Өкінішке орай, бұл елдерде жергілікті ұлттандыру процестері сыңаржақты түрде жетекші халыққа этникалық басымдықты айғақтаумен байланыстырылуда, диаспоралық деңгейдегі этникалық топтар үшін кейбір шектеулер орын алады. Оның ішінде қазақ диаспорасының жағдайы да біршама алаңдататынын мамандар атап өтеді. Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы мемлекетаралық жан-жақты қатынастар жоғары деңгейге көтерілмей, олар өткір түрде күн тәртібіне қойылмай көптеген проблемалар тиісті шешімін таппақ емес [65].

Тарихи көрші жатқан Қырғыз елі қазіргі кезеңде өзінің экономикалық, әлеуметтік қиындықтарын, жеке өмірдегі барлық сәтсіздіктерді негізінен өздерінің президенттерінен көріп, оларды елден қуып, демократиялық жолды таңдауда оқыс әрекеттерге барды. Оның дұрыс немесе бұрыс екенін тарих өзі сараптап, саралай жатар. Сонымен қатар Ош өңірінде өткен онжылдықта болған ұлтаралық қатынастардағы кикілжіңдер қырғыз ұлтшылдығының кейбір қырларын көрсетті, қатынастар ұлтаралық қақтығыстарға дейін құлдырады. Әрине, Қазақстанның жағдайы кейбір сипаттамалар бойынша көрші респуликалармен ұқсас жерлері болғанмен, дегенмен, ұлтаралық қатынастар мәселесіне келгенде оның өзіндік ерекше келбеті бар екенін, сонымен қатар этносаяси мәселелерін шешу жолдары бар, дербес бағдарлары бар ел екенін танытты. Сондықтан біздің елдің көбінесе Ресеймен тығыз байланыс жасауға және сол сияқты үлкен державаға алаңдайтын, одан көптеген мәселелер бойынша үлгі алатын жерлері көп екені байқалады. Бұл қатынастарға бір қырлы сипатта, яғни тек оң немесе теріс деп, яғни сыңаржақты бағалар беруге болмайтыны анық.

Жалпы ұлтаралық қатынастар саласы әдетте қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, саяси, мемлекеттік, аймақтық, тіпті, ұжымдық деңгейдегі мәселелерді қамтиды. Өйткені, кез-келген өзекті мәселені шешу барысында ұлт мәселесі, ұлтаралық қатынастар мәдениеті көрініс береді. Сондықтан бұл мәселеге кейбір үстірт қараушылық орны толмас этникалық қайшылықтарға, кикілжіңдерге, тартыстарға алып келуі мүмкін. Міне, осыған орай қоғам да, жеке адам да ұлтаралық қатынастар мәдениетіне жұмыла орнықты үлес қоспай, оны тұтастанған сипатта шешу мүмкін болмайды. Кезінде білікті мамандар ретінде елімізде ұлтаралық қарым-қатынас мәселелерімен айналысқан М.М.Сужиков пен заңгер ғалым Г.С.Сапарғалиев осы бағытта төмендегідей ойларын түйіндеген болатын: «Ұлтаралық қатынастар мәдениеті алдымен әртүрлі ұлт өкілдерінің тұлға аралық қатынастарының белгілі бір сапалы деңгейі» [66].

Әрине, авторлар көрсетіп отырған тұлғааралық қатынастардың сапалы деңгейіне байланысты мәселеге келсек, ол шынтуайтына келгенде өте маңызды мәселе, бірақ социалистік қоғамда утопиялық арман күйінде болғаны анық. Ал тұлғаның еркін қалыптасуы мен кемелденуі негізінен демократиялық қоғамда ғана үйлесімді жүзеге аса алатынын ескерте кетуге болады. Дегенмен, қоғамдағы әрбір тұлғаның қалыптасуы мен дамуына ғалымдар барынша назар аудара отырып қана «Адам – Әлем қатынасының» биік деңгейіне қол жеткізуге болатынын аңғарған. Жалпы теориялық концепт ретінде бұл бағыттың философиялық мағынада орынды екенін айта кетуге болады. Адам мәселесін күн тәртібіне үнемі қойып отыратын қауымдастық, саяси жүйе барлық қарым-қатынастар жүйесінде пәрменді қозғалысты байқай алады, демек адамның қандай ұлттың өкілі болғанынан да биік тұратын құндылық, философиялық сипатта маңыздырақ нәрсе оның адам деген атқа лайықты болуы, қоғамдағы адамгершілік ұстанымдарын өзінің дүниетанымдық жүйесінде анықтаушы бағдарға айналдыруында болып отыр.

Осындай маңызды құндылықты талдау барысында кейбір авторлар адамдар арасындағы өзара түсіністіктің, өзара келісімнің, төзімділікке негізделген адамаралық қатынастардың қажет екенін атап өтуде [67]. Тіпті, кейбір қауымдастықтардың өзара сұхбатқа бейімсіздік танытып, басқаның мүддесімен санасуға қабілетсіздігі ұлтаралық қатынастарды шиеленістіріп қана қоймай, этносаралық соғыстардың, халықаралық тартыстардың негізгі себебіне айналуда деген тұжырымдар айтылады. Шыныменде, кейбір жақсы қасиеттер мен қабілеттердің құндылығы тәрбиелемегендіктен, дамуына жағдайлар жасалмағандықтан бірте-бірте жойыла бастауы да мүмкін. Бірақ бұл ұлтаралық қатынастардың мәдениетін төмендететін фактор болып табылады және оны орнықтырмау үшін көптеген құрамдас бөліктен тұратын әрекеттер жасалуы керек. Жалпы кез-келген қоғамдағы мәдени дамудың сапасы, қордаланған рухани құндылықтардың әлеуметпен тиісті бағалану деңгейі, біздің ойымызша, олардың барлығы маңызды және олар жүйеленген қалпында ұлтаралық қатынастардың мәдениетін көтеруде, дамытуда, өрбітуде жетекші рөлді атқаратыны анық.

Бұл жерде айта кететін нәрсе: халық дәстүріндегі өзгеге деген құрметтің өзектенуі, жанданып отыруы шарт болып табылады. Шынайы гуманистік қатынастардың өрбуі осындай заманда ерекше қажет екені айқын, бірақ нарықтық қатынастар нығыздап, терең бойлатып жатқан тұтынушылық психологиясы адамдарды өзімшілдікке, жалаң прагматизмге қарай жетелейді. Міне, содан келіп адамаралық, әлеуметаралық қатынастардағы келеңсіз дүниелер – жемқорлық пен сыбайластық сипатында, кейде этникалық қауымдастық деңгейіндегі трайбализм, рушылдық, жершілдік ретінде көрініс береді. Дәстүрлі қоғамдағы рушылдықтың жөні басқа, ол адамдардың өздерін қорғаудың табиғи инстинкт деңгейі болып табылады. Өйткені, ол адамдардың өмір сүру тәсілі, тіршілікті сақтаудың өзіндік ұжымдық сипаты болатын, сондықтан тарихи мағынада заңды құбылыс болатын.

Қазіргі заманда этностардың өмір сүру тәсілінде барынша орнығып жатқан капиталистік қатынастар халық санасы мен өмір салтында ғасырлар бойы қалыптасқан халықтық әдет-ғұрыптарды, салттарды, рәміздерді бір сәтте жоя алмайды, олар халық менталитетінің құрылымына терең бойлаған және ол кейде бейсаналық сипатта өмір сүре алады, сонымен қатар олар әлеуметтік саланың ерекше құбылыстары ретінде заманауи жаңа өзгерістерге ұшыраған жағдайларға да бейімделіп үлгіруде. Әлемдік деңгейдегі адамаралық қатынастар мен ұлтаралық қатынастар жүйесінің өзі өзіндік қатаң сынақтан өтіп жатқанының да куәсі болудамыз. Әрқилы елдерде ұлт мәселесіндегі қордаланған қайшылықты жағдайларды, қатынастарды әртүрлі этносаяси және этномәдени сипатта шешуге тырысады.

Ал енді осы мәселелерге қатысты проблемаларды ғылыми-сараптамалық тұрғыда талқылаудан өткізген Алматы қаласында 2006 жылы өткен «Этносаралық келісімнің Қазақстандық үлгісі: тәжірибе және ұсынымдар» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның ұсынымдарында төмендегідей тұжырымдар келтірілгенін атап өтуге болады.

Ұлттық проблемаларды шешудің әлемдік тәжірибесі екі негізгі үлгіге бағытталған. Бірінші (мемлекеттік үлгі) – мемлекеттің этникалық даму мен этностар арасындағы қатынастарды реттеу мәселелерін шешу. Мұндай реттеудің даму механизмі мен құрылымын былай бөлуге болады:

– ұлттық өкілдердің кеңейтілген құрылымын және мүдделерін ескеруі, аз ұлттың құқығын қорғау, этностар арасындағы қатынастарды реттеудің технологиясын меңгерген мемлекеттер (Италия, Нидерланды, Швейцария және т.б.). Бұл елдерде әдетте жергілікті халықтың арнайы этникалық топтары мен жалпы этносаралық қатынастар мәселелерімен айналысатын арнайы ұйымдар бар;

– моноэтникалық бағыты басым, аз ұлттардың құқықтарын арнайы тәртіппен реттейтін елдер (Германияда мұсылман елдерінен келген ұлт өкілдеріне, АҚШ-та үндістерге қатысты және т.б.);

– ұлттық саясаты этникалық топтарға біркелкі қарайтын және аз ұлттарға қатысты қандай да бір саясаты принципті түрде арнайы болмаған елдер (Жапония, Латын Америка елдері).

Екінші үлгі – мемлекеттік деңгейде этникалық проблемалар мен этносаралық қатынастарды жүйелі реттеудің болмауы. Бұл қатынастар кейде аяқ асты пайда болады және шешіліп отырылады (Түркия және т.б. шығыс елдеріндегі жағдайлар).

Қазақстан Республикасы секілді полиэтникалық мемлекетте этносаралық қатынастар елдің тұрақты және демократиялық дамуының негізгі факторы болып табылады. Олар қоғамдық келісімнің қажетті құралы елдің аумақтық тұтастығының объективті алғышарты ретінде, сондай-ақ мемлекеттің сыртқы саяси қызметінің түбегейлі негізі ретінде оның (мемлекеттің) халықаралық-құқықтық актілерді орындау аспектісінде де, Қазақстандағы диаспоралардың этникалық отаны болып табылатын елдермен қарым-қатынасын реттеуде де оң әсер береді [68].

Жоғарыда келтірілген ғылыми жіктемелердің арқасында еліміздің саяси кеңістігіндегі ұлт саясаты бойынша құндылықтық бағдарларымызды айқын шамалауымызға да болады. Қалайда өркениеттік дамудың жолын таңдаған еліміз әлемдік практиканың жетістіктеріне назар аудара отырып, әрбір этникалық топтың, оның әрбір өкілінің назардан тыс қалмауын, мүдделерінің ескерілуін қадағалауға ұмтылады. Бұл игілікті істе Қазақстан халқы ассамблеясының рөлі қомақты және сонымен қатар еліміздегі демократиялық институттарымыздың нығая түсуінің маңыздылығы да зор. Демократиялық қоғамда әрбір этникалық топтың мүддесі қорғалуы тиіс. Осындай ұстанымды мультикультурализм саясаты деп атайды. Демек, ұлт саясатында осындай принцип қолдануға тырысу демократиялық сипаттағы қадам екені айқын. Оны мойындаушы мамандар жеткілікті. Бірақ оларға біршама сыни пікір айтып, жоғарыдағы теория мен практиканың осал тұстарын көрсетіп беріп, басқаша ұстанымдарды жақтап жүрген ізденушілер де кездеседі. Соңғылардың ғылыми тұжырымдары негізінен тарихи субъектілік рөлді атқаратын жетекші ұлттың маңыздылығын атап көрсетеді, сонымен қатар олар назарды оның тарихи рөліне, демократиялық құқықты алға тартып оны жасанды кемсітушілікпен және елемеумен айналысумен күресумен байланыстырылады.

Дегенмен, қазақ этносының еліміздегі ұлтаралық қатынастардың өрбуінің маңызы мен мазмұнынында, оның күрделі құрылымында ерекше рөл атқаратын тарихи субъект екендігін атап өтетін зерттеушілердің тұжырымдарына тоқтала кетелік: «Қазақ этносы өзіне тән өзіндік санасымен (яғни «біз» бен «олар» деген бөлінуді сезіну арқылы) этнос қалыптастырған материалдық және рухани мәдениетіне, яғни практикалық әрекеттің құралына, тілдің этникалық формаларына, логикалық категорияларға, адамгершілік және этикалық бағалауларға және т.б. ие болғандықтан толыққанды субъект болып табылады. Қазақ этносы субъект ретінде тілдің, логикалық категориялардың тасымалдаушысы болғандықтан, оның этникалық өзіндік сананың субъектісі ретіндегі біртұтастығын саналы түрде қалпына келтіруі жөнінде айтуға болады» [69]. Осы айтылған пікірдің қисынына сүйенетін болсақ, қазақтар тұтастанған қауымдастық болуға ұмтылатын және осы мағынада әлемдік кеңістікте біршама жетістіктерге қол жеткізген халық болып табылады. Оған мәдени даму барысында дәйектемелер де жеткілікті деуге болады.

Этностардың әртүрлі ғылыми сипаттамасын беруші ғалымдар әруақытта олардың өзіндік ерекшеліктері мен ұқсастықтарына тоқталумен болады. Өзінің мінез-құлқымен, эмоциялық ерекшеліктерімен, таптаурындық ұстанымдарымен әлеуметтік ортада танылып үлгерген этникалық қауымдастықты талдаудан өткізе келе, Л.Н.Гумилев былай дейді: «...Этносты белгілі бір этникалық өрістің тербеліс жүйесі ретінде елестетуге болады. Ал енді осылай болатын болса, онда этностардың бір-бірінен айырмашылығы өрістің тербелістік жиілігінде, яғни әртүрлі этникалық топтардың ырғағының ерекше сипатында. Біз өзімізге жақын жанды сезінгенде ырғақтар унисонға түседі және үйлесімділікті құрайды; ырғақтар унисонға келмесе, онда біз бөтен, өз адамымыз емес екенін сезінеміз» [70]. Бұл жерде ойшылдың айтып отырғаны адамдардың жіктелуіндегі табиғи және психологиялық қасиеттердің басымдық танытуы жағдайындағы деңгейге сай деген ойдамыз. Шын мәнінде рухани дамудың биігіне көтерілген тұлғаларды, субъектілерді, адамдарды, қауымдастықтарды өрістің ырғағымен ғана бағалауға болмайды. Ондай деңгейге көтерілген тұлға өзінің құндылықтар әлемін биік руханилыққа негіздеп, гуманистік сипатта қалыптастыра алады, адамның тарихи қалыптасқан әмбебаптылығы осы сәтте байқалады.

Жоғарыдағы тұжырымдардың маңызды тұсы – автордың мәселені философиялық мағынада қиыстыра байыптауға талпынысында. Өйткені өзіндік санасы жетілген халық қана тарихи субъект деңгейіне көтеріле алады және өзінің этникалық бірегейлігін жан-жақты түрде дәйектей алатыны белгілі. Осыған орай қазақ халқының Қазақстан этноәлеуметтік кеңістігінде негізгі субъект ретіндегі миссиясын қарастыруға болады. Бұл тарихи қызмет тек қана өзінің мәртебесімен ғана шектелмейді, ол қоғамдағы барлық әлеуметтік қатынастардың мәні мен мағынасының сапасы үшін, құндылықтық жүйенің тереңдігі үшін жауапкершілікпен көмкеріледі. Қазақ халқы әлемге тарап кеткен диаспоралық деңгейдегі өкілдерінің көптігі жағынан әзірбайжан, еврей, армян, орыс, қытай және т.б. этностар сияқты ауқымды диаспоралы елге жатады.

Шетелдердегі этникалық қазақтармен Қазақстан Республикасындағы отандастардың арасындағы өзара қарым-қатынастарды біртұтас халықтың ішкі этникалық немесе этникалық қауымдастықтың бойындағы заңды түрде болуға тиісті ұлыстық қатынастарға жатқызуға болады. Осы байланыстарды әлеуметтік ортада төрт салаға бөліп қарастыру кейбір зерттеушілер арасында кездеседі. Мәселен, олар генетикалық, яғни табиғи тектік, құрылымдық, қызметтік және факторлық байланыстар деп анықталады [71]. Бұл кестені үнемі қарым-қатынастағы этникалық топтарға қолдануға болады.

Бұл қатынастардың өзі өзіндік ерекше құндылықтық деңгейде жүзеге асырылатындығы және олар белгілі бар салаларға жіктелгенде төмендегідей сипаттамаларға ие болатындығы зерттеушілер еңбектерінде орынды көрсетіледі деген ойдамыз. Енді соларға қысқаша тоқтала кетелік:

1. Генетикалық жағынан қазақ халқы әлемнің қай түкпірінде жүрсе де біртұтастанған қасиет танытатын қауымдастық екендігі атап көрсетіледі. Тек оған түзетпе енгізетін кейбір құбылыстарға ұлтаралық некелердің көбеюі мен ұлттық нигилизмнің тереңдеуі жататындығы тұжырымдалады. Шыныменде өзінің тегіне, этникалық негіздеріне бүйрегі бұрмайтын халық болмайды. Қалайда табиғаттық негіздер болып табылатын генетикалық қасиеттер де адамаралық қатынастарда өзіндік маңызды рөл атқарып келгенін, әлі де атқара алатынын жасыруға болмайды.

2. Құрылымдық өзара байланыс негізінен мемлекеттік органдардың ықпалды қызметіне көп байланысты, өйткені ұлтаралық келісімнің өзі де осы іс-әрекеттерге тәуелді құбылыс деп атап өтіледі. Ал енді дін мен мәдениет халықтарды кейде құрылымдық тұрғыда біріктіреді немесе ыдырата түседі деп көрсетілген. Демек, тілге, дінге, ділге, мәдениетке, саяси жүйеге, дәстүрлерге, дүниетанымға деген қатынас шын мәнінде әр халықтың этникалық «Меніне» деген қатынас екенін аңғаруға болады. Сондықтан осы қатынастың сапасына қарап, қауымдастықтар арасында әлеуметтік қашықтықтар орнығады. Өзара интеграцияға, яғни ықпалдасуға алып баратын жақындықтар да орнығуы мүмкін, не болмаса өзара шендесуді, текетіресті ұлғайтатын алыстау да көрініс беруі мүмкін. Қатынастарда негізінен өзара төзімділік пен өзара сыйластық ұстанымдары орнайтын болса, онда әртүрлі қауымдастықтар үшін бейбіт қатар өмір сүрудің тетігінің жұмыс істеу мүмкіндіктері де көбейеді.

3. Қызметтік өзара байланыстарға этникалық субъектілердің экономикалық, шаруашылықтық, саяси, мәдени, ақпараттық, тұрмыстық сипаттағы мүдделерін әлеуметте жүзеге асуы жатқызылады. Барлық салалар бойынша тереңдей түскен сайын екі жаққа да тиімді деңгейдегі қатынастар орнайды. Қазіргі жаһандану заманында оқшаулана өмір сүрудің ешқандай тиімділігі жоқ екенін көптеген халықтар түсінгені белгілі. Отандастар мен атамекеннен шалғайдағы қандастардың арасындағы қызметтік байланыстарды сипаттай келе, олар «...жалаң утилитарлық (пайда іздеу) бағдарда ғана өрбімей, рухани негіздерге арқа сүйегені болашаққа жарқын жол ашады» деген тұжырымның астарында жоғарыдағы байланыстың ауқымы биік гуманистік деңгейде болғаны қалайтыны байқалады [72].

4. Факторлы өзара байланыс деп қоғамдағы кенеттен пайда болатын өзгерістердің нәтижесінде туындайтын және құрылымдық өзара байланыстардың алдын алатын құбылыстарды атайды. Қоғамдағы факторлы өзара байланыстар барысында мүдделердің сиыспаушылығы, жанжалды, тартысты мәселелердің күн тәртібіне қойылуы байқалады. Ал жанжалды мәселелердің қордалануы белгілі бір аймақта әртүрлі кикілжіңдерді туғызатыны тарихтан белгілі. Сондықтан осы мағынадағы үнемі жүргізілуге тиісті социологиялық зерттеулер мен аналитикалық жазбахаттар қоғамдағы ұлт мәселесін ғылыми басқару үшін өте маңызды деген ойдамыз.

Сөйтіп әртүрлі этникалық, әлеуметтік қауымдастықтар арасындағы дүниетанымдық, құндылықтық айырмашылықтар байқалып отырады. Міне, этникалық қауымдастықтар арасындағы өзара жақындық пен алыстық осы жерде де анық байқалады. Әртүрлі елдерден келген босқындар мен гастарбайтерлер (келімсектер) жергілікті тұрғындармен қатынасқа түскенде көбінесе осындай факторлық қайшылықта болуы мүмкін. Себебі олардың өмір сүру тәсілінің негізгі қозғаушы күші барынша уақытша кезеңде белгілі бір материалдық игіліктерге иелену және олар өз тағдырларын уақытша мекендерінің тағдырымен етене жақын ұстамайды. Мәселен, кезінде мультикультурализм саясатын, яғни мемлекет құрамындағы әрбір этнос өкіліне барынша әлеуметтік, этникалық даму бойынша жағдай жасау саясатын жүргізуге ұмтылған Швеция, Голландия, Франция және Германия сияқты елдер қазіргі уақытта өздерінің этнодемографиялық тұрғыдан ұтыла бастағанын жариялауда, сонымен қатар әр түрлі халықтардың тілінде ашылған мектептердегі жағдайлар сын көтермейтіндігін, білім беру деңгейі мен әлеуметтік тәртіптің құлдырағанын мамандар ашып көрсетуде.

Дегенмен, жоғарыда аталған өзара байланыстың түрлері қоғамда бір-бірімен тығыз сыбайластықта көрініс береді және олардың бір қырын анықтау үшін біз негізінен абстрактілі түрде оны зерттеу нысанына айналдырамыз. Дегенмен, әрбір байланыстың астарында адамдардың өз қажеттіліктерін, мүдделерін әлеуметтік практикада жүзеге асыруға деген талпыныстар жатады, сондықтан солардың заң арқылы, моральдік нормалар арқылы реттелуі полиэтникалық кеңістік үшін маңызды болып табылады.

Жалпы ұлтаралық қатынастар мәдениетін жетілдірудің әлемдік тәжірибесін үнемі ғылыми талдаудан өткізе отырып, оны еліміздегі гуманитарлық ғылымдарда, тәуелсіз Қазақстанның этноәлеуметтік кеңістігіне тиімді пайдалануға тырысуымыз орынды. Бірақ басқа елдерден ұлт мәселесі бойынша тәжірибені тікелей көшірме жасаудың да ешқандай қажеттілігі жоқ. Себебі қазақ елінің өзінің тарихы мен өзіндік төлтумалы мәдениеті, менталитеті мен құндылықтар әлемі бар.

Әсіресе, елімізде талай ғасырлар бойы қалыптасқан ұлтаралық қатынастардың мәдени сипатын айрықшалай, дәріптей алуымыз керек. Осы тұрғыдан алғанда үлкен Еуразиялық кеңістікте қалыптасқан ғасырлар бойғы қоғамдық қатынастардың оңды байланыстары мен үрдістерін сақтауға тырысу маңызды деген ойдамыз. Сонымен қатар, оларды ұлтаралық қатынастар мәдениетін дамыту үшін пайдалану біздің қоғам үшін қазіргі этникалық, азаматтық бірегейленудің мүмкіндіктері мен бағыты толықтай анықталу дәуірінде маңызды екені белгілі. Келесі талданатын мәселелер ауқымы осы бағытта топтасады.