Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының болашағы

Ұлт саясатындағы салиқалы осындай саяси ұстанымдар кешенінен танылады. Жалпы қазіргі заманда Қазақстан халқының біртұтастанған әлем болуы осы кеңістіктегі қазақ ұлтының ерекше қызметімен байланысты және әрбір этникалық топтардың арасындағы қатынастар өзара бірлікте, келісімде болуымен тікелей байланысты екенін атап өтуге болады.

Зерттеуші ғалым Қазақстан халқының түзілім ретіндегі өзінің ерекше қасиеттері бойынша ұлттық шектеулі шамада емес, ол негізінен азаматтық, этносаяси қауымдастық сипатындағы құрылым екенін атап өтеді. Сонымен қатар, кейбір мамандардың Қазақстан халқының бірте-бірте «біртұтас қазақстандық ұлт» болып қалыптасуын дәлелдеуге тырысатын әрекеттерінің қателікке бой ұрындыру екендігіне назар аудартады [148].

Әрине, ондай көзқарастардың болуы да кездейсоқ жағдай емес. Себебі, қазақ халқының көптеген жылдар бойы еліміздің этнодемографиялық құрылымында көп этностардың біреуіндей күн кешкенін, тіпті 1959 жылғы санақ бойынша 29 пайызды құрағанын ескерсек, осының бәрі жоғарыдағыдай ұстанымның қоғамдық санада орын алуының бекер емес екенін білдіреді. Әлі де қазақтарды мемлекет қалыптастырушы емес, ол Қазақстандағы қатардағы ғана этникалық топ деп есептеудің қателік екенін түсінетін уақыт жетті.

Қалайда қазіргі замандағы қазақстандықтарды іштей біріктуші әлеуметтік күштердің оңды әрекеттерін (білім беру және тәрбие салалары бойынша) ұлтаралық қатынастарды барынша үйлесімдендіре аламыз. Осы тұрғыдан алғанда жалпықазақстандық отансүйгіштікті тәрбиелеу өте маңызды құбылыстардың қатарына жатады. Бұл жерде отансүйгіштік бір ғана халықтың міндеті емес екенін атап өтуге болады, яғни ол қазақтардың ғана парызы болып қалмайды. Ол біздің еліміздегі барлық этникалық қауымдастықтарына өмір қажеттілігінен туындаған ортақ топтастырушы міндет болып келеді [149]. Сондықтан халықта ежелден даналықтың үлгісі болған «жұмыла көтерген жүк жеңіл» деген қанатты сөздің өзі бекер айтылмайтыны белгілі. Кез-келген қызметті бірлікте ғана табысты атқаруға болады. Адамзат тарихындағы барлық мәдени, рухани және саяси жетістіктерге халықтың бірлікте болған жағдайында қол жеткізілген.

Қазақстанда қазіргі кезеңде қазақтармен қатар көптеген ұлт өкілдері бірге өмір сүріп жатқандықтан күнделікті өмірде ұлтаралық қатынастар мәдениетін тереңдету ауадай қажет. Осындай жағдай басқа елдерде бар екені белгілі. Әрине, қазақтардың үлес салмағы еліміздің жалпы этнодемографиялық құрылымында тәуелсіздіктің алғашқы жылдарымен салыстырғанда біршама артып, қазіргі кезеңде оның үштен екісіне айналып отыр. Елдегі демографиялық ахуалдың жағдайы, оның даму үдерісі болашақта қазақ этносының үлес салмағының арта түсетінін байқатуда. Оның үстіне славяндық ұлт өкілдері мен Еуропалық халықтардың өкілдері болып саналатын тұрғындардың саны азайып, қазақтармен қоса түркітілдес, мұсылмандық дінді дүниетанымды арқау еткен халықтардың өкілдерінің саны артып келе жатқанын көруге болады. Осындай жағдай қоғамның жалпы этноәлеуметтік негіздеріне жаңаша бағалаулар жасауды талап етеді. Демек, бұрын Еуропалық, оның ішінде орыс тілді мәдени құндылықтардың мән-мағынасын терең түсінуге бағдар жасалынып келсе, енді орынсыз ұмытылып келген Шығыс мәдениетінің қайнар көздерін барынша оңды мағынада бағамдауға шақырады.

Әрине, әлемдік мәдениеттің озық үлгілерінен сусындауды ешқашанда ұмытпау керек. Осы орайда 2004 жылы Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен жүзеге аса бастаған «Мәдени мұра» деп аталған мемлекеттік бағдарламаның халқымыздың рухани әлеміндегі, жалпы қазақстандық білім беру мен рухани мәдениет ауқымындағы орны ерекше. Г.Н.Билялова бұл бағдарлама жалпы халықтың рухани мәдениетін дамытуға қызмет етеді деп әділ бағасын береді, ол сонымен қатар «қазақтардың этникалық мәдениеті мен этникалық жадының байлығын қайта тірілтеді, жандандырады» [150] деген тұжырымын ортаға салады. Айта кететін жағдай осы бағдарлама ауқымында тек қазақтардың тарихи құндылықтары ғана жинақталған жоқ, сонымен қатар әлемдік философиялық, әлеуметтанулық, саяси және мәдениеттанулық ойдың озық үлгілері қазақ тілді оқырмандарға ұсынылды. Сөйтіп, қазақ тілді аудиторияның әлемдік мәдениетке жақындай түсуіне, мемлекеттік тілдің терминдік қорының байи түсуіне негіздер қаланды. Бағдарлама шама-шарқынша еліміздегі заманауи ұлтаралық мәдени интеграцияның өзіндік рухани тұғырына айнала бастады.

Халықтарды бір-біріне жақындата түсу үшін тек осы бағытта, осы мағынада құрғақ ұрандата беруден гөрі дәйекті және дәлелді мағлұматтарды ақпараттық кеңістікке көбірек шығару керек іспетті. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша көптомдық шығармалар негізінен қазақ тілінде жасақталғаны белгілі. Оның енді ықшамдалған таңдамалы шығармалары орыс және ағылшын тілдерінде, одан кейін басқа тілдерде жарық көргені абзал. Одан әрқайсымыздың ұтарымыз көп. Этномәдени жадымыздың экзистенциалдық маңызы зор және жоғарыдағы мемлекеттік бағдарлама Қазақстан халқының рухани-мәдени бірігуіне оңды ықпалын тигізетініне белгілі қоғам қайраткері И.Н.Тасмағамбетов күмән келтірмейді. «Мәдени мұра – бұл жады. Қоғамға, мәдениетке әлеуметтік маңызды ақпаратты кез-келген түрде, кез-келген тасымалдаушы сипатында сақтау қажет. Халық өткен тарихи жол оның әлеуметтік жадында қордаланады және оның мәдениетінің дәстүрлі тұрғыларын қалыптастырады. Кез-келген мәдениеттің тарихы барлығын жұтып қоятын уақыттың күшіне қарама-қарсы жады тарихы ... Кез-келген мемлекеттің өркениеттілігі алдымен оның мәдени мұрасына деген қатынасымен анықталады» [151] деген тұжырымдардан өткенге деген құрметпен қараушылықтың маңыздылығы байқалады және ол әділетті түрде баяндалады.

Әрине, қазіргі тарихи кезеңнің мәселелері, әсіресе, оның болашағы өткен заманның құндылықтық бағдарларымен түсіндірілмейді және шешілмейді. Дегенмен, қазіргі жаһандану заманында өмірді тікелей өзгертіп жатқан модернизациялық процестермен қатар әрбір қауымдастық өзінің ұлттық келбетінің лайықты түрде сақталуына, танылуына және оның дамуына мүдделі. Әрбір халықтың руханиятының ерекше сипатын анықтау материалдық емес мәдени мұраларды бағалаудан басталады, сондықтан қазіргі заманда басқа өркениет үлгілерімен өзара бәсекелестікке түсу үшін еліміздің алдында инновациялық, индустриалды-технологиялық пәрменді дамумен қатар көпэтносты рухани мәдениетіміздің қайнар көздерін зерделеп, оны өркениеттік биік деңгейлерге көтеру міндеттері тұр екенін байқаймыз.

Дәстүрлі қазақ қоғамын іштей біртұтас етіп ұстап келген факторлардың қатарына қазақ халқының салт-дәстүрлерін, оның этноэтикасын, этномәдениетін әртүрлі әмбебап тетіктер арқылы паш етілуі жатқызылады. Әрине, қазіргі кезеңде жаңа технологияның дамуына сүйене отырып, қазақ қоғамының ішкі және сыртқы саясатының сипаты анықталады. Еліміздің ақпарат туралы мемлекеттік саясаты демократиялық принциптерге сүйенуге тырысады.

Сондықтан бұл саяси бағдардың жетістігі мен кемшілігі мол екені де жұртшылыққа аян десе де болады. Жемқорлықты сынауға және жоюға бағытталған қадамдар біршама әлсіздік танытып қалады, кейбір принципті әрекеттер бірте-бірте ұмытылып кететін де сыңайы байқалады. Осыған орай, ақпараттар ағынын реттеуге тырысушылықта елдің рухани әлеміндегі көптеген үстірт қадамдардың орын алмауын қадағалаған жөн және осы мүддені реттейтін уақыт та жетті.

Қазіргі заманның ақпараттар ағыны әрбір адам үшін және жалпы қоғам үшін де өзінің тиімділігін арттыруы тиіс. Әсіресе, осы бағыттағы қызметтер этносаралық қатынастарға әсерін тигізеді және осыған орай бірнеше ұсыныстарды өрнектеуге болады. Біріншіден, ақпараттар мазмұны ішкі қайшылықты мазмұнда болмауы керек, яғни үлкен Еуразиялық кеңістіктегі өзіндік еуразиялық бірегейлікті құптайтын, қолдайтын азаматтардың мүддесі де ескерілуі қажет. Өйткені, ұлттық оңашалану мен оқшаулануды көздеген қайраткерлер прогрестен гөрі қоғамның дамуын біршама тежейтінін білмейтін сияқты. Екіншіден, Еуразиялық бірегейлікті қалыптастырудың негізгі тетіктері тек ақпараттың таратылуымен сақталмайды. Оның маңызды қыры өзара толеранттылық пен түсінісудің демократиялық, паритеттік жолын таңдау болып табылады. Үшіншіден, әрбір Еуразия кеңістігінде таралған ақпараттың қайнар көзінде адамның рухани дамуының өзіндік бір кілті болып жатса, онда бірегейленуден диалогқа түскен әлеуметтік субъектілердің барлығына тиімді [152].

Руханилық пен адамгершілік принциптерін насихаттау арқылы ғана Еуразиялық бірегейліктің өзіндік рухани келбетін, болашаққа қарай сеніммен жылжитын үрдісін қалыптастыруға болады.

Қазақстанның болашағы осы этноәлеуметтік кеңістікте өмір сүріп жатқан халықтың, яғни Қазақстан халқының ішкі бірлігі мен келешекті бірлесе қалыптастыруымен астасып жатады. Бұл елде бір ғана ұлт бар, ол қазақ ұлты, кейде «қазақ елі» деген ұғым да қолданылады. Ал еліміздегі ірілі-ұсақты этникалық топтардың көбісінің тарихи Отандары бар. Сондықтан сол тарихи Отандары кез-келген этнос үшін этникалық дамудың орталығы болып қала береді. Қазақ диаспорасы үшін тарихи Отан міндетін қазіргі тәуелсіз Қазақстан атқаратыны да белгілі.

Диаспоралық өзіндік сананың табиғаты сондай болып келеді. Әрине, қазақ халқының құндылықтар жүйесі жоғары деңгейде болса, ол өзінің топтастырушы, ынтымақтастандырушы рөлін ұтымды орындай алады. Бірақ, Қазақстан халқының топтасуы мәселесі бір жақты әрекеттерден ғана тұрмайды. Оған әртүрлі этнос өкілдерінің барлығы да өздерінің үлесін шынайы түрде қосуы тиіс. Ол үшін қазақ халқының этникалық болмысы тұтастанған түрде жалпы Қазақстан халқына әсер ететіні белгілі. Қазақ халқының этникалық дүниетанымдық жүйесінің топтастырушы қызметін айқындай түсу міндеті тұр. Соның бір жолы - азаматтардың түгелдей оның тілін, яғни мемлекеттік тілді жете меңгеруі. Әлемдегі жеті мыңдай тілдің ішінде 114-не мемлекеттік тұрғыдағы мәртебесі берілген және ол қызметтерін табысты атқаруда. Қазақ тілі солардың ішінде болғанмен, ол өзінің шынайы мәртебесіне ие болмағаны жөнінде тіл жанашырлары үнемі айтып жүр. Әрине, барлығы да салыстырмалы талдау арқылы өзінің бағасын алатыны анық.

Бір кездердегі нағыз тілдік, лингвистикалық құлдыраулармен салыстырғанда қазіргі кезеңде біршама алға басушылық анық байқалады. Бүгінгі заманда тек сол қозғалыстың пәрменділігін, нәтижелілігін күтеді зиялы қауым өкілдері. Сонда ғана әлеуметтік ортадағы тиімді және үйлесімді қатынастардың сипаты ұлтаралық қатынастарда да орныға бастайды. Өткен жиырма жылдай уақытта қазақ халқының құндылықтар әлеміне, оның тілін игеру мен дәстүріне бойлау бойынша табысты қадамдар жасағандардың саны көбейді ме? Әлде оған деген қажеттілік төменгі деңгейде болғандықтан «үш тағанды тіл» саясатын орнықтыруға тырысамыз ба? Әрине, ағылшын тілін де, орыс тілін де білген жас ұрпақ үшін маңызды. Әлемдік мәдениет пен өркениетке, жаңа технология мен техникаға ендеудің тиімді тетігі тілді үйрену. Дегенмен, қазақ тілін басқа тілдермен ашық жарыстырудың теріс жағы да бар. Өйткені, өзара бәсекелестіктің әртүрлі сипаты болады. Олар кейде тағылық, жабайы сипат алса, кейде өркениеттік өзара толықтыру деңгейіне көтеріле алады.

Жалпы басқа тілді үйренумен қоса дүниетаным да, діл де, ұлттық келбет те өзгереді. ХХ ғасыр басында өмір сүрген қазақ зиялысы және қоғам қайраткері А.Байтұрсынов, қазақ әдеби жазбасының қалыптасуын талдай келіп, былай атап өтті: «Қазаққа жазу дінмен бірге келді. Қазақ ішінде молдалық қылып, дін үйретушілер, бала оқытушы қожалар, ноғай молдалар болған себепті жазба сөзді шығарушылар да бастапқы уақытта солар болған... Бірақ қожалар, ноғай молдалары көбінесе ақын болмағандықтан қазақтың ертегі жырларындай келістіріп, мұңлы, зарлы, әдемі қылып шығара алмаған» [153].

Кезінде тіл мәселесін Ахмет Байтұрсынұлы ұлттың тұтастай сақталуымен байланыстырған, өз алдына тілі бар, өз тілінде жазылған әдебиеті бар, өз тілімен сөйлескен жұртта ғана шынайы ұлтшылдығы еш уақытта жоғалмайтынын пайымдаған [154].

Осы мәселе қоғамда тиісті деңгейде зерделеніп, өтімді жолға қойылғанда ғана мемлекеттің рухани қауіпсіздігі жөнінде толыққанды ойды тұжырымдауға болады. Жалпы өзге халықтарға деген өз қатынасында шынайы ұлтшыл жан барлық ұлттық дандайсу мен өзін әсіре сүюден бас тартады. Өзін-өзі тануда икемділік танытып, өз әлемін тануды қалыптастыра отырып, ол үнемі барша жат келген өзіндік болмыс атаулыға бейбіт қатынас жасап, өзгешеліктерге шыдамды келеді. Өз халқының өзіндік психологиясын үлкен аңғарымпаздықпен және толыққанды игере отырып, ол басқа кез-келген халықтан да өзінің жеке қасиеттеріне ұқсайтын жақтарын қабылдап, рухани меңгеріп отырады.

Қазақстандағы ұлттық мемлекеттілікті құру бірнеше өзара байланысты міндеттермен қарбалас екені белгілі, соның қатарында көпвекторлы сыртқы саясат әлемдік қауымдастықта лайықты орынды иеленуді қамтамасыз етсе, ұлтаралық қатынастар мен конфессияаралық қатынастарды үйлесімді өрбіту қоғамдағы әлеуметтік-мәдени, өркениеттік және саяси орнықтылықты өрбітуге негіз болады. Этносаралық интеграцияға, яғни өзара ықпалдасуға ұмтылу – еліміздің ұлт саясатындағы басты демократиялық бағдарының қатарына жатады, болашақта осы стратегиялық жолмен жүруді үнемі мақсат етіп қойғанымыз айқын, осындай конструктивті жолға балама болатын басқа бағыт болмасы анық. Қазақ емес ұлт өкілдерінің өздерінің мәдени сұраныстарын қанағаттандыруға толық жағдай бар екендігі баршаға аян.

Демек, толеранттылық, төзімділік ұстанымын зорлап орнықтырудың ешқандай қажеттілігі жоқ. Жалпы төзімділік құбылысы қатынастарға алғашқы баспалдақтың ғана рөлін атқаруы тиіс. Шын мәнінде ұлтаралық қатынастардың үйлесімділігі шынайы достық, өзара келісім, мәмілегершілік деңгейінде орныға алады. Ондай биікке көтерілу тек мемлекеттік органдар тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар әрбір саналы азаматтың тұлғалық қадамдарымен де байланысты. Қазақ «бір қарын майды бір құмалақ шірітеді» дейді. Бір ғана рухани кемелденбеген азаматтың жауапкершіліксіз іс-әрекеті талай адамдардың мүддесіне нұқсан келтіруі мүмкін, ұшқыннан өрт шығуы да ықтимал. Сондықтан ұлтаралық қатынастар белдеуін қоғамдағы ең нәзік сипаттағы қатынастар деп бағалаған орынды.

Қазіргі жаһандау заманында қазақтың негізгі қасиеттері біршама өзгерістерге ұшырады, кейде оның кейбір ұстанымдары заманауи талаптармен сәйкес емес деген пікірлер де бар. Мәселен, қазақстандық зерттеуші Т.Қ.Бурбаев казақ ментальділігінің этномәдени архетипінің өзіндік құндылықтарының өзара байланысын көрсетеді: «Дала деген ұғым кейде шексіздікті білдіреді. Сол даланың шексіздігі, кеңдігі, ашық-жарқындығы казаққа ұқсайды... Десек те осы бір жақсы қасиет, прагматикалық қоғамда сыннан өтуде. Пайда мен табысты мұрат тұтқан қоғамда жомарттық пен кеңдік танытудың, орнын есеп-қисап, сауда басқан» [155].

Сөйтіп, қазақ халқы жаңа жағдайларда өзінің этникалық іс-әрекетінің бейімділігін біршама жоғары көрсете алды – отырықшылыққа көшті, еуропалық мәдениетті игерді, жазба әдебиет, өнер, ғылымды жоғары деңгейде меңгерді. Қазіргі кезеңде жаңа сынақтар күтіп тұрғаны анық, олардың ішінде маңыздысы діни сипаттағы лаңкестік пен содырлықтың қақпанына түспеу, инновациялық озық технологияны дамытудың негізінде индустриалды экономиканы дамыту болып табылады.

Қазақ мәдениетінің тарихи және мәдени негізі этикалық ұстанымдарда, адамгершілік нормаларын айқындауда, рухани өзара байланысының тұтастығын бағамдауда. Осы тарихи ерекшелігімізді сақтау қазіргі зиялы қауым үшін келер ұрпақ алдындағы үлкен парыз және этномәдени міндет.

Қазақ менталитетінде адамаралық өзара сыйласу, қонаққа құрметпен қарау, үлкеннің сөзін тыңдау дәстүрі бар. Қазақ мәдениеті адамды қоршаған табиғаттың күшімен санасуға, оған барынша құрметпен қарауға шақырады. Бұндай адамның қоршаған ортаға, табиғатқа, экологияға қатысты максималды түпнегізді қозғайтын талап бүгінде өзгеріске ұшырауда, ол көбіне дарашылдыққа, өзімшілдікке, экономикалық тиімділікке қарай қозғалуда. Бұл қайшылықты үрдістің себебі, түптамыры – еуразиялық қоғамдағы ғана процестерде емес, ол жалпы әлемдік процестердің әлеуметтік ауытқуға апаратын жаңаша құндылықтық тәртібінде және өкінішке орай, гуманистік этиканың тұтынушы қоғамның сұранысына, заманауи қисынына қарай өзгеруінде болып отыр.

Қазіргі заманда ұлт тағдыры заманауи процестердің үдерістерімен астасып жатыр, олар өз кезегінде жаңа ділдік қасиеттер мен құндылықтар әлемін қалыптастыруда. Алаштың зиялылары ХХ ғасырдың басында былай деген болатын: «Ұлт ісі деген ұлы жұмыс. Ұлт ісін ұлт болып өзі істемесе, өзі жөндемесе істелмейді де, жөнделмейді де, әр жұрт өз ісін өзі істеп, өзі жөндеп апара алса, жұрт болмақ» [156].

Әлі шешілмеген мәселе жаңа қиындықтармен қатар келуде. Әр қилы мәдениеттердің жаһандану жағдайындағы өзара түсінісу, өзара сұхбатқа ұмтылуы заңды құбылыс және ол қазіргі уақытта ең басты халықаралық деңгейде тұрған маңызды мәселеге айналуда және бір елдегі дағдарыс басқа елдерге де әсер ететіні белгілі болғандықтан адамзаттың болашағын анықтайтын құбылысқа жатады. Батыс пен Шығыс соңғы кезде мәдениеттердің өзара жақындасуы, ықпалдасуы жолында өрбуде: олар, әсіресе, экономика саласынан басқа саяси қарым-қатынастар, ғылыми байланыстар, білім беру және бұқаралық коммуникация салаларында көрініс беруде. Бірақ олармен қатар жіктелу процестері де жүруде, ол, әсіресе, діни мәселелер арқылы байқалады, сонымен қатар, кейбір авторитарлық биліктің демократияға ауысуға, азаматтық қоғамды құруға асықпауларымен астасып жататын тұстары бар екені байқалады.

Еліміздің этномәдени дамуына сай біздің елімізде көпэтностың өкілдері және көпдінді мемлекет пен қоғам қалыптасты. Қазіргі Қазақстан үшін етенелесудің, бірегейленудің нақты үлгісі және оның саяси және мәдени өміріндегі ең күрделі мәселелердің қатарына президент өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде айтқанындай бірнеше көзқарас керектігін нақтылайды. Оның алғашқысы «азаматтық әрі саяси бірлікті қазақстандықтарда қалыптасқан саяси құндылықтарды басым тетікке айналдыру арқылы қалыптастыру... Оның мәні - өзіміздің азаматтық саяси тағдырымызды барша азаматтардың тағдырымен бірдей дәрежеде қорғайтын Қазақстан мемлекетімен ұштастыруда жатыр. Бұл біздің бірлігіміз бен орнықтылығымыздың іргетасы. Бірегейліктің екінші деңгейі қазақтардың өздерінің ұлттық бірегейлігіне байланысты... Бұл қазақтардың ұлт ретінде өзін-өзі түсінуі мен рухани өрістерін анықтау мәселесімен байланысты» [33, 104 б.].

Қоғамдағы өзге ұлттарды өз төңірегіне, жанына біріктіру үшін, оны ұйыстырып, бірлікте топтастыру үшін қазақтардың өзінде тарихи субъект ретінде этникалық бірегейлік анық болу керек деген талап қойылады. Сонда ғана қазақ ұлты туралы толыққанды сөз айтылуы заңды деп түйінделеді. Міне, осы тұтастыққа қарай ұмтылыстың әлеуметтік технологиясын қалыптастыру гуманитарлық саланың үлкен міндеті.

Бүгінгі замандағы Қазақстан жеріндегі, еліндегі ұлтаралық қатынастар мен мәдениеттер сұхбатының қазіргі жаһандану заманында жаңа деңгейде дамитынына күмәнмен қарайтындар кейде кездесіп те қалады. Бірнеше жыл бұрын Қазақстан Республикасының үкіметі жұртшылыққа талқылауға «Қазақстанның ел бірлігі» доктринасының жобасын ұсынды.

Ол қоғамдағы ұлт мәселесі бойынша әр түрлі сенімсіздіктер мен күдіктерге қарсы теориялық-концептуалдық түрдегі тұжырымдар мен ұстанымдардың жинағы болуы тиіс болатын. Құжаттың негізгі бағдары мен жалпы ережесінде: «Этносаралық және конфессияаралық келісімді, азаматтық бірлікті қамтамасыз ету Қазақстан дамуының, елдің әлеуметтік-экономикалық, саяси жаңғыруының маңызды шарты болып табылады», – деп көрсетіледі [157].

Жалпы көлемі бес бөлімнен тұратын тарихи құжат еліміздің қазіргі замандағы рухани, әлеуметтік мәселелерді ортақ маңызды құндылықтарды қалыптастыру арқылы шешуге, еліміздегі біртұтас қоғамды құру арқылы болашаққа қадам жасауға жұмылдыруды көздейді. Әрине, шешімін табуға тиісті мәселелер қоғам үшін алда аз емес, ол қоғамды инновациялық-индустриалды дамудан әлемдік қаржылық дағдарыстан қорғануға дейінгі аралықты құрайды. Дегенмен, ұлтаралық қатынастар мәдениетіне тікелей әсер ететін салалар болады. Мәселен, оның ішінде этносаяси мәселелер де, тіл жағдайы да, қазақ диаспорасы мен зейнеткерлердің қал-ахуалы мәселесі де бар. Дегенмен бұл проблемалардың орнықты және тиімді шешімі тек өзара түсіністік, креативті төзімділік, адекватты гуманизмнің және шынайы ұлттылықты қадірлейтін жалпыадамзаттық құндылықтардың басымдылығы негізінде болуы керек екенін айта кету керек.

Бұлардың барлығы қазіргі Еуразиялық кеңістіктің, тәуелсіз Қазақстанның негізгі рухани ұстанымы мен доктриналық іргетасы болған жағдайда ғана ел бірлігінің негізі сақталады және қоғамдағы этносаралық қатынастардың жалпы бағыты үйлесімді арнаға түседі. Қоғамдағы ұлтаралық қатынастардың үйлесімденуі азаматтардың саяси әлеуметтенуімен тікелей байланысты. Сондықтан саяси әлеуметтену тұлғаның дүниетанымының қалыптасуындағы маңызды фактор екенін мамандар атап көрсетеді [158].

Ол өз кезегінде ұлтаралық келісімнің орныға түсуіне өзінің орнықты және тұрақты ықпалын тигізеді. Әсіресе, Қазақстан сияқты полиэтникалық құрылымы бар елде осы келісімді орнықтыру үшін белгілі бір механизмдер, яғни тетіктер керек болды.

Осы мақсаттағы тарапта елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқының Ассамблеясын құру идеясы өзіндік бірегей қадам болатын. Бұндай әлеуметтік тәжірибе бұрын-соңды әлемдік практикада осындай кейіпте көрініс бермеген болатын (басқаша типтегі ұлттар арасындағы қатынастарды реттеуші әлеуметтік институттар бар екені белгілі. Мәселен, Еуропалық Швейцария мен Солтүстік Америкалық Канададағыдай бірнеше тілдердің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы). Бұл Ассамблеяның дүниеге келуінің өзіндік тарихы бар және заманауи талаптарға жауап бере алатындай ерекшелігі де бар екенін атап өтуге болады [159].

Ассамблеяның ерекше қызметтік сипаты - қоғамдағы саяси мәселелерді мәдени құндылықтардың өзара ықпалдасуы, жақындасуы арқылы шешуге тырысуында және этникалық топтардың өзара тартыстары мен байланыстарын реттеп отыруға талаптануында болып отыр. Қазақстан жағдайындағы этносаралық қатынастардың ерекше ұлттық моделі қалыптасқаны жөнінде зерттеушілер арасында айтылып жүр [160].

Әрине, жоғарыда айтылған «ұлттық модель» туралы пікірлерден қазіргі кезеңде тікелей еліміздегі ұлтаралық қатынастар саласындағы көптеген өткір мәселелер жедел түрде шешіліп кетті деген ой туындамайды.

Қазақстан жеріне келіп жатқан гастарбайтерлер, яғни еңбек келімсектері әлеуметтік қатынастар саласында, ұлтаралық қарым-қатынастар әлемінде біршама қыспақты, бәсекелестік жағдайларды туындатады.

Біріншіден, олар өздерінің күн көру әрекеттерінің нәтижесінде Қазақстан Республикасының әкімшілік заңдарының талаптарын сақтай бермейді, еліміздің Заңдарындағы көші-қон туралы баптардың ережелері бұзылып жатады. Екіншіден, еліміздің азаматтарына арзан қолды еңбек резервтері ретінде отандастарымызға бәсекелестік туындатып, нарық саласындағы жұмыссыздықтың ұлғаюына себепкер болады. Әсіресе, Өзбекстан халқының демографиялық өсу қарқынының жоғары болуы, көрші Қырғызстан еліндегі экономикалық дағдарыстың жалғасуы миграцияны көбейтпесе, азайтпайды. Ал, енді Қытай халқының әлемге пәрменді таралуынан да, оның миграциялық сипатта ендеуінен де қауіптенетін елдер де көбеюде. Бірақ нарықтың қатал заңы осындай, экономикадағы бәсекелестіксіз онда даму да жоқ, өзгеріс те жоқ.

Қазақстан ТМД-ның басқа елдері сияқты өркениет пен мәдениеттің дамуының әлемдік тәжірибесін ескере отырып, өзінің мемлекеттік және қоғамдық дамуында құқықтық мемлекетті және демократиялық, азаматтық қоғамды қалыптастыруды таңдағаны белгілі. Бұл жолдың өзіндік қиындығы да қызығы да бар. Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасқан Қазақстан үшін басқа жолды таңдаудың қисыны жоқ. Соның бір дәлелі осы үлкен кеңістіктегі саяси және мәдени үрдістердің мазмұнды, үйлесімді өрбуіне ұйтқы болуға тырысу.

Қазақстан бұған өзінің сүбелі үлесін қосуға талпынуда деуге болады. Осыған орай, ЕҚЫҰ елдерінің басшылары Астанада 2010 жылы 1 және 2 желтоқсандарда Халықаралық саммитке жиналды [161].

Әрине, бұл жиынды өткізу еліміз үшін біршама қомақты қаржыны жұмсауға мәжбүр етті. Дегенмен, еліміздің жалпы өркениетті елдер арасында табыла білуге талпынысын әлем және Қазақстан халқы түсіністікпен бағалады десе де болады. Скептиктер негізінен осындай іс-шаралардың тек бергі бетін үстірт бағалайды және осындай құбылыстардан елімізге қысқа мерзімдегі жылдам нәтижесін көруге ұмтылады. Ал шын мәнінде осындай Халықаралық Саммиттердің елімізде өтуінің өзі ерекше оқиға және ол еліміздің әрбір азаматының бойына белгілі бір деңгейде парасатты болашаққа деген, яғни Қазақстанның орнықты дамуына деген үлкен сенімділікті ұялатады.

Қазақстан халқының Ассамблеясының және ұлттық-мәдени орталықтардың құрылуы елімізде ұлт саясатын қазақстандық жағдайында өрбітудің мықты тетіктерінің қалыптасуына әкелді десе де болады. Әрбір ұлттық қауымдастықтың мәдениеттік дәстүрлі төлтумалығын сақтауға Қазақстан жағдайында барлық жағдай жасалумен қатар Қазақстан халқы Ассамблеясына еліміздің заң шығарушы органы болып табылатын Парламенттің Төменгі Палатасы Мәжіліске өкілеттілік білдіруге мүшелерін ұсынуға мүмкіндік берілді. Ол дегеніңіз мемлекеттегі саяси үрдіске әртүрлі этнос өкілдерінің белсенді қатысуына жол ашылғанын байқатады.

Егер ұлтаралық қатынастарда кейбір шиеленістер мен кикілжіңдер тұрмыстық деңгейде туындап жатса, онда осындай билік институты үйлесімдендіруге, шешім іздеуге толық қатыса алатынын, белгілі бір деңгейде реттей алатынын айтып кетуге болады. Шын мәнінде бұл ұлтаралық қатынастарды реттеудің, оның мәдениетін қалыптастырудың қазақстандық сипатының ерекше екенін атап өтуге болады. Осы нышандағы әрекеттердің оңды нәтижелері елімізде қомақты екенін әлемдік қауымдастық та мойындап отыр.

Дегенмен, еліміздегі тәуелсіздікті нығайтамыз деген талпыныстардың барлығы негізінен бір маңызды мәселенің төңірегінде өрбісе жоғарыда айтылған Ассамблеяның әрекеттерінің еңбектерінің жемісті болуы да және ұлтаралық келісімнің тұрақтылығы да қазақ халқының ұлттық болмысының көп қырлы мәселелерін уақытылы және сапалы шешіп отырумен тікелей байланысты деген ойдамыз. Осы мәселеге деген үстірт емес қөзқарас нағыз ұлтаралық қатынасты үйлесімдендіруші әмбебап тетік екені анық. Осыған орай, мемлекетіміздің қазақ халқының ішкі проблемаларына аса мұқият назар аударуды ескерте отырып, М.Сәбит төмендегідей ойын өрбітеді: «...мемлекеттің ішкі де, сыртқы да саясаты пәрменді түрде осы қазақылық тұрғыда өріліп, өркендеуі тиіс. Қазақылық біздің мемлекетімізде, әрбір мемлекет қызметкерлерінің де, іс-әрекетінің заңы, заңды формасы, мазмұны, тіпті басты критерийі болғаны абзал» [40, 5 б.].

Жоғарыдағыдай қазақ болмысына, қазақтың ұлттық идеясы мен мүддесіне қатысты пікірдің тағы бір қырын академик Д.Кішібековтың «Национальная идея» деген еңбегінен оқуға болады. Ол қоғамның болашағы үшін философиялық мағынада негізделген прогресс пен гуманизмге қызмет ететін ұлттық идеологияның қажет екенін ескертеді. Қазақ зиялыларының бұрынғы айтылып жүрген белгілі мәліметтер мен деректерді республикалық газеттер бетіне қайта-қайта жариялай беретіндігін сынайды және оның ел болашағы үшін қажеті мен маңызы шамалы екендігін ескертеді. Ғалым оның орнына әлеуметтік қайшылықтар туындап кетпеуі үшін қоғамдағы барлық келеңсіз жағдайларды демократиялық сипаттармен талдап отыруға, ұлттың идеологиясын біріге отырып қалыптастыруға шақырады [162].

Өз халқын, өз елін сүйген кез-келген азамат оның ең күрделі деген мәселелерін өзектендіріп, тарихи, қоғамдық деңгейде тарихи сахнаға шығаруға тырысады. Әрине, осындай отансүйгіштігі, ұлтжандылығы үшін оларды жазғыруға болмайды. Қазақты сүйгені үшін Шоқан мен Абайды, Шоқай мен Мағжанды кінәлауға болмайды, дәл солай Мұстафа Кемаль Ата Түрік өз халқының болашағы үшін үлкен батыл реформалар жасауға барды, Шыңғыс Айтматов өзінің дарынды шығармашылығы арқылы қырғыз елін әлемге танымал етті. Сондықтан «қазақылық» проблемасын, «қазақ елі» тақырыбын, «қазақтану» пәнін өзектендірген замандас аға буынды теріс мағынадағы «ұлтшылдар» деп атау тарихи таным алдындағы қателік десе де болады. Керісінше, қазақтың тектілігін, руханилығын, өзіндік төлтума болмысын қалайда өркендетем деп жүрген заманауи ізденушілер деп қабылдағанымыз жөн іспетті [163].

Әрине, қазіргі кезеңде әрбір этностық қауымдастық іштейгі өзіндік мәдени мәселелерімен барлық адам мен қоғам өміріне байланысты шешілуге тиісті қайшылықтар, немесе дәріптелуге тиісті құндылықтармен шектелмейді, әлемді тұтастандырып келе жатқан жаһандану үрдістері барынша интеграциялық тетіктердің қызметін күшейтуде. Бұл заңды да, өйткені, Қазақстан әлемдік үдерістен шеттеп қала алмайды, ол барынша өзінің лайықты орнын табуға ұмтылады. Осыған орай, кейбір отандас зерттеушілер ұлттық-мәдени орталықтардың қызметіне байланысты философиялық танымның диалектикалық ұстанымдарының негізгі қырларын анықтайтын жалпы, ерекше мен дараның арасындағы байланыстың қисынына сәйкес түсініктердің орын алғанын қалайды. Шынымен де қазіргі тарихи кезеңде көптеген мемлекеттердегі кез-келген ұлттың өкілі тек өзінің этникалық әлемінің дәстүрлі мәдениетінің шеңберінде, оның құндылықтар әлемінде қалып қоймайды, сонымен қатар жалпыадамзат өркениеттік дамуының жаһандық үдерістерінен туындаған кеңістікке еніп отыр және соның қисынымен де санасады [164].

Әрине, бұл жерде әлемдік деңгейде барлық елдерге әсерін тигізіп жатқан экологиялық, қаржылық және діни экстремистік және террористік әрекеттер елімізді айналып өтпейтінін мойындауға болады. Жалпыадамзаттық өркениет технологиялық және техникалық дамуға қол жеткізгенмен, дінге бөлінуде, саяси режимдерге іріктелуде, шикізат көздеріне жетудегі бәсекелестікте ыдырауын қойған жоқ. Сондықтан сондай саланың бірі – еліміздегі діни сенімдердің жай-күйі болып табылады.

Біздің елімізде «Діни бірлестіктер мен діни қызмет» туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2011 жылы қазан айында жаңадан қабылданды. Бұл Заң ұждан бостандығына байланысты мәтіндік бір-біршама өзгерістер жасап, еліміздегі екі конфессияға Исламның сүнниттік бағытының ханафиттік бағыты мен Христиан дінінің Православие тармағының негізгі діни бағыттар екенін алғысөзде атап көрсетті. Әрине, ол дегеніңіз басқа діни бағыттардың мүддесіне нұқсан келеді деген сөз емес [165].

Осындай Заңның қабылдануына түрткі болған бірнеше себептер болды. Оның негізгісі тәуелсіздік орнағаннан кейін қабылданған алғашқы діни сенімдер туралы Заңымыздың шетелдерден ағылып келе жатқан діни миссионерлердің легін тоқтата алмауы жатады. Тіптен, ол Заң мамандар тарапынан халықаралық деңгейде ең демократиялық сипаттағы діни сенімдер туралы Заң деген бағалар алған болатын [166].

Бірақ, кезінде өкінішке орай, осы демократиялық сипаттағы ұстанымдарды өздерінің жеке мүддесіне жаратып жүрген діни секталар да, жекелеген миссионерлер де табылды. Олар қоғамдағы өзіндік дүниетанымдық және саяси-әлеуметтік бетбұрысты өздерінің мүдделеріне жаратуды мақсат тұтты. Әрине, жетпіс жылдық атеистік кезеңде болған рухани әлемдегі бос кеңістік әртүрлі жалған діндермен, әртүрлі ағымдармен толығуы да мүмкін еді. Міне, осындай үрдістің, келеңсіз жағдайдың қазіргі кезеңде куәсі де болып отырмыз. Атеистік көзқарастың орнына тәуелсіздіктің алғашқы жылдары плюралистік сипаттағы діни дүниетанымның нөпірі еліміздің рухани кеңістігіне дендеп кеткен болатын, ол ұлттардың стихиялы өзіндік араласуына әкелген қатынастарды орнықтыра бастады.

Қоғамдағы ұлтаралық және дінаралық келісімнің белгілі бір орнықты деңгейіне жету үшін осы мәселені өрбітудің ең тиімді жолын іздеу керек болды. Осыған орай, мамандар тарапынан әр қилы пікірлер білдірілді. Қарапайым санада негізінен тек исламның ғана басымдық танытуын жақтаушылар да кездесті. Осы тұрғыдан алғанда, төмендегі тұжырымдардың жалпы бағытымен және ұстанымдарымен келісуге болады. «Әлемдік тәжірибе қөрсетіп бергендей қоғамның әлеуметтік-экономикалық саласының дамуы бойынша қазіргі заманның технологиялық өркениеттің жетістіктерін негізге алған және қоғамның рухани өмірінің негізіне әртүрлі конфессиялардың бейбіт қатар өмір сүруді өркениеттік формаларын қамтамасыз ететін діни ұстанымдарды негізге алатын көпконфессионалды елдер жетістікке жетіп жатады» [167].

Әрине, көптеген діни секталар мен ағымдарға шектеу қоюға болады, олардың қызметтеріне арнаулы органдар арқылы, діни сенім туралы заң арқылы тыйым салуға да болады.

Бірақ бұлардың барлығы қоғамда белгілі әлеуметтік және этномәдени процестердегі өзгерістерге алып келуі мүмкін. Себебі, цензура мен бюрократиялық шектеулер тек діни дүниетанымға ғана байланысты емес, сонымен қатар азаматтардың басқа да құндылықтар әлеміне, саяси артықшылықтарына тарап кету қаупі де болады. Жалпы діни сананың сапалы сипатын, бағытын анықтаушы объективті сарапшыларды дайындау қоғамдағы келісімді орнықтырады және дамытады.

Қазіргі замандағы Батыстық және Шығыстық технологиялық өркениеттің құндылықтарын, озық жетістіктерін барынша қолданатын, пайдаланатын уақыт жеткені туралы елімізде соңғы уақытта жиі айтылуда. Қазіргі заманның өркениеттік дамуын зерттеуші маман С.Хантингтон модернизация мен экономикалық даму мәдени вестернизацияны талап етпейтінін, тіпті, керісінше, олар туған мәдениеттің жаңғыруын қаматамасыз ететінін ескертеді [168].

Бірақ бұл пікірге қазақстандық саясаттанушы Р.Қ.Қадыржанов біршама сыни көзқараспен қарайды. Оның пайымдауынша, «жаңғыру мәселесі бойынша көптеген жұмыстарда батыс модельдері мен институттарын енгізу жаңғыру нысанына айналған елдерде батыс типіндегі мәдени сипаттың қалыптасуына алып келеді. Дегенмен, практика көрсеткендей, әдетте жаңғыру қарама-қарсы нәтиже алып келеді» [169].

Сөйтіп, автордың тұжырымдауынша, өткен ғасырда көптеген ұлттық мәдениеттер нигилистік сипаттағы модернизацияға қарсылық танытқанын алға тартады, яғни мәдениеттер дәстүрді сақтау арқылы қауымдастықтың өз келбетін қорғайтынын атап көрсетеді. Жалпы кез-келген басқа үлгіні сырттан механикалық түрде көшіріп алу ешқашанда жақсы нәтиже берген емес, түбінде оның өміршеңдігіне әлеуметте заңды түрде күмән туады, өзінің эволюциясында шеткеріле бастайды.

Әрине, технологиялық жаңғырудың негізгі мақсаты ұлттың ғасырлар бойы жинақтаған жәдігерлерін, материалдық емес мәдени мұраларын жандандыру емес, ол күнделікті капитал әлемін іштей қыспаққа алып отырған технологиялық бәсекелестікте ұтылып қалмау, одан әрі тереңдесек, реті келсе алда болу, экономикалық дамуда кенжелеп қалмау болып табылады. Сондықтан жоғарыдағы автор көрсеткендей, әлеуметтік саладағы бұл екі құбылыстың негізгі мүдделерінің сәйкес келмейтінін атап өтуге болады. Бірақ модернизацияны түгелдей жоққа шығару да ақылға сыймайды, өйткені ол – заман талабы, өмір заңдылығы.

Өркениетті дамыған елдер арасында технологиялық, техникалық дамумен ұлттың рухани байлығын қатар алып жүруге тырысатын елдер де бар. Мәселен, Жапония осындай жолды таңдаған елдердің қатарына жатады. Қазақстанның да осы жолды таңдағаны тиімді боларына көзіміз жеткен іспетті. Өйткені, соңғы уақытта технологиялық дамумен қатар ұлттық келбетіміздің жоғалмауына да біршама көңіл бөліне бастауы рухани болашағымыз болатынына сенім кіргізеді.

Қазақстан халқын ұлтаралық және конфессияаралық деңгейде біріктіруші факторлардың қызметіне кедергі болар нәрселерді жеңуге, М.З.Изотовтың пікірінше, елімізде құқықтық және экономикалық базалар бар және осы бағытта демократиялық әдістерді пәрменді түрде қолдана отырып отансүйгіштікке шақыру қажеттігін дәйектей түсу керек [170].

Әрине, Қазақстан сияқты өзінің тәуелсіздігін біршама бекітіп жатқан ел үшін патриотизм мәселесі өте маңызды және ол маңызды дүниетанымдық құбылыс ретінде жастар арасында кеңінен таралған сайын еліміздегі этносаяси және этномәдени болашаққа сенім орныға түседі.

Мемлекеттің ұлт саясаты этносаралық қарым-қатынастардың өнімді болуына, этникалық мәдениеттердің өзара ықпалының оңды болуына бағытталғанын атап өтуге болады. Бұл жерде қоғамдағы экономикалық мәселелердің дамуының, азаматтардың қал-ахуалының белгілі бір межеден төмен түсіп кетпеуі маңызды екенін есте ұстаған жөн. Себебі экономикалық дағдарысқа ұшыраған елдерде тұрмысы төмен халық бірден «оған кінәлілерді» әлеуметтік ортадан іздей бастайтыны белгілі. Кейбір маргиналды топтар үшін әлеуметтік теңсіздікті жөндеудің, қалпына келтірудің «бір жолы» саны аз ұлт өкілдерін ығыстыру, немесе оларға қоқан-лоққы көрсету арқылы «әлеуметтік әділеттілік орнату» деп түсінетін топтар да кездеседі және олар жастарды осындай теріс әрекеттерге итермелейді. Осындай ахуал көп жерде көрініс беріп отыр.

Бұл тұста қарым-қатынастардың үйлесімді жағын көрсетуде негізгі философиялық түсініктердің, заңдылықтардың да маңыздылығы алға шығады, оларды ескермеушілік түбінде қайшылықтарды ушықтыра түсетіні анық. Мәселен, мемлекеттік мүдде жалпыұлттық деңгейдегі мүдде деп түсінілсе, ал этникалық мүдде ерекшеленген қауымдастықтың мүддесі екені анық, ал жеке азаматтардың мүдделері кез-келген этностың өкілі ретінде осы жалпы мен ерекшенің құбылыстық деңгейімен үйлесімді қатынаста болуы тиіс болатын аралық деңгейді көрсетеді. Осы заңдылықтың үнемі сақталуы шарт, онсыз қоғамда әртүрлі ауытқулық әрекеттер орын табады және күрделі мәселелердің тиімді шешімдері бірден табылмай әуреге түсіреді, әр түрлі негіздегі тартыстық жағдайлар күшейе түседі.

Қазақта «іштен шыққан сұр жылан» деп өзінің ұлтының сан ғасырлық дәстүрлеріне, өзіндік мәдениетіне қарсы шыққан адамды атаған, бірақ әлемнің барлығы өзгеріп жатқанда бір ұлттың этникалық мәдениеті ауқымында қалып қою да прогреске бастамайды. Кез-келген прогресс белгілі бір дәрежедегі алға қарай ұмтылу, ал дәстүрлер болса, ол көбінесе бұрынғының сындарлы келбетін сақтайды, бұл мағынадағы өзгерістерді көп қаламайды. Осы қатынастар аясындағы дамудың өзіндік қиындығы бар екені белгілі. Сондықтан қауымдастықтың тиімді бағыттағы әрекеттерінде гуманистік сипат болуы тиіс және оның жаһанданудың көкжиегінде сыналап жол таба білуі қоғамның болашағы үшін үлкен парыз болып табылады.

Қазақстандағы этникалық шағын топтардың мәселелері әртүрлі жиындарда үнемі талқылаудан өтіп тұрады, бұл жабық тақырып емес. Бұл мәселенің ғылыми-теориялық қана емес, сонымен қатар практикалық өзектілігі мен маңыздылығы бар екеніне және оның халықаралық құқықтың Қазақстан Республикасының заңдарымен өзара әрекеттесу деңгейінде қарастырғанда тиімді нәтижелер беретінін мамандар айтып, жұртшылыққа ескертіп жүр [171]. Мәселен, отандық ұлт мәселесі бойынша еліміздегі ғылыми-практикалық форумдардың белсенді қатысушысы, неміс ұлтының өкілі А.Ф.Дедерер төмендегідей ұлтаралық қатынас мәселесін күн тәртібіне қойған болатын. Ол, алдымен, этникалық азшылыққа жататын қауымдастықтардың еліміздің этносаяси кеңістігіндегі құқығын заңдастыра, халықаралық құжаттарға сәйкес бекіте түскенін қалайды және ол елімізде этносаяси практикасында қолданылып жүрген «этникалық топ» деген ұғымды аморфты ұғым деп есептейді [172].

Әрине, жоғарыдағы пікірталастардың астарында әрбір этникалық диаспораның өз құқығын толыққанды деңгейде қорғау жатқаны белгілі. Дегенмен, маңыздырақ нәрсе қоғамдағы жалпы ұлтаралық келісімді сақтау және оны әрі қарай дамыту. Белгілі бір ұғымдар мен түсініктер төңірігендегі интеллектуалдық сайыстар адамаралық қатынастарға жік түсірмеуін де қадағалап отыру керек.

Этносаралық кикілжіңдердің болмашы нәрселерден тұтанатыны да бар. Әрине, «Қазақстанда болашақта мәдени кеңістік бір ғана этностық негізде қалыптасуы керек» деген пікір сыңаржақты және керісінше, қазіргі кезеңдегі еліміздегі барлық этникалық қауымдастықтардың мүдделерін ескере отырып жүргізілген мәдени саясат өркениеттік тұрғыдан алғанда тиімдірек. Дегенмен, осы көптүрлілікті көп айтып, оны абсолюттеп, плюрализмнің артына түсіп кетудің өзі де біршама теріс нәтижелер алып келуі мүмкін. Себебі, ұлтаралық қатынастар мәдениетін дамытқан әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ, онда кез-келген мемлекеттің барлық саяси, мәдени және рухани үрдістері жетекші рөл атқаратын этникалық қауымдастықтың жанына топтасады.

Тарихтағы, тарихи процестегі және қоғамдық қатынастардағы этникалық фактордың маңызы зор, оны ешкім жоққа шығара алмайды, онымен санасуға тура келеді. Осыған орай қазақстандық маман М.С.Шайкемелевтің төмендегідей тұжырымдарына назар аударсақ: «Қазақстан өзін әлемге жария еткен уақыттан бері мультикультурализм жағдайында өмір сүреді, онда қазақтың этномәдениеті де орыс тілді қалалық мәдениеті де басымдық танытушы болмайды. Олар паралельді түрде өмір сүріп, олар бір-бірімен ешқандай жағдайда қиылыспайды, жабық, автономды кеңістіктерде қызмет етіп, әрдайым әрқайсысы өзінің этномәдени бірегейлігін басқалардан артық көреді» [19, 30 б.].

Автордың еліміздегі этномәдени кеңістіктегі жағдайды бағалағанда біршама артық кеткен жерлері бар екені байқалады. Қазақ тілді этномәдениет пен орыс тілді қала мәдениеті бір-бірімен түйіспей, шектеулі, жабық кеңістіктерде өмір сүруде деген тұжырым үстірттеу. Себебі, қазіргі нарық заманының заңдылықтары арқылы көптеген бұрынғы қоршаулар бұзылуда, көші-қон мәселесінің өзектене түсуі көптеген этнос өкілдерінің араласуына алып келді.

Сондықтан алып бара жатқан этникалық шекаралар мен алынбас қамалдар этникалық қауымдастықтар арасында, мәдени үрдістерде жоқ десе де болады. Әрине, жоғарыдағы бағалаудағы сипаттамадай «Қытай кварталдарын» жасау арқылы демократиялық ел болудың ауылы алыс болары, ал демократияны орнықтырмай ұлтаралық келісім туралы айтудың өзі күрделі болары анық.

Әрине, қазақ халқының негізгі топтастырушы қызметін мойындағысы келмей, әлемдік тәжірибеде бар нәрсені Қазақстанға келгенде жарамсыз ететін зерттеушілер де кездеседі. Кейбір ресейлік ғалымдардың пайымдауынша, полиэтникалық мемлекетте бір ұлтты «ұлт-ядро» деп мойындау, қоғамды тұрақсыздыққа алып келуі мүмкін деген тұжырымды ұстанады [173]. Ал енді елімізде бір кезде зерттеулер жасаған, қазіргі кезеңде Ресейге қоныс аударған Г.В.Малинин, ұлтты «этноұлт» деп түсіну «иерархиялық бағыныштылыққа» алып келеді және «... біз мемлекет қалыптастырушы ұлт, жетекші ұлт, шағын халықтар, ұлттық азшылықтар және т.б. жөнінде айта бастаймыз» [174], – деп Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар саласындағы жағдайды сынға алуға тырысады. Қазақтардың еліміздегі, тарихи Отанындағы жетекші, ұйымдастырушы этностың рөлін атқаруға тарихи құқығы бар екендігі туралы бір ауыз пікір айтылмайды.

Қоғамдағы мемлекет қалыптастырушы ұлттың рөлін Германияда немістер, Ресейде орыстар, Францияда француздар, Өзбекстанда өзбектер толықтай және күмәнсіз орындағанда, неге басқа ұлттарға ала-құла мәртебе беріледі, тіпті кейбірін сепаратистер деп әскери күш көрсетуге тырысатын елдер де бар. Жоғарыдағы келтірілген ұлттар туралы ешқандай «иерархиялық бағыныштылық» болуы мүмкін екендігі жайлы ешнәрсе айтылмайды. Ал енді өзінің тарихи отанында ұлттық келбетін, тарихын, мәдениетін қалпына келтіру жолына түскен қазақ халқының алдына осындай теориялық «кедергілерді» жасанды түрде жасаудың қажеттілігі жоқ іспетті. Әлде бұл да кейбір этникалық мәдениеттерге келгенде сенімсіздікпен қарау қатынасы болар. Оларға үстірттікпен баға беруге тырысу бұрынғы империялық сананың салдары болуы да ғажап емес.

Қазіргі кезеңдегі мемлекеттің ұлттық-мәдени саясаты ұлтаралық қатынастар ауқымында үш бағытта өрбігені тиімді:

Біріншіден, мемлекет қалыптастырушы халықтың ұлттық мәдениетін толыққанды қайта түлетіп, нығайта түсу керек. Олай етпеген жағдайда оның орнына қазіргі заманның тұтынушы психологиясының талаптарын орындайтын нигилистенген прагматистік мәдениет басады, гуманистік даму тұрғысынан алғанда оның тиімділігі шамалы.

Екіншіден, ұлттық мемлекеттілік пен қазақстандық патриотизмді қалыптастыру. Мемлекеттің унитарлығы, территориясының тұтастығы сақталып, әрбір азаматының отансүйгіштік әрекеттері мен ұмтылыстарын тәрбиелеу еліміздің парасатты болашағы үшін қажетті құндылықтар. БАҚ пен барлық оқу және тәрбие орындарының осы бағытта жұмыстар жүргізуі қасиетті міндеті. Кез-келген жанама жолды таңдау қатынастарды бұзады.

Үшіншіден, Еліміздегі барлық этникалық мәдениеттердің бірегейлігі мен төлтумалығы мойындалып, олардың сақталып, дамып отыруына барынша жағдайлар жасау қажет. Мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынатын материалдық емес мәдени мұраның жүйесі нақты анықталып, олардың тек Қазақстан халқының ғана емес, ол негізінен жалпы адамзаттың рухани байлығы екендігін дәйектей түсу қажет.

Әрине, жоғары аталған салалар өзінше алғанда бөлек-бөлек емес, олар бір-бірімен байланыса, астаса, ынтымақтаса отырып жүзеге асатын дүниелер. Жалпы әлеуметтік және тарихи әділеттілік ұстанымы ғана осы бағыттардың өрбуіне, әлеуметтік практикада өнімді жұмыс істеуіне негіз бола алатынына күмән келтіруге болмайды [175].

Қоғамдағы кез-келген әлеуметтік қатынастар түпнегізінде ұлттың болмысында, этникалық топтардың өзара қатынастарында өзіндік із қалдырады, оның дүниетанымдарының бағыттарын, мазмұндарын түзетпелейді, оның ұлттық өзіндік санасының қалыптасуына ықпал етеді. ТМД елдерінде ұлт мәселесі бойынша жүргізілген ғылыми зерттеулердің көбісінде осы қырлар мен ерекшеліктер үнемі және барынша атап көрсетіледі [176].

Әлеуметтік жетістіктер мен барлық салаларда прогреспен даму ұлтаралық қатынастар мәдениетін тереңдете түсуге жағдайлар жасайды, дегенмен, әрбір тұлғаның осы нәзік әлемге қосатын үлесі де қомақты. Халықтың даналығында кездесетін: «Тамшы тасты теседі» деген сөздің астарында әрбір азаматтың орнықты ісінің қажеттілігі маңыздандырылады және оны әлеуметтік орта талап етеді, жалпы мәдениеттің биік деңгейі қажет етеді. Ол өз кезегінде қоғамымыздағы үнемі маңыздылығын жоймайтын отансүйгіштікке, адамдар арасындағы өзара сыйластыққа тәрбиелеудің маңыздылығын өзектендіре түседі.

Шын мәнінде осы мәселе Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арналған кезекті жолдауларында және одан басқа көптеген жиындарда айтылған сөздерінде негізінен қоғамымыздың болашағы тек экономикалық дамумен ғана емес, адам капиталын дамытумен, рухани-адамгершілік мәселелерге басым көңіл аударумен байланысты екенін ескертеді.

Қазақстандық қоғамда қазақ ұлтының жанына топтасқан көпэтникалық қауымдастықтар арасында өзара төзімділік, өзара түсіністік ұстанымын орнықтыру ауадай қажет. Міне осы тетік арқылы көптеген күрделі мәселелерді орнықты шешуге болатындығын әлеуметтік практика дәлелдеп отыр, оны әлемдік тәжірибе әмбебап тәсіл ретінде ұсынады. Бірақ осы мәселеге үстірт қараушылық орны толмас келеңсіз салдарларға алып келеді. 2011 жылдың желтоқсан айында орын алған Қазақстанның ішкі экономикалық жағдайының қырларын байқататын әлеуметтік негіздегі Жаңаөзендегі оқиғалар ұлтаралық қатынастар деңгейін қамтымаған жоқ. Бұл оқиғалар қоғамның, ұлттың ішкі мәселесі болып табылады. Ол кез-келген әлеуметтік қауымдастықтар шеңберіндегі қақтығыстардың астарында шешілмеген қайшылықтар жатқанын көрсетті және оларды уақытылы шешіп отырмау, мәселеге үстірт қараушылық түбінде өзі күрделі сипаттағы мәселені ушықтыра түсетіндігін де көрсетіп берді.

Қоғамдағы барлық оқиғаларға тарих өзінің тиісті объективті, ақиқатқа сәйкес келетін бағасын бірте-бірте бере алады. Дегенмен, қалайда адам құрбандығына, әртүрлі трагедиялық көріністерге жол бермеудің барлық механизмін, тәсілдерін әлеуметтік практикаға қосқан ел ғана өзінің азаматтарына деген құрметін орнықтыра түседі, халықаралық деңгейде беделін асыра алады деген ойдамыз.

Сондықтан әлеуметтік ортадағы кез-келген келеңсіздіктің бір ұшы ұлтаралық қатынастар саласына да тиетінін, әсер ететінін атап өткен жөн. Осыған орай біртұтастанған, рухани және мәдени бірліктегі елдің болғаны, оның өркениетті сипатта дамығаны азаматтардың барлығына тиімді екенін тұжырымдай аламыз.

Еліміздің азаматтарының, әртүрлі этнос өкілдерінің құндылықтық әлемін анықтауға, оларды барынша ғылыми түрде жіктемелеулерден өткізуге бағытталған ең соңғы уақытта жүргізілген нақты социологиялық зерттеулердің нәтижелері төмендегідей болып отыр. «Жеке басыңызға өзінің маңыздылығы бойынша жоғары тұратын ұғымдарды анықтаңыз» деген сауалға Қазақстан Республикасын тұтастай алғанда жауап беруші респонденттер «Отбасы мен рулық ата тегім» – деп жауап бергендер – 36,2 пайызды білдірсе, одан кейінгі екінші орында «белгілі бір ұлттың өкілі болуым» дегендер – 30,6 пайызды құрап отыр, ал үшінші орынға «мемлекеттің азаматы» болуы дегендердің саны – 23,7 пайызды көрсетсе, «діннің өкілі болуды» атағандар – 9,0 пайызды құрап отыр.

Жоғарыдағы социологиялық зерттеулер нәтижелері бойынша қазақтар еліміздегі еуропалық этнос өкілдерімен салыстырғанда «ұлттың өкілділігіне» көбірек маңыздылық беретінін байқауға болады. Қазақтардың жауаптарында 33 пайызында осы ұғым алға шығарылса, басқа еуропалық этнос өкілдері үшін бұл көрсеткіш 24-27 пайыз болып отыр. Ал енді атап өтетін жағдай: кейінгі кезде қоғамымыздың дінге деген бетбұрысының маңыздана бастауына қарамастан, белгілі бір діннің өкілі болуды алғашқы орынға құндылық ретінде қоюшылар еліміздегі барлық этнос өкілдерінің арасында 10 пайыздан аспай отырылатындығы тұжырымдалады [21, 11-13 б.].

Сонымен еліміздегі ұлттық және діни сананың кейбір социологиялық сипатын анықтайтын мәліметтер осындай болып келеді.

Өткен ғасырдың жетпіс жылдан аса уақытқа созылған социалистік дәуірі өзіндік қайшылықтарға толы сипатымен танылды және ол әміршіл және атеистік ұстанымдарға негізделген кезең болғаны белгілі. Мәдениеттердің мазмұны – «социалистік» тек формасы ғана – «ұлттық» болу керек екені айғақталды. Міне, сондықтан ұлт мәселесі ол дәуірде өзінің нәзік қырларымен тоталитарлық коммунистік идеяның ықпалында болып келгені де белгілі. Жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында ТМД елдерінің тәуелсіздік алуымен бірге Қазақстан Республикасына да жаңа демократиялық қатынастардың үлгісі тарала бастады, ол өзіне лайықты ұлттық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының қазақстандық сипатын таңдауға мүмкіндіктер ала бастады. Бұрын «жабық қоғам» жағдайында өрбіген ішкі ұлттық қатынастар енді халықаралық деңгейдегі озық үлгілерге бағдар жасай бастайды.

Қазақстан басқа әртүрлі өркениеттік құрылымдардан демократиялық қатынастардың жаңа алдыңғы қатарлы сипатын қабылдау, үйрену жолына түсті, тек ол дайын үлгілерді бірыңғай көшіріп алу жолына толықтай түсе қойған жоқ. Соның бір дәлелі: қоғамдағы ұлтаралық қатынастарды үйлесімдендіру және әлеуметтік кеңістіктегі орнықтылықты нығайту үшін құрылған Қазақстан халқының ассамблеясы болып табылады. Қазақстан парламентіне, оның ішінде Мәжіліске 9 депутаттың осы құрылымнан таңдалуының өзі бекер емес. Әлемдік практикада кездеспейтін қазақстандық тәжірибенің нәтижесіне қызығушы елдер де кездеседі және осы үлгіні өздеріне алуға деген ұмтылыстар да байқалады. Ассамблеядан Мәжіліске сайланған депутаттардың міндеті еліміздегі әрбір ұлт пен ұлыс өкілдерінің мүдделерінің ескерілуін қадағалау болып табылады, дегенмен, олар жалпы елімізге ортақ мүддені басымдық етуі тиіс. Әрине, осындай сайлаумен іс бітпейтіні анық және бұл қадамдар этносаралық төзімділіктің қазақстандық моделінің басты ұстанымдарына қайшы келмеуі шарт екені де белгілі.

Ұлтаралық қатынастар мәдениетін елімізде қалыптастыруға негіз болатын ұстанымдар бар екенін айтуға болады. Оның қатарына жататындар: Қазақстан Республикасының халқының біртұтастығы, ішкі бірлігі; ұлтаралық қатынастардың негізінен төзімділік (толеранттық) және жауапкершілік принциптеріне сүйене отырып қалыптасуы және дамуы; мемлекет қалыптастырушы қазақ этносының топтастырушы рөлін нығайта түсу; қоғамдағы этностық, конфессиялық, мәдени, тілдік көптүрлілікті мойындау; мәдениет пен тілдердің дамуы үшін барлық жағдайларды мемлекет тарапынан жасалуын қамтамасыз ету. Жоғарыда аталған ұстанымдар бір-біріне қайшы келмейді, керісінше, олар бір-бірін толықтырады және жалпы қоғамдағы рухани, әлеуметтік және саяси салалардың негізгі бағытта ықпалдасып, үлкен істерге жұмылдырылуына ықпал етеді. Сондықтан ұлт мәселесі бойынша өзінің негізінен толеранттықты басымдық еткен концептуалды бағытын анықтаған еліміз қазіргі жаһандану және жаңғыру заманында осы салада көптеген өзекті мәселелерді ұтымды шешіп келгенін де атап өте аламыз [177].

Қоғамымызда жалпыұлттық бірліктің нығая түсуі үшін қазіргі тарихи дәуірде төмендегідей факторлардың қызмет атқарғаны тиімді – әртүрлі ұлыс өкілдері өзара біріге отырып, ортақ унитарлы мемлекетімізді дамыта беру, оның бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылуына әрекет ету; қоғамдағы діни және ұлттық өзгешіліктерге барынша төзімділікпен және құрметпен қарауды жеке азаматтардың өзара қатынастарында басымдылық ету; тұрғындардың азаматтық бірегейленуі мен олардың этникалық бірегейленуінің арасындағы қайшылықтарды болдырмауға тырысу; мемлекеттік тілді елдегі барлық азаматтардың игеруіне және қолдануына жағдайлар жасау. Осы аталған бағыттағы іс-шаралардың стратегиялық нұсқасының жүзеге асуы үшін қазақ халқының мойнына жүктелген тарихи міндеті зор. Ол өзінің тарихи Отанында қазақ мемлекеттілігін, оның тәуелсіздігін сақтай отырып, елдегі ұлттық бірліктің топтастырушы өзегі болатындай қызмет атқаруы тиіс. Бұл қызметті табысты атқаруға негіз болатын дәйектемелі дүниелер қазақ елінде жеткілікті деуге болады. Олар тарихи қалыптасқан нағыз әлеуметтік ортадан туындаған құбылыстар.

Алдымен, қазақстандықтар өткен ғасырда көптеген қиындықтарды, тарихи саяси зомбылықтарды бірге көргенін, әртүрлі әлеуметтік зобалаң кезеңдерде әртүрлі ұлт өкілдері бір-біріне демеу бола білгенін атап кетуге болады. Сонымен қатар, тәуелсіздікті бағалау, үлкенге деген құрмет, отбасы мен балаларды басты құндылықтар деп санау, қонақжайлылық және ынтымақта бейбіт қатар өмір сүру сияқты рухани құндылықтар еліміздің этноәлеуметтік кеңістігінде дәстүрлі дүниелер болып келгендігі белгілі. Мәселе, осындай құбылыстардың орныға түсуі қоғамды орнықты даму жолына түсіретініне сенуге болатындығында. Еліміздің болашаққа өзіне мемлекеттік бағдар ете бастаған жаңа технологияның негізінде пәрменді индустриалды-инновациялық дамуды жүзеге асыру мақсатына жетуінің жоғарыда аталған маңызды әлеуметтік және саяси мағыналы іргетасқа арқа сүйеуімен байланысты екеніне күмән келтіруге болмайды.

Соңғы жылдары еліміздегі ұлттық-отаншыл бағыттағы көңіл-күйдегі өзгерістер анық көрініс беруде, олардың талаптары белсенді түрде күн тәртібіне қойылуда. Әсіресе, мемлекеттік мәртебеге бекіген қазақ тілін дамытудың мәселесі күннен күнге өзектене түсуде. Міне, осы мәселе төңірегіндегі орнықтылық пен байсалдылық қазақстандық қоғамдағы ұлтаралық қатынастардың сипатына әсер ететіні анық.

Сондықтан, бұл саладағы қадамдар бір жағынан, тілге байланысты өте асығыс шешімдермен іс-шаралар анықталмағаны жөн болса, екінші жағынан, мемлекет тарапынан дәйекті және жүйелі, табанды және үйлесімді әрекеттердің болғанын өмір талап етіп отыр. Өкінішке орай, қазақ тілін жетік білмегендерге «космополиттер» деп айдар тағу да, қазақ тілінің ауқымы тар, ол бәсекелестікке төтеп бере алмайтын «аграрлы тіл» дейтін де отандастарымыз кездеседі.

Екеуі де, біздің пайымдауымызша, қазақстандық қоғамды топтастырушы қызмет атқаратын көзқарастарға жатпайды, керісінше, олар әрқилы таптаурындық бағалауларды күшейтіп, қоғамға жіктелуші ұстанымдарды бекіте түсетінін атап өтуге болады.

Болашақта елімізде мемлекеттік тіл қоғамды біріктіруші, ұлтаралық қатынастарды үйлесімдендіруші рухани күшке айналарына сенуге болады. Тек олар саяси күштердің, кейбір демагогиялық, көпірме саясаткерлердің құралына айналып кетпеуі керек. Қоғамдағы адам мүддесін қорғау әрбір адамның ұлттық ерекшелігін мойындаудан, оны жоғары деңгейде бағалаудан басталады.

Осы мағынада еліміздегі қадамдардың өрбуіне әрбір азаматтың әлеуметтік қатысуы, зиялылардың сындарлы белсенділік танытуы міндетті. Өйткені, ұлтаралық қатынастардың іргетасын бекіте түсу тек идеологиялық бағыт-бағдарлармен ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмір салтындағы практикалық әрекеттердің астарында қаланады.