Зерттеу жұмысының теориялық және

Біз, зерттеуімізде антропологиялық, аксиологиялық және герменевтикалық талдаудың және де өзара сұхбаттасу мен ынтымақтасудың мәдени кеңістігін айқара ашуға көмектесетін компаративистикалық қарастырудың мүмкіндіктерін кеңінен пайдаланамыз. Диссертациялық зерттеудің теориялық негіздерін ұлтаралық қатынастар мәдениеті мәселелерінің топтамасын жан-жақты ашқан Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың, философтардың, мәдениеттанушылардың, саясаттанушылардың, әлеуметтанушылардың, тарихшы-этнографтардың және т.б., іргелі еңбектері құрайды. Мұнда әлеуметтік-гуманитарлық танымның адамгершілік, гуманизм, жалпы адамзаттық құндылықтардың басымдылығы, еркіндік және жауапкершілік сияқты теориялық-методологиялық ұстанымдары негіздемелік рөл атқарады.

Lernprogramm. – Peter Lang CmbH International Verlag der Wissenschaften (Germany. Frankfurt am Main, 2012.) www.peterlang.de. World Academy of Science Engineering and Technology. (Zurich, 2013) www.waset.org. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Магистратура және PhD докторантура институты, Саясаттану және әлеуметтік-философиялық пәндер кафедра мәжілістерінде талданып, оқу үдерісіне мамандарды даярлау практикасына ендірілді.

Кез-келген қоғам да, жеке адам да, этникалық қауымдастықтар да әлеуметтік үдерістерден, мәдени дамудан оқшау өмір сүре алмайды, олар әр уақытта әлеуметтік ортада басқа әлеуметтік субъектілермен қарым-қатынас жасауға, өзара байланыста болуға ұмтылады. Бұл қатынастар олардың әлеуметтік болмысының сипатын анықтап, қоғамдағы орнын бекіте түседі, ал енді оның түп негізінде көптеген қатынастардың кейде бейсаналық деңгейде өрбитіндігі соншалық, олардың адам үшін қандай нәтижелер беретінін болжап білу қиын. Осындай адамның әлеуметтік ортадағы адамаралық сұхбатқа, өзара әлеуметтік қатынастарға деген ұмтылысын М.Бахтин кезінде былай байыптаған болатын: «Адамның өзіндік болмысы (ішкі және сыртқы) түгелдей дерлік қарым-қатынастан тұрады. Болу дегеніміз – қатынаста болу дегенді түсіндіреді» – [23]. Демек, кез-келген қоғамдық ортадағы әрқилы қатынастар жүйесінің барлығы да адамның әлеуметтік болмысын белгілі бір деңгейде қалыптастыруға, дамытуға үлес қосатынын байқаймыз.

ХІХ ғ. белгілі неміс ғалымы, экономисі, философы К.Маркстың кезінде адамның мәнін қоғамдық қатынастардың жиынтығы немесе оның өзіндік ансамблі ретінде қарастыруы да негізсіз емес сияқты, өйткені кез-келген адам қоғамдық ортада өзінің тұлғалық сипатын қалыптастырады, саяси қатынастарға араласады. Олай болмаған жағдайда табиғаттың ауқымынан аса алмайды, сол деңгейдегі қарапайым қатынастар аясында қалады. (Жалпы таптық күресті абсолюттегендікке байланысты марксизмге деген сыни көзқарас қазіргі заманда гуманитарлық салада негізінен басымдық танытып отырғанымен, оның капитализмнің қайшылықтарын ашып көрсеткен кейбір тұжырымдарын қоғамдық ғылымдағы теория мен методологияда қолдануға тырысатын мамандар кездеседі). Себебі адам кез-келген ұлттың өкілі бола тұра, ол әлеуметтік қатынастар ауқымында, іс-әрекеттердің арқасында ғана тарихи субъект ретінде қалыптасу мен даму жолында болады, өзінің әлеуетін, дарынын осы қатынастар ауқымында әлемге паш ете алады. Сондықтан қоғамдағы әр түрлі векторлы, әрқилы сипаттағы барлық қатынастардың бірлігі қоғамдық организмнің жалпы мазмұнын, күрделі құрылымын білдіреді, оның кемелдену немесе құлдырау деңгейлері жөнінде біршама мағлұмат береді. Әрине, марксизмнің пролетариат диктатурасына, социалистік революцияға, атеистік қоғамға басымдылық беруі тарих сынағына шыдамады, өркениеттік тұрғыда жаңылысу деп танылады. Оның орнына эволюциялық, реформалық, гуманистік даму жолының адамзат үшін тиімдірек екенін өмірдің өзі көрсетіп берді. Жалпы капитализмнің түпкі мән-мағынасын ашып беруде марксизмнің атқарған еңбегі зор. Өйткені, сол қоғамдық қайшылықтардың біршама көріністері қазіргі нарықтық экономиканың да болмысын айқындап отыр.

«Ұлтаралық қатынастар мәдениеті» ұғымын жан-жақты қарастыру үшін «этнос», «этногенез», «ұлт», «ұлтаралық қатынастар» және «мәдениет» сияқты гуманитарлық саланың түсініктеріне тоқталып, олардың теориялық сипатталуы мен пайымдалуы ғылыми кеңістікте сан қырлы болып келетінін атап өтуге болады. Этностың ерекше құбылыс ретіндегі адамзаттың мегатарихындағы мәні мен мағынасын анықтау бүгінгі күннің өзекті гуманитарлық мәселелерінің қатарына жатады. Өйткені, адамзаттың дамуындағы этносаяси және этномәдени үдерістер барлық жерде біркелкі түрде өрбіген емес, олар Жер бетіндегі құрлықтардың түкпір-түкпірінде әр-қилы қасиеттермен танылып отырған.

Әлемнің сан түрлі сипатта көрініс бере отырып тұтастықта болуы дамудың жалпы және әмбебап заңдылығына сәйкес келеді. Қазіргі заманда этностардың белсенділігі артып, этникалық өзіндік сананың маңызы күшейіп жатса, екінші жағынан, қазіргі жаһандану үдерістері ауқымында әртүрлі типтегі өзара қатынастардың динамикасы арта түсуде және өркениеттердің тоғысқан тұстарында мультиэтномәдени байланыстар нығая бастауда. Осындай тарихи кезеңде этностың мәдени-философиялық сипаттамасын беру үшін оны бірнеше бағытта қарастыруымыз керек. Алдымен, этносты нақты қоғаммен, тарихи дәуірмен байланыстыра қарастыру қажет, екіншіден, этнос бүкіл әлемдік тұтастық ауқымында зерттелуі шарт, үшіншіден, жаһандану аясындағы этностың сипаттамасын берген жөн, төртіншіден, этностың жалпы мегатарихи үдерістер ауқымындағы орнын анықтау міндеті тұрады. Міне, осы төрт бағыттың өзі бір-бірін толықтыра келе этнос туралы теорияны қалыптастыратыны белгілі. Бұл жерде айта кететін жәйт: зерттеу барысында мәдениет философиясының жалпылама әдіснамасының әмбебап тәсілдерін қолдану арқылы ғана ізденістерде біршама қомақты нәтижелерге, қорытындыларға қол жеткізуге болады.

Этностың философиялық тұрғыда ұғымдық сипаттамасын беретін, оның түсініктік анықтамасын беретін саланы этнос эпистемологиясы деп атаймыз. Этнос онтологиясы этностың тарихи және мәдени болмысын тарихилық пен логикалықтың бірлігі ұстанымы тұрғысынан анықтауға тырысса, этнос аксиологиясы әртүрлі этникалық қауымдастықтарда тарихи қалыптасқан және дамып отыратын құндылықтар жүйесін зерделеумен айналысады, ал этнос социологиясы қауымдастықтарды, әлеуметтік топтарды ғылыми зерттеудің этнотипологиялық жүйелеуімен (тайпа, халық, ұлт, диаспора және т.б.) және парадигмаларын анықтаумен айналысады. Әрине, этностың сан қырлы қасиеттері мен ерекше белгілеріне жататын тұстарын басқа да қоғамдық пәндер, гуманитарлық салалар зерттейді. Мәселен, зерттеушілер тілге, дінге, құқыққа, экономикаға, өнерге, әдебиет пен тарихқа байланысты этностың сан түрлі пайымдауларын жасаумен айналысады. Этностың тарихи және мәдени қалыптасуы тұрғысынан алғанда оның зерттеушілерге белгілі бірнеше маңызды қырлары бар, яғни территорияның, тілдің, мәдениеттің, шығу тегінің, өзіндік сананың ортақтығы әрбір қауымдастықты этнос деңгейіне жеткізеді. Көлемі жағынан алғанда үлкен елдерде, империяларда бірнеше этнос болуы заңды болып келеді.

Этностың эволюциясын тереңірек анықтау үшін этногенез мәселесіне біршама тоқталу қажет деген ойдамыз. Этникалық қауымдастықтың қалыптасуының бастауында маңызды өзіндік ұйымдастырушы факторлардың жатқанын атап өтуге болады. Кезінде қоғамымызда басымдық танытқан К.Маркстік бағыттағы этносты зерттеуші мамандар социалистік қоғам дәуірінде ұлт мәселесінде әлеуметтік факторларға көбірек көңіл бөлді және сол ортадағы әлеуметтік қайшылықтар жүйесінің этникалық қауымдастықтардың пайда болуына түрткі болғандығын алға тартқан болатын. Кейбір зерттеушілер этноұлттық мәселелердің «таза» күйінде кездеспейтігін, олардың салыстырмалы түрдегі дербестігін алға тартты [24]. Сөйтіп социалистік ұлт саясаты «этнос» мәселесін идеологиялық мәселенің шылауындағы «қосалқы құбылыс» деген қате методологиялық және теориялық ұстанымда болды.

Ю.В. Бромлей этносты негізінен әлеуметтік-мәдени үрдістің нәтижесі ретінде қарастырды. Ол өзінің еңбектерінде төмендегідей тұжырымдарын білдіреді: «Этнос дегеніміз тек өзін-өзі ұқсас қауымдастықтар арасынан бөліп қарайтын адамдардың мәдени қауымдастығы. Мұндайда этнос мүшелерінің топтық бірегейлікті сезінуін этникалық сана-сезім, ал сырттайғы паш етілуін өзіндік атау этноним деп атауға болады. Этнос мүшелерінің өзіне өзі ат беруі, олардың территориялық-одақтық, тілдік, мәдениет пен психиканың ерекше айырмашылықтары және олардың шығу тегі мен тарихи тағдырластығы туралы ұғымдарды жинақтайды. Мұндай сана-сезім этнос мүшелерінің өзара бірегейлігін сезінудің негізі болып табылады» [25]. Бір жағынан, жоғарыдағы тұжырымдардың жақтастары кейбір деңгейде әлеуметтік-экономикалық материализмді дәріптеумен айналысты деуге де болады. Бұл жерде автор тарапынан этносты іштей біріктіруші ұлттық рух туралы ешнәрсе айтылмайды. Сондықтан ТМД-ның этносаяси кеңістігінде қордаланған ұлт мәселесінің көптеген «өнімдері» мен тарихи «көріністері» әлі күнге дейін өзінің күрделі сипатын жалғастыруда екенін байқаймыз. Әсіресе, Ресейдің солтүстік Кавказында ауық-ауық көрініс беріп отырған ұлтаралық, этносаралық кикілжіңдер бір кезде ұлт саясатында жіберілген, бір жағынан алғанда, саналы және бейсаналық қателіктер мен жаңылысулардың салдары болса, екінші жағынан, заманауи кеңістіктегі жаңа құндылықтар жүйесінің қалыптасуы үдерісіндегі кейбір сыңаржақты жағдайлардың өрбуімен, дамуымен астасқан факторлар деген пікірдеміз.

Ал енді этногенезді, этноэволюцияны біршама басқаша пайымдайтын Л.Н.Гумилев белгілі бір мекендерде этностардың пайда болуына табиғи ландшафттың, яғни географиялық ортаның ықпалы маңызды болғанын атап өткен болатын [26]. Оның пайымдауынша, этногенез бен социогенез екі түрлі заңдылықтарға бағынып, бір-бірінен алшақ өрбіп отырады. Қоғамдық процестердің тұтастанған түсінігінен біршама ауытқушылық бар екені байқалады. Сонымен Л.Н.Гумилев этносты «өзге қауымдастықтарға өздерін қарсы қоятын, өздерінің ішкі құрылымы мен іс-әрекеттерінің ерекше стереотиптері бар адамдардың қайсыбір ұжымы болып табылатын динамикалық жүйе» [27] деп анықтауға ұмтылады.

Ойшыл өз зерттеулерінде қауымдастықтарда негізінен басымдық танытатын таптаурындарға (стереотиптерге) үлкен мән береді және сол арқылы әрбір этностың өзіндік бірегейлену, ерекшелену сипатын көрсетуге тырысады. Бұл анықтама этностың негізінен тек бір қырын, яғни этнопсихологиялық ерекшеліктерін абсолюттейтін іспетті. Сондықтан этностың сипаттамасы одан кеңірек, жалпылама түрде болғаны жөнді. Таптаурындар этникалық психологияның маңызды бөлігі, бірақ ол толықтай этностың мәндік сипатын, онтологиялық тереңдігін, мәдени-философиялық мәртебесін анықтай алмайды.

Белгілі бір өркениет әр қилы этностардан тұруы да мүмкін, ал олар өз кезегінде, тарихи дамудың динамикасында бөлініп, басқа өркениеттік қауымдардың субъектісі болуы да мүмкін деген ой орынды. Л.Н.Гумилевтің енгізген «суперэтнос» термині бірнеше этностар мен өзіне ұқсас барлық әлеуметтік тұтастықтарға қарсы қойылатын, этникалық иерархияның жоғарғы деңгейіндегі этникалық жүйе болып келеді [26, 550 б.]. Әртүрлі этностардың іштейгі құрылымын идеалдық-діни және мәдени құндылықтар ретінде топтастыратын, суперэтностың бірлігін қамтамасыз ететін негіз ортақ ментальділіктен, ділден көрінетіні тұжырымдалады. Әрине, біріккен этностық құрылымдарда менталитет бірегей қасиеттерге ие бола бастайтыны анық. Этностар және оны құраушылар арасындағы қақтығыстар, қарсыласын толық жоюға бағытталатын әрекеттерден гөрі, өз басымдылығын бәсекелестік арқылы орнату сипатына иемденеді. Ойшылдың пайымдауынша этноста, яғни белгілі бір этникалық бірлікте ерекше пассионарлық түрткінің нәтижесінен пәрменді өзгерістер жүзеге асады, ал ол бүкіл суперэтностың іс-әрекетінің жалпы бағыт-бағдарын, стратегиясын барынша анықтайды. Сөйтіп, басымдылығы жоғары топтың этностық энергетикасы бүкіл суперэтникалық жүйеге, әлеуметтік ортаға рухани, мәдени, тарихи серпіліс береді, оның этнодинамикасын күшейте түседі.

Орыстың өткен ғасырдағы белгілі ғалымы Л.Н.Гумилевтың этногенез теориясы бойынша, пассионарлық этностың сипаты – бұл субъектінің белсенділігі, ол индивидтің мақсатқа бағытталған ұмтылысынан және оған жетудің жолында құрбандыққа бару қабілетімен анықталып, қоршаған ортасына ықпал етеді. Оның өзін-өзі сақтау табиғи инстинктінен, тіршіліктік қажеттілігінен гөрі, әлеуметтік даму мен өзін-өзі іс жүзінде көрсету қажеттілігі жоғары бола бастайды. Пассионарлық өзінің энергетикалық табиғатына иемденеді және де ол қоршаған ортасынан, биосферадан өзіне белгілі күштерді тартып алу арқылы тіршілік иесінің биохимиялық энергиясының көп мөлшерде пайдалануымен түсіндіріледі. Бірақ, пассионарлық іс-әрекет процесін кеңірек түсінген абзал іспетті. Этносты тек әрекеттердің стереотиптері деп қарастыру жеткіліксіз деген ойдамыз.

Жалпы бүкіл адамзатқа маңызды адамның рухани іс-әрекетінің нәтижесінің өзінде көп күш-қуаттың жатқанын атап өту керек. Рухани даму – адамзаттың үйлесімді дамуын, өркендеуін қоректендіріп тұрған қайнар бұлақ, нағыз онтологиялық іргетас болып келеді. Әрине, адам мен табиғи ортаның, ғарыштың, табиғаттың өзара ішкі байланысын жоққа шығармай, тіпті адамды ғарыштың органикалық бөлшегі ретінде қабылдап, адам іс-әрекетінің түптамырын табиғи факторлар ауқымынан асқақтау деңгейде қарастыру қажет деген пікірдеміз. Өйткені, адамның мәнін табиғи инстинктер мен қажеттіктер ауқымына шендеуге болмайды. Адамның мәні оның руханият әлемінде, дүниеге деген рухани-адамгершілік қатынасында. Сондықтан пассионарлық құбылысы сыртқы форманы, түрлі түсіндірмені сипаттап берсе, ішкі нағыз имманентті қайшылықтар жүйесін – нәзік рухани әлем – руханилық құбылысы қамтитынын атап өткен жөн [28].

Үнемі өзгерісте болатын тарихи процестің бағыты мен бағдарын анықтауда еуразияшылдар негізінен табиғаттың тигізетін әсерін маңыздандырады. Л.Н.Гумилев теориясының маңызды ұғымы – этнос құбылысы болса, онда еуразияшылдарда – даму мекені (место развития) болып табылады. Д.Н.Нұрманбетованың пайымдауынша, Л.Н.Гумилев қоғамдық-тарихи процестер мен этногенездің аражігін ашып, әлеуметтік және табиғи процестің арасындағы қасиеттерді бөледі [29]. Ол тарихи – мәдени процесті этногенез елегінен өткізе қарайды, ал оның мазмұнын еуразияшылдықта көрініс берген географиялық детерминизм секілді, бір жақты бағалай алмаймыз. Ойшылдың этногенез бойынша ұсынған көпорталықтық ұстанымы өзінің ғылыми байыптылығын танытады. Себебі этностардың бір ғана пайда болу орталығы болуы туралы теория күмән туғызады. Жер бетіндегі төрт нәсілдің, көптеген этностар мен субэтностардың бір ғана жерден өрбуі қисынға келе қоймайды. Философиядағы көптүрліліктің бірлігі ұстанымы Жер шарындағы этностардың пайда болу процесі паралельді түрде бірнеше мекендерде, құрлықтарда өрбігені мүмкін екендігіне итермелейді.

Мәдени жәдігерлердің, ұлы аталардың аруағының, ел мен жер үшін соғыстардағы жеңістердің маңызды біріктіруші қасиеттерін этногенездің шешуші қырлары екенін атап өтетін зерттеушілер негізінен этностың ішкі өзін-өзі ұйымдастырушы қабілеттеріне арқа сүйейді [30]. Жалпы этноэволюцияның үрдістері сәтті және алға қарай пәрменді қозғалысқа түсуі үшін этносаралық қатынастар ауқымындағы құбылыстарға барынша мұқият көңіл бөлу керек. Әрбір этникалық мәдениеттің өзіне тән ерекше бірегейлігін сақтап, дамытумен айналыспаған жағдайында мәдениеттер кеңістігінде басқа этникалық жүйелер элементтерінің бойлап ендеуіне жол ашылады. Сондықтан қоғамдағы этникалық болмыстың құрылымында әртүрлі бағыттағы үдерістердің белгілі бір тепе-теңдік негіздерінің барынша сақталуы маңызды деген ойдамыз. Өзін басқалардан барынша бөлектеп, ерекше этникалық оқшауланған қауымдастық та, этникалық ассимиляцияға түсіп, өзінің қайталанбас келбетін жоғалтқан орта да ұтылады, екеуі үйлесімді дамудан шеттеп қалу болып табылады, этносаралық интеграция заңды құбылыс екенін атап өтуге болады. Ежелгі тайпалар сияқты бөлектене өмір сүрудің, оқшауланған тіршіліктің уақыты өтіп кеткені белгілі, дүниедегі барлық қатынастар ықпалдасу мен жаңару ауқымында жүріп жатқанына да куә болып отырмыз. Ал жаһандану үрдістерін желеу етіп, басқалардың тарихи қордалаған мәдени құндылықтарының көшірмесін жасаумен айналысқан, дайын үлгілерге аса еліктегіш этникалық орта өзінің даралылығын, ерекше сипаттамасын өзге күйге ауыстырады, этнос өкілдері нигилистік, тұтынушылықты мойындайтын әлеуметтік маргиналданған топқа, қауымдастыққа айналады.

Сонымен этноассимиляция үрдістері барынша пәрменді жүрген сайын оның сыртқы көріністері де айқын байқала бастайды. Алдымен ол аккультурация сипатында көрініс береді. Бұл империя мен метрополияның арасындағы қатынастарда орын алады, супердержаваның өзінің отарларына тигізген мәдени ықпалының нәтижесі. Ешқандай үлкен ұлт, отарлаушы держава өзіне бағынышты серіктесіне тепе-теңдік, теңқұқылылық деңгейінде, яғни паритеттік жағдайда қатынас жасап көрмеген екен. Үнемі экономикалық жағынан да, әлеуметтік саланың басқа салаларынан да, тіл мен діннен де аккультурацияға ұшыраған этнос біршама қажу көреді. Сөйтіп, аккультурациялық қатынас түбінде этникалық топтарды барынша этникалық маргиналданған топқа айналдырады. Мәселен, Сібірдің көптеген аз санды халықтары Кеңес дәуірінде өздерінің тілі мен өзіндік этникалық бірегейлігінен айрылып, орыс халқының құндылықтар жүйесін өмір салтының құрылымдарында негізінен мойындайды. Кезінде, осындай процестер «өркениеттік сипаттағы алға жылжу» деп қабылданды. Қазақ халқының бір бөлігі де тілдік ассимиляцияның қақпанына түскені белгілі. Сондықтан, қазіргі кезеңге дейін өзінің ана тіліне, діліне жатсына, үстірт қарайтын қандастарымыз баршылық екені белгілі.

Этноассимиляция ауқымында әруақытта этносаралық ықпалдасу процестері де жүреді. Бірақ көптеген халықтардың этникалық өзіндік санасының төмендеуі, этникалық белсенділіктің бәсеңдеуі, басқалардың мәдени жетістіктеріне ұқсауға тырысу сипатында көрініс береді. Этнос өкілдерінің бірқатары үшін өз этносының тарихи және мәдени жәдігерлері мен құндылықтары өзінің мәртебесін төмендетіп, құнсыздана бастайды. Өзінің жеке басының «мәдениеттілігі мен өркениеттілігі» туралы қандастарының көбісінен жоғарылау деген сенім кіреді. Осындай алдамшы дүниетанымдық өркөкіректілік, дандайсу этникалық тіл мен ділдің негіздерін игеруге кедергі жасайтын алынбас қамал іспетті. Әрине, бірнеше тілді игеріп, әрбір халықтың мәдениетіндегі өзіндік қайталанбас құндылықтарды бағалай алатын, игере алған азаматтар қоғамдағы нағыз жоғары деңгейдегі этносаралық ықпалдасудың, мәдени синтездің жүзеге асуына өз үлестерін қосады және олар мәдениеттерді өзара жақындата түседі. Бұл жерде әртүрлі «фобиялардан», яғни қорқыныштардан құтылудың жолы өзара түсіністікке, бір-бірін шынайы тануға ұмтылуға тырысу екенін ескертуге болады. Жете түсінбеудің, жете танымаудың нәтижесі әртүрлі стереотиптердің, яғни таптаурындардың белең алуына негіз болады. Ол өз кезегінде этностар арасына жік түсіреді, қатынастарды шиеленістіре түседі.

Сондықтан этноассимиляция процестерінің сипаты барлық жерде бірдей болмайды. Мәселен, бұл үрдістер тоталитарлық немесе авторитарлық режимде қандай күшті болғанына қарамастан кейбір этникалық қауымдастықтар өздерінің мәдени келбетін, этникалық тұтастығын сақтап қалуға тырысады. Осындай орталар этносаяси қабілетінің, этномәдени дәстүрінің мықты екенін танытады. Бірақ этникалық оқшаулануды абсолюттеу этносаралық қатынастар аясында әртүрлі тартыстар мен кикілжіңдердің тууына да алып келуі мүмкін. Мекендік, қауымдастық оқшаулануға бейімділік этнос өкілдерін басқаларға қарсы қоюға, дихотомияға, конфронтациялық этносаралық қатынастардың өрбуіне негіз қалайды. Басқалардың алдындағы «үстемдігін» айқындаумен айналысатын ұлттық психологияның таптаурындарын өз заманында қазақ халқының этникалық психологиясын сараптай отырып, дүлдүл ақынымыз Абай өзінің «Қара сөздерінде» батыл әшкерелеген болатын. Ол қазақтың кейде татар мен орысқа күле қарап, оларды мысқылдап отыратынын, ақыр соңында сол қазақ қауымдастығы болса өзінің этномәдени дамуында, әлеуметтік, тұрмысында, тіршілігінде басқалардан біршама кенжеленіп, экономикалық тұралап қалатындығын бағамдап берді [14, 195-199 б.].

Абайдың өз халқын жақсы көргендігі соншалықты ол өзінің сыни тұжырымдарын батырып айтқан еді. Сонымен қатар ол қайшылықты жағдайлардан шығудың негізгі жолын әркімнің саналы және жігерлі тұлғалық әрекеті екендігіне саяды. Яғни әрбір адамның бақыты өз қолында және сол әрекеттің арқасында халқын да бақытты ете алады. Абайдың философиялық антропологиясы нағыз гуманизммен көмкерілген және басқа халықтарға әрдайым құрметпен қарауға шақыратын, этникалық шектеулі шамадан тұтастанған адамзат биігіне көтерілген ілім болып табылады. «Адамзаттың бәрін сүй!» деген қанатты сөзі, ұстанымдық тұғыры адами рухани махаббаттың, әрекетті гуманизмнің үлгісі екеніне күмән келтіруге болмайды, жалпы қоғамдағы ұлтаралық қатынастардың деңгейі гуманистік құндылықтарды жоғары дәріптеумен, насихаттаумен тығыз байланысты екеніне меңзейді.

Үнемі өз халқының өзгеше «ерекшеліктерін», «асқақ қасиеттерін» дәріптеуді этникалық санада орнықтырумен, насихаттаумен айналысқан этностың саяси және мәдени элитасы өзінің қандастарына барынша игілікті мағлұматтарды таратудамын, халқым үшін қызмет етудемін деген сенімде болады. Әрине, белгілі бір деңгейде бұл қызметтерден этникалық сананың нығая түсуі мүмкін. Бірақ, бұл «пәрменді» қызметтің өзіндік нәтижелері жөніндегі ақпарды этногенезде, этноэволюцияда абсолюттеуге болмайды. Себебі кез-келген халықтың мәдени жетістіктері мен оң мағынадағы қасиеттері жөніндегі мағлұматтың объективтілігі, нақтылығы орынды және оның ақиқаттың ауқымынан аспауы, ауытқымауы маңызды.

Жалпы мәселенің үнемі ғылыми қарастырудың ауқымында болғаны әрдайым абзал. Дәріптеушілік кейде көптеген мәселелерді үстірт қарастырып, этностың өткені мен болмысын кейбір қырынан идеализациялайды, кемшіліктерін жасырады, қайшылықтарды көмескілендіреді. Сөйтіп, мәселені біртұтастыққа тиімді өрбітуге көмектесетін ғылыми талдаудың орнына «біздікілердің барлығы жақсы, басқалардағы кемшіліктер көптеу, тарихымызда болған оқиғалардың барлығын мақтай беру керек» деген сыңаржақты пікірлерді бекіте түседі. Ол өз кезегінде кейбір ортада сыңаржақты этноорталықтық ұстанымды өрбітеді. Әрине, белгілі бір шамада этноорталықтық көңіл күй мен ұстанымдар, бағдарлар мен таптаурындар кейбір этникалық қауымдастықтарда этноассимиляцияға қарсы құбылыстар сипатында әлеуметтік психологиялық қорғаныс ретінде көрініс беруі мүмкін. Осындай этнопсихологиялық кешен (комплекс) қоғамда үйлесімді этносаралық, ұлтаралық қатынастардың қалыптасуы мен дамуына біршама кедергі келтірері анық.

Эндогамияның, яғни азаматтардың өз ұлтының өкілдерімен ғана некеге тұруға тырысуының өрбуі, этникалық санадағы осындай дәстүрлік реглемантацияның қойылуы қоғамдағы қатынастардың жағдайының бір векторда, этникалық оқшаулану кейпінде өрістеуін білдіретін келесі бір этномәдени кедергінің қатарына жатады. Осындай жағдай көбінесе дәстүрлі құндылықтарды абсолюттеген ортада көбірек байқалады. Экзогамияның некелесу саласындағы демократиялық қатынастардың белгісі ретінде кең таралуы өркениеттілікті білдіретін абсолютті түрдегі көрсеткіш болмағанымен, ол азаматтардың адамаралық қатынастар деңгейінде этностық «қабықта» қамалып, тізбектеліп қалмағындығын білдіреді, адамның терең әмбебап мәні мен оның өмірдегі тағайындылығы тек этностық белгілермен ғана шектелмейтіндігін білдіреді. Сонымен көп ұлыстардың топтасқан ортасында этносаралық қатынастар саласындағы жүйеленген қайшылықтарды шешу үшін гуманизм мен рухани-адамгершілік ұстанымдарын халық дүниетанымында кеңінен өрбіту арқылы бұл құбылыстың үйлесімді даму тетігін табатынымыз байқалады.

Сонымен, «этнос дегеніміз ортақ тілі бар, мәдениет пен психиканың салыстырмалы орнықты кейбір жалпы белгілері бар, өзінің аты арқылы (этноним) айқындалатын, жалпы өзіндік санасы бар белгілі бір мекендерде тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты жиынтығы» [32] деген түсінік ұзақ жылдар бойы зерттеушілер арасында елімізде кеңінен тарап келген болатын. Бұл анықтамада этностың ерекше құбылыс ретіндегі бірқатар элементтері қамтылған, тек оларды іштей біріктіруші, өзіндік жүйеде ұйымдастырушы құндылықтар әлемі туралы айтылмайды. Негізінен этностың пайда болуы адамдар арасындағы қатынастардың жақындасуындағы тек қана табиғи, немесе әлеуметтік қажеттіліктерден туындамайды, ол сонымен қатар рухани бірігуге деген талпыныстардан өрбиді. Рухтың бірлігі, этнос руханиятының қалыптасу кезеңдерінен байқаймыз, ол адамзаттың саналы тарихында маңызды рөл атқарғанын нақты дәлелдер арқылы дәйектеуге болатын үрдіс деуге болады. Қазақ этносының қалыптасуындағы, оның руханиятының он екі кезеңнен өткенін, оның әрқайсының тарихи маңыздылығы жөнінде елбасы өзінің еңбегінде атап өтеді [33]. Ең соңғы тарихи кезең қазіргі тәуелсіздік дәуірі екені белгілі, ол еліміз егемендігін қабылдаған 1991 жылдан басталады. Ал енді, өзекті мәселе осы руханияттар тізбегіндегі өзіндік сабақтастықтың маңызды құндылықтық тұстарын өрбітіп, дамытып, қазіргі қоғамдағы этносаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыруда тиімді қолдану болып табылады.

Этностардың дамуының белгілі бір жоғары деңгейінде «ұлт» феноменінің қалыптасуы жөнінде пікірлер көптеген еңбектерде аталып өтіледі. Көбінесе ұлттың өзіндік анықтамасы этностың кемелденген, жүйеленген формасында бағамдалғанын байқаймыз. Әрине, бұл мағынадағы түсіндірмелерде терең бойлаған қателік бар деп айту қиын. Себебі, ағылшын, араб, жапон, орыс, француз, неміс, қытай және т.б. үлкен қауымдастықтарды алдымен «этнос» деп бағалағанымызбен, оларды ұлттар деуден де бас тартуға болмайтындай. Дегенмен, ұлттың қасиеттерін азаматтық, мемлекеттің құрамдас бөлігі тұрғысынан түсіндіру де қазіргі кезеңде ұлт мәселесі бойынша еңбектерде ерекше орын алуда. Ондай пайымдаулардың негізгі тұжырымдары АҚШ, Канада, Швейцария сияқты елдердің этноәлеуметтік болмысын бағдарға алатын әсер қалдырады. Мәселен, Эрнест Геллнердің еңбектерінде [7, 212 б.] ұлт мәселесіне бейтарап мағынадағы «ұлтшылдық» құбылысы ретінде өзгеше сипатта пайымдаулар берілген, оған қоғамдағы ұлт өміріне қатысты өзекті мәселелердің жиынтығы ретінде бейтарап түсіндірме жасалынады. Бұрынғы Кеңес Одағында «ұлтшылдық» құбылысына тек теріс мағынадағы бағалаулар жасалынатын еді және маркстік идеологияда ол интернационализмге қарсы, деструктивтік құбылыс ретінде зерделенеді [34]. Ол бұрынғы тарихи кезеңдерде қауымдастықтар мен мемлекеттің басқа этникалық қауымдастықтарды төмендетіп, саяси, экономикалық, әлеуметтік және моральдік қыспақтарға алуы, олармен өзара шендесулік, текетірестік, тартыстық, конфронтациялық қатынаста болуы ретінде сипатталатын.

«Ұлтшылдық» құбылысы зерттеушілердің еңбектерінде жеке адамдық және ұжымдық өзімшілдіктен туындайды, бастау алады және ол басқаның мүддесіне нұқсан келтіру деген мағынаны білдіретіні айтылып келді. Дегенмен, ұлт мәселесінің ауқымындағы оң немесе теріс мағыналы құбылыстар мен үрдістер туралы айтылуы үшін қоғамдағы «Ұлт» және «мәдениет» феномендерін мәдени-философиялық тұрғыда айқындамайынша, теориялық мағынада алға қадам жасау қиындау болады. Сондықтан ұлттың ерекше сипаттамасын анықтау барысында оның этникалықтан жоғары тұратын қасиеттерін, көбінесе полиэтникалық қасиеттер басымдық танытатынын, локалды формадағы этностар сапалы түрде айырмашылығы өркениеттілік әмбебаптылығында екендігі кейбір зерттеулерде айтылуда [35]. Бұл жерде айта кететін жағдай, этностың құрылымында энтропиялық (өзіндік ұйымдасу қабілеті төмен) үрдістер абсолютті басымдық танытады деген ой тумауы керек. Этностың өзіндік жүйелі құбылыс ретіндегі ұйымдасу қабілеті де біршама жоғары деңгейде екені белгілі. Ол қабілеттер төмендеген жағдайларда этникалық ассимиляция үдерістері белең алып этностың жойылып кету қаупі көбейеді. Ондай деректер адамзат тарихында көптеп саналады. Мәселен, кезінде қазаққа көп тиіскен жоңғарлардың тұтас этнос ретіндегі келбеті, тұтастығы өткен ғасырларда жойылып кетті, олар тек кейбір этникалық шағын топтар түрінде ғана қазіргі Қытай мемлекетінің құрамында қалып отыр. Осындай мағынадағы мысалдар әлемдік практикада жиі кездеседі, тек тілдер ғана емес, этностар да өзіндік бірегейлігін жоғалтып, жойылып кететін кездері болады.

Ұлт мәселесіндегі мәдениеттің орны ерекше және оның деңгейінің айқын көрінісі қоғамдық ортаны барынша өркениеттендіре, тұтастандыра түсетінін байқалады. Жалпы мәдениет ұғымының мағынасы мен мәніне келетін болсақ, онда «мәдениет – адамның әлемге қатынасының әмбебап шығармашылықтағы формасы, оның шеберлігінің әлеуметтік дүниедегі паш етілуі» деп тұжырымдалуы мүмкін. Мәдениеттен тыс салада адамға маңызды тұлғааралық, ұлтаралық қатынастар қалыптаспайды және дамымайды. Адамзаттың барлық қоғамдық дамуында мәдени процестер ғана үйлесімдендіруші қызметтерді атқарып келді. Мәдениет ішкі тұтастығын иемдене отырып қана тұтастанған мағына мен мазмұнға ие болады. Ол өзінің түрлі әлеуметтік және тарихи типтері арқылы көрініс беретіні де белгілі. Мәдениеттің ішкі тұтастығы – бұл адам рухының бостандығының және жасампаздығының нәтижесі. Ұлтаралық қатынастар мәдениеті болған жағдайда ғана өркениеттілікке қол жететін жағдайлар туындайды.

Мәдениет – әлеуметтік субъектілердің белсенділігі арқылы тарихи процесте қаланып және де сол арқылы олар өзін-өзі басқара алады. Осыдан субъектінің тек мәдениеттің ауқымында дамитындығы анықталады, және осы үлгіде мәдениетті құру әрбір субъектінің негізгі мақсаты мен міндеті болуы тиіс. Дәстүр мәдениеттің «құрамдас бөлшегі», элементі болғандықтан, онда өткен дүниенің өзекті және практикада шыңдалған саласы көрініс береді. Жіктей келе тарихи дәстүрдің қазіргісі мен болашағы ажыратылады. Тарихи дәстүр әруақытта мәдениеттің іштейгі бірлігін және субъектісінің салыстырмалы еркіндігін сақтайды. Осыдан шығатыны әрбір қауымдастықтағы конструктивті дәстүрді түбегейлі, сыңаржақты жаңашылдықтан қорғау және оған құрметпен қарау мәселесі туындайды.

Халық мәдениеті кездейсоқ мәдени элементтерден механикалық қосынды сипатында құралған дүниелердің жиынтығы емес, ол қоғамдағы әртүрлі мәдениеттік белгілердің бір жерде қауышуы, олардың өзіндік бірлігі болып табылады, ол нақты тарихи құндылықтар негізінде қалыптасатын бірлік болып келеді. Мәдениеттің қалыптасуы және дамуына ықпал ететін нәрселер көп, бірақ солардың ішінде алдымен әлеуметтік субъектінің өзін-өзі анықтауы мен бірегейлеуі, белгілі бір құндылықтар жүйесіне етенелестіруі үлкен мәнге ие болады. Осындай тарихи тұтастықтағы субъект өзінен-өзі жатсынбайды, ол кез-келген қайшылықты тұтастықтың даму заңдылығы арқылы шешіп отырады. Барлық тарихтағы этноәлеуметтік тұтастықтығын нығайта білген қауымдастықтар өздерінің мәдени келбетін тек ішкі бірлікті сақтай отырып қана таныта білді, мүмкіндіктерін жүзеге асырды және этникалық субъект ретінде өзінің әлемін жетілдіре алды.

Мәдениеттің адамзат тарихындағы пайда болуы, яғни генезисі жөніндегі мәселе бойынша пікірталастар көп. Дегенмен, кейбір зерттеушілер шынайы мәдениет тарихи процесте отырықшылық өмір салтының орнығуымен бірге келгенін дәйектеуге тырысады [36]. Себебі отырықшылық құбылысы арқылы қоғамдағы құндылықтар жүйесі толықтай өзінің механизмін жүзеге асыра алатындығын алға тартады. Әрине, мәдениеттің элементтері тарихта одан ертеректе, яғни номадалық кезеңде, көшпелілер заманында пайда бола бастағанын айта кетуге болады. Толыққанды мәдениеттің көрінісі отырықшылық дәуірде түзелгені айқын. Мәдениет туралы гуманитарлық ғылымда әртүрлі концепциялар қалыптасқаны белгілі. Мәселен, құндылықтық, іс-әрекеттік, тұлғалық-атрибуттық, қоғам жүйесі ретінде қарастырулар орын алған. Т.Парсонс мәдениетке негізінен аксиологиялық мағынада баға беріп, құндылықтарды мәдени және әлеуметтік жүйелерді байланыстырушы элемент ретінде қарастырады [37]. Мәдениеттің, менталитеттің құндылықтық астарының қоғамның дамуы үшін барынша маңыздылығын, қажеттігін Қ.Әбішев, Г.Қ.Әбдіғалиева, Ә.Қ.Әбішева, Т.Бурбаев, Қ.Затов, Д.Кішібеков, Р.Қ.Қадыржанов, С.Е.Нұрмұратов, М.Сәбит сияқты қазақстандық көптеген қоғамтанушы мамандар атап өтеді.

Өткен жылдары гуманитарлық саладағы зерттеулер арасында билік пен құндылықтардың өзара байланысын анықтауға арналған ұжымдық монография да жарық көрді [38]. Қоғам дамуының шынайы субъектісі туралы пайымдауларын Қ.Ә.Әбішев төмендегідей сипатта білдіреді: «Этностың индивидтеріне тән және олар қабылдаған терең құндылықтық парадигмалар олардың өзгеше мәдениетіндегі әрбір нақышынан нақты көрініс табатын қозғаушы күштерді білдіреді. Дәл осы себепті әр алуан адамзаттық қауымдастықтардың этномәдени ерекшеліктерін өзге мәдениеттердің осындай белгілерімен шатастыру мүмкін емес. Сондықтан мен тарихи тұрақсыз, өткінші әрі тез құбылмалы таптар мен топтар тәрізді әлеуметтік түзілімдер емес, дәл осы этностар, халықтар, ұлттар мәдениетінің шынайы жаратушылары мен субъектілері деп есептеймін» [38, 229-230 б.]

Жоғарыда аталған аксиологиялық тұрғыдағы зерттеулерден басқа да мәдениеттің сан қырлы құбылыстық мәнін ашуға арналған антропологиялық, социологиялық, философиялық, саясаттанулық және т.б. тұрғылардан анықтаулар мен түсініктемелер кездеседі. Біздің мақсатымыз қоғамдағы ұлтаралық қатынастар мәдениетін ғылыми тұрғыда анықтау болғандықтан жоғарыда аталған концепциялардың барлығына осы мәселе тарапынан қарауға тырыстық және олардың барлығы нақты жағдайларға байланысты өзінің маңыздылығын танытатындығын атап өтуге болады. Мәселен, саяси ғылымдар тарихында этностың болмысын бағамдау мен зерделеу бойынша конструктивистік және примордиалды деген екі тұжырымдаманы кездестіруге болады. Конструктивистік тұрғыдан ұлт мәселесіндегі өзгерістер мен даму процесі негізінен саяси және мәдени элитаның қызметінің нәтижесі деп түсіндірілсе, примордиалдылық ұстаным бойынша этнос әлеміндегі барлық эволюциялық қадамдар дәстүрлер мен салт-рәсімдердің нәтижесі деп танылады. Шын мәнінде, біздің пайымдауымызша, ұлт болмысындағы құбылыстарды тұтастандыра, жүйелі түсіндіру үшін екі ғылыми ұстанымның синтезі қажет, олар бір-бірін толықтырады.

Мәдениетті адамзаттың саналы тарихындағы жүйелі түрде қалыптасқан бүтіндей дүние деп қарастырсақ, онда ол тұтастыққа, органикалық бірліктің заңдылығына сәйкес қана өрби алатынын байқай аламыз. Әрине, мәдениет саласы әрдайым үздіксіз дамуда, өзгерісте, басқа құрылымдармен байланыста болатындығы белгілі. Оның осы қасиеттеріне, ерекшеліктеріне үстірт қарау мәдениеттің шынайы қасиеттерін ашып беруге кедергі келтіреді. Сондықтан мәдениеттің әр саласы өзіндік ерекше дүние екенін мойындай отырып, оларды басқалардан сыңаржақты түрде ажыратуға да болмайды. Тек әрбір саланы ғылыми зерттеу барысында салыстырмалы түрде ғана оқшаулап, даралап қарастырамыз. Мәдениет әлеуметтік танымның және кеңістіктің әртүрлі аумақтарында, өрістерінде: қарапайым тұрмыста, әр қилы тілдерде, діндерде, ғылымда, моральда, философияда, әдебиетте, өнерде және адамның өзін-өзі тану саласында көрініс береді. Бірақ оларды бір-біріне жақындатын онтологиялық тірек болады. Міне, осы қызметті қоғамда әдетте қоғамның құндылықтар жүйесі атқарады.

Мәдениеттің негізінен рухани саласында өзін-өзі ұйымдастыру маңызды болып табылады, оның субъектісінің жеке өзін-өзі дүниетанымдық тұрғыда анықтауда қажеттілігі зор. Рухани мәдениетті орнықты, тиімді ұйымдастыруда мемлекет бағыттаушы, белсенді қатысушы рөлді атқарса құба-құп. Қоғамдағы тұрпайы мәдениеттің өрбіп кетуіне жол бермеу өркениетті мемлекеттің қасиеті болуы шарт. Сөйтіп, мемлекеттің негізгі мақсаты - мәдениеттің ауқымында пайда болатын халық шығармашылығын, еркіндікке деген ұмтылысын қолдап отыру, азаматтардың мүмкіндіктері мен құндылықтарын барынша паш етілуіне жол ашуы болуы тиіс. Сондықтан өркениетті мемлекеттілік әрқашанда мәдениет идеясын барынша дамытумен анықталады, оның міндеті сол идеяны практика жүзінде неғұрлым байыта, толықтыра түсу екені күмән туғызбайды. Өзінің ұлттық мәдениетін жауапкершілікпен анықтаған қауымдастық өзін-өзі түсінуден өзгені өзара түсінуге қарай қадам жасайды және ұлттық идеяның әлеуетін әртүрлі үйлесімді қатынастарды өрбітуге қолданатынын қазақстандық зерттеуші Мұрат Сәбит өзінің еңбектерінде атап өтеді [39].

Бір ғана этникалық қауымдастық басымдық ететін қоғамда этносаралық қатынастар мәселесі көбінесе күн тәртібіне өткір қойыла бермейді. Олар автоматты түрде шешіліп отыратындай қабылданады, қоғамның ішкі әлемінде ұлтаралық қатынастар мәселесі толықтай өз шешімін тапқандай көрініс береді. Мәселен, Жапония, Корея сияқты негізінен бір ғана ұлттан тұратын елдерде сондай жағдай десе де болады. Ондай қоғамда халықаралық деңгейдегі қатынастар мемлекет үшін маңыздырақ болып келеді. Ал енді көпэтносты қоғамдағы біршама күрделі қатынастарды шешуге тырысу жолында мультикультурализм теориясы гуманитарлық салада айтылуда. Бұл құбылыс арқылы көпэтносты мемлекеттердегі этносаралық қатынастар жүйесін реттеудің тәсілдерін жүйелеу туралы түсініктер біршама еңбектерде тұжырымдалып жүргенін байқаймыз [2, 223 б.]. Әрине, кез-келген қоғамның өзекті және өткір мәселелері барынша асқынған жағдайға жеткенде өз әсерін ұлтаралық қатынастарға да тигізетіні анық.

Көпмәдениетті бағдарды ұстанудың Қазақстан жағдайындағы тиімділігі туралы айтылуда. Еуропалық мемлекеттер өздерінің өркениеттілігін, мәдени дамуының жоғарылығын таныту мақсатында осы көпмәдениеттілікті қорғау жөнінде тұжырымдарды орнықтыру қажеттігін алға тартқан болатын. Ал қазіргі уақытта үрдістің мүмкіндіктеріне, болашағына күмәнмен қарау орын алуда екені байқалады. Францияда Солтүстік Африканың өкілдері көбейіп, мұсылмандық ортаның кейбір элементтері белең алуда. Міне Франция үкіметі осы процеске кейбір шектеулер жасауға ұмтылуда. Осыған ұқсас жағдай басқа Еуропа елдерінде байқалады. Сондықтан, мультикультурализм құбылысына, тұжырымдамасына қарама-қарсы ұстанымды дәйектейтін көзқарастар біздің елімізде де бар екенін атап кетуге болады. Бұл түсініктердің астарында қазақ халқының Республикаға атау берген бірегей ұлт екенін, оның тарихы мен мәдениеті жалпы Қазақстан елі үшін базалық, іргелі негіз болатындығы ескертіледі. Өзінің демографиялық мүмкіндігін пайдаланып келе жатқан байырғы этностың қоғамдағы мәртебесі жөніндегі мәселе тек қана теориялық емес, сонымен қатар практикалық жағынан да маңызды және күрделі мәселе екені айқын [40].

Ұлт мәселесін теориялық тұрғыда қарастыру және практикалық салада оның нәтижелерін көру қоғамда жыл өткен сайын маңыздана түсуде. Шетелдік мамандар бұрынғы кеңестік мағынадағы түсініктерге сын көзбен қарайды. Оның үстіне социалистік қоғам өзінің өмір сүру кезеңін тоқтатқаннан кейін сол қоғамның идеялық ұстанымдарына қызмет еткен ұғымдардың өзі жаңа нақты жағдайларда қайта қарала бастағанын байқаймыз. Сондықтан құндылықтардың жаңа тарихи кезеңде өзгерістерге ұшырауы заңды құбылыс. Мәселен, «ұлтшылдық» деген ұғымды кейбір шетелдік ғалымдар «тек теріс мағыналы құбылыс» деп түсінуден бас тарту қажет екендігін, керісінше, олар жалпы ұлтқа қатысты барлық мәселелердің топтамасын, зерттеудің бағытын осы кең мағыналы ұғым арқылы пайымдауға, топтастыруға, оны шегелей түсуге шақырады [7, 143 б.]. Дәл осындай көзқарасты көптеген шетел ғалымдары (М.Вебер, Э.Ренан, Дж.Х.Хэйес, Г.Кон, Э.Кедури және т.б.) қолдап, жан-жақты дамытуда екеніне көз жеткізуге болады. Белгілі қазақ философы Б.Ғ.Нұржанов өзінің «Ұлттық мәселе және ұлтшылдықтың қазіргі теориялары» деген мақаласында осы шетелдік ғалымдардың әрқайсысына тоқталып, олардың «ұлтшылдық» ұғымына жаңаша анықтамалар бергенін, сөйтіп ұлт мәселесін жаңаша қойып, жаңаша шешуге атсалысып жатқанын баса айтады [14, 195-199 б.].

Қазіргі кезде, дейді ол, ұлтшылдық теорияларын ең кең таралған және мойындалған жіктеу бойынша, олардың төрт түрі бар: перенниализм, примордиализм, модернизм және этносимволизм. Бұлардың әрқайсысын сипаттай келе, ғалым-философ модернистік ұлтшылдықты ең бір заманауи теория ретінде атап өткенімен, этно-символизмдік концепцияны қолдайтын ыңғай білдіреді. Этно-символизм ұлтшылдықтың модернизмде мүлде қарастырылмаған немесе қосалқы деп саналған жад, миф, символ, сезім, құндылық сияқты элементтеріне ден қояды, «этнос» ұғымына көбірек мән беріп, этникалық пен ұлтшылдықтың «ішкі дүниесіне» енуге, сөйтіп оны ұғынуға талпынады [14, 195-199 б.]. Басқа бір мақаласында осы автор ұлтшылдық ұғымының бұрынғы маркстік негативтік парадигмасынан бас тарту қажеттігін, оның позитивті мағынасының өзекті болып отырғанын көрсетеді де, белгілі американдық әлеуметтанушы Г.Конның пікірін қолдай отырып, «ұлттық идея ұлтшылдықтың ең жоғарғы және ең жақсы өрнегі болып табылады» [15, 70-74 б.] деген қорытындыға келеді. Осы айтылған пікірлердің ұлттық мәселені, ұлтаралық қатынас мәселесін терең түсінуге және шешу жолдарын іздестіруге деген маңызы зор. Ұлтшылдық пен ұлтсыздықтың шеткері формалары ретіндегі шовинизм, фашизм, ұлттық нарциссизм (тек өз ұлтына деген шексіз құрмет пен махаббат) пен нигилизм, космополизм және батыстық мультикультурализм қазіргі философиялық, мәдениеттанулық дискурстар сыни тұрғыда талданып, батысорталықтың және шығысорталықтың астамшылдықтың тағдырын кешуде екенін жоғарыда келтірілген авторлар еңбектерінен анық аңғаруға болады.

Әрине, елімізде бұл тұжырымдармен келіспейтін мамандар да бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы ұғымдардың бағамдалуы көп жағдайда нақты тарихилық тұрғысынан түзетпелерге түсіп жатады. Ұлт мәселесі деп атау жоғарыдағы сипаттамадан әлдеқайда кеңірек екені де тұжырымдалады. Сондықтан теориялық жағынан алғанда ұлтаралық қатынастарға берілетін бағалаулар көп жағдайда субъективтілікке ұрынатынын байқап жатамыз. Әркім өзінің қауымдастығына қарай бүйрегі бұрып тұрады. Ол үшін қатаң және сыңаржақты баға беру де мүмкін емес. Себебі жалпыадамзаттық құндылықтар деңгейінен баға беру үшін зерттеушінің өзі біртұтас адамзаттық дүниені түсіну, зерделеу деңгейіне көтерілуі тиіс. Дүниетанымдық жетілу, кемелдену тұрғысынан алғанда қоғамдағы көптеген қайшылықты мәселелер адами болмыстағы, әлеуметтік ортадағы рухани секірісті, пәрменді дамуды талап етеді. Міне, осы тұрғыдан алғанда ұлт мәселесінің барлық қырлары тек саяси немесе экономикалық өлшемдермен шектелмейтіндігін байқауға болады.

Жалпы кез-келген этникалық қауымдастықтың дамуы қоғамның рухани мағынада жетілуімен, руханиятының сапалы қаршындауымен астасып жататындығын атап өткен жөн. Бірақ өкінішке орай қоғамдық прогрестің ауқымында руханилықтың негізгі факторға айналуы кенжелеп қалуда, оның орнына саяси мағынадағы әрекеттер, экономикалық тиімділіктер көптеген елдердің негізгі бағдарына айналып отыр. Оны қазіргі заманның өмірлік прагматикалық талабымен, жаһандану үрдістерімен түсіндіруге болады. Дегенмен, қоғамдағы ұлтаралық қатынастарды үйлесімдендірудің негізгі қозғаушы күші өзінің шынайы мәртебесін алатын уақыт келді. Себебі кез-келген өркениет мәдениеттің дамуынсыз құлдырайды, өзінің ішкі әлеуетін әлсіретіп алады. Мәдениеттің дамуы арқасында заманауи өркениет те барынша гүлденетіні анық [41].

Мәдениеттің ең анық бағамдалуы, кеңістікте өзіндік паш етілуі ғылым мен діннің өзара қатынасынан байқалады. Олардың әрқайсысы ақиқатты өзінше түсіндіріп, әруақытта өзінше іздеп келгені белгілі. Енді мәдениет жаңа тарихи кезеңде оларды біріктіруші, топтастырушы, ықпалдастырушы, өзара мәмілеге келтіруші күшке айналса, онда қоғамда ұлтаралық қатынастардың рухани негіздері қаланады, яғни флуктуациялық (ауытқушы) үрдістерден өзін сақтай алатын әлеуметтік иммунитетті қалыптастыратын күйге жетеді. Сонда ғана көптеген халықтардың аңсаған өзіндік сипаттағы Жерұйығы, үйлесімді қауымдастығы көпэтникалық кеңістікте орнай алады.

Этностың өзіндік сипаттамалары арасында қоғамдағы тілдің, тілдердің маңызды орын алатындығы зерттеушілер арасында орынды айтылуда. Әрине, Қазақстандық қауымдастықтың өркениеттік болашағы үшін экономикалық және саяси мәселелердің маңыздылығын жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, Мұрат Сәбит атап өткендей: «Тіл – бұл халық рухының тұнығы, оның жанының жай-күйін, оның ішкі өмірлік әлеуетінің, оның тек қана қазір және тап осында ғана емес, алыс болашақта да бола алуға деген қабілетінің көрсеткіші» [42]. Бұл жерде отансүйгіштік мәселесі негізінен өзектене түсетін іспетті. Тілге деген қатынас жай ғана коммуникация құралын анықтауға деген қатынас қана емес, ол сонымен қатар халықтың мәдени келбетін анықтауға, дүниетанымдық негіздерін бағамдауға деген қатынасы екенін байқаймыз. Міне, сондықтан қазақ тілін мемлекеттік мәртебеге жеткізудегі негізгі мақсат оның дүниетанымдық қызметін толыққанды ету, халықтың мәдени болашағына деген сенімді орнықтыру екендігі белгілі. Әрине, ұлтаралық қатынастардың мәдениетін бекіту жалпы тіл мәдениетін, адами қарым-қатынас мәдениетін орнатумен астасып жататындығына күмән келтіруге болмайды.

Ұлт теориясы қазіргі заманда түрлі бағыттарда (саяси-экономикалық, антропологиялық, нәсілдік, мәдениеттілік, этнопсихологиялық, әлеуметтік-мәдени және тарихи-демографиялық) өрбуде. Кез-келген этнос өзінің генезисінде, яғни қалыптасу барысында алғашқы қауымдастық, рулық, тайпалық, халықтық сатылардан өтіп, қазіргі қауымдастық күйіне жеткенін білеміз. Алғашқы қауымдастықтар кезеңінен барлық этностар, яғни барша адамзат өткен. Алғашқы адамдардың бір-бірімен өзара қатынасу мен араласу құралдары, өмір сүру формалары бір-біріне ұқсас болды десе де болады. Оны археологиялық қазбалар дәлелдеп отыр. Әрқайсысының ерекшеліктері негізінен физиологиялық табиғатында, дене пішімі, шыққан тегінде ғана болды. Африкалықтар мен басқа нәсілдердің айырмасын мамандар анықтап үлгергені белгілі. Сөйтіп, адамзаттың тайпалық кезеңінде қауымдастықтың өзіндік атауы мен мекені, өмір сүру тәсілі, өзіндік қарым-қатынас құралдары, салт-дәстүрлері мен мінез-құлық таптаурындары болғанын байқауға болады. Тұрпайы сипатта болса да құндылықтар жүйесі қалыптасып, оны сақтауға бағытталған мұрат, мүдделері болған.

Қауымдастықтардың өздеріне рухани мұраттарын айқындап алуының өзі рухтың бірлігіне қарай ұмтылдырғанын байқатады. Этностардың қалыптасуына нағыз қозғаушы күш болған осы мүдделердің үйлесімденуі болған іспетті. Тек қана экономикалық болмыстың бірегейленуі ғана емес, рухани және әлеуметтік жақындық тіл мен мәдениеттің тұтастануына түрткі болғанға ұқсайды. Әрине, бұлар адамзат қатынастарының алғашқы дәуірлерінде этностық деңгейге жете алмай кеткен қатынастар болғаны да анық, тіпті осы қатынастардың шектеулі түрінің өзі сынақтардан өту арқылы алғашқы этникалық қауымдастықтардың құрылымын түзейді. Сөйтіп, пайда болған рулық қауымдастықтар әлеуметтік болмыстағы түрлі қажеттіліктердің нәтижесінде бір-бірімен өзара қатынаспай тұра алмайды. Шын мәнінде осы қатынастар бәсекелестік деңгейде болуының арқасында этникалық болмыста пәрменді даму жүзеге асып отырады, күштілер шыңдала түседі, өзінің өмірлік мәртебесін дәлелдейді, әлсіздер болса жаңа жағдайға бейімделіп басқа күштілердің құрамына енуге тырысады. Бұл жалпы болмыстың эволюция заңдылығы және мәдениеттер ауқымында айқын байқалады.

Рулардың өзара қарым-қатынасының нәтижесінде тарихта тайпа бірліктері пайда болды. Адамзат тарихының эволюциясы жайлы еңбектерде көрсетілгендей, жеке меншіктің пайда болуы, тайпа аралық қатынастардың дамуы, әртүрлі сипаттағы мүдделердің пайда болуы және олардың өрістеуі тайпаларды енді ұлыс, халықтар деңгейіне көтерді. Сөйтіп, осы бәсекелестік дамуда алға шыққандары өздерін ерекше тайпалар ретінде саналы түрде басқалардан биік қоюға тырысты. Мысалы, кейбір халықтар өздерін, әсіресе, Еуропада ерекше қауымдастықпыз, басқалардың барлығы варварлар деп санай бастайды. Мұндай жағдай Шығыста да көрініс бере бастайды. Жалпы «ұлт» деген термин ежелгі гректердің «тумалар» (nasci) деген ұғымынан туған «natio» сөзінен алынған. Римдіктер кезінде «natio» ұғымын ру, тайпалық одақтарға қолданды да, одан әрі ұлт бірлестіктеріне «genges» деген атау пайдаланылады. Ал, енді француздарда да бұл атау осылай қатар мағынада қолданылады. Ал біздің ата-бабамызда көшпенділер арасында бұл ұғымдар «ру, тайпа, ұлыс, халық, ұлт» деп жүйеленген болатын. Жоғарыдағы атаулар ұлттардың, әртүрлі қауымдастықтардың, халықтардың сипаттамасын бере отырып, олардың тарихи процесте өсу сатысын, яғни өзіндік этноэволюциясын көрсетеді. Осындай сатылардан өтпеген этникалық қауымдастықтар жоқтың қасы десе де болады. Бұл адамзат тарихының мәдени-философиялық тұрғыдан алғанда біртұтас заңдылыққа бағынатындығын білдіреді және бір халық өткен ізбен екіншісі де өтуі әбден мүмкін. Әрине, дараланған қасиеттерге ие болған қауымдастықтар бар екенін де ескеріп отыру керек, оның өзі жалпы философиялық заңдылықты бұзбайтынын атап өтуге болады.

Кезінде ұлт теориясына атақты неміс философы Гегель, француздың антропологы әрі социологы Г.Лебон өз көзқарастарын білдірген болатын. Олар нәсіл бірлігін (раса) ұлттың қалыптасуындағы шешуші фактор деп таниды. Гегель тіпті тарихты жіктемелей келе, «тарихи ұлттар» мен «жабайы қауымдастықтардың» ара жігін айырады, қауымдастықтар арасындағы өзіндік иерархияны жасайды. Әрине, еуропалық менталитетке тән менмендік көптеген зерттеушілерден байқалып отырғанын жасыруға болмайды. Мәселен, Г.Лебонның пікірі бойынша, нәсілдің психологиялық сипаттамасы арқылы этнос қалыптасады және «өркениет құрайтын тіл, мекемелер, идеялар, нанымдар, өнер, әдебиет сияқты әртүрлі элементтер оларды тудырған адамдар жанының сыртқы көрінісі ретінде қарастырылуы тиіс» [43]. Сөйтіп, ол сыңаржақты бағалаудың арқасында көшпенділерде ұлт та, мемлекет те болмаған, тек «отырықшылар ғана таңдаулы ұлт бола алады» деген пікірде болды. Көшпенділердің ғасырлар кезінде өзіндік ерекше өркениет қалыптастырғаны мойындалмайды. Олар көшпенділер болса, тек отырықшы мемлекеттермен жақын қарым-қатынасқа түскенде ғана ұлт, мемлекет деңгейіне көтеріле алады деген пікірде болды.

Айналып келгенде бұл теорияларда өркениетті «еуропалықтар» тағылық сатыдағы азиялықтарды «өркениетке көтерген» деген шолақ ой жатыр. Әрине, Еуропаның ғылым мен білімді, техника мен құқықтың негізін әлемге таратудағы жетістіктерін жоққа шығаруға да болмайды. Дегенмен, өзінің өркениетін үстем мәдениет ретінде санаушылық өркөкіректілік пен тәкаппарлықтың ұрығын шашуға бейімділік танытқан болатын. Осындай теориялық ұстанымдармен қаруланудың арқасында Америка мен Африка, Азия мен Австралия құрлықтарындағы байырғы халықтарға үстемдік жасалды, нәсілшілдік мен шовинизмдік қадамдар барынша ақталып отырылды. Ұзақ жылдар бойы отарланған елдерде ұлтаралық қатынастардың мәдениетінің жоғары деңгейі осындай жағдайларға байланысты қалыптасуы екіталай болатын. Шығыс пен Батыстың арасындағы белгілі бір мәдени ықпалдасу мен өзара тартыстың тарихи процесте әдетте қатар жүргенін қазақ мәдениетінің терең астарларын зерттеген Ж.Мүтәліпов сияқты мәдениеттанушы мамандар өз еңбектерінде атап көрсеткен болатын [44].

Шығыс пен Батысты бір-біріне қарама-қарсы қойып, оларды ешқашан алынбайтын қамалдай етудің қисыны жоқ, себебі адамзат тарихы біртұтас дүние, адам болмысы барлық жерде бірдей тарихи, мәдени және әлеуметтік негіздерге сүйенеді. Осы орайда төмендегі ғылыми тұжырымдар маңызды: «Сырттай қарағанда «Шығыс» пен «Батыстың» өзара ұқсастықтары мүлде жоқ сияқты болуы ғажап емес. Оның басты себебі, рухани мәдениет туындыларынан бастап олардың тұрмыс-салтындағы, дүниетанымындағы, салт-дәстүрлеріндегі және т.б. алшақтықтардың бірден көзге түсетіндігінде болуы керек. Олай болса, бүгінгі таңдағы ғалымдардың алдында тұрған басты мәселе – «Шығыс» пен «Батыс» мәдениеттерінің арасында орын алған қарама-қайшылықтарды баса көрсету емес, керісінше, талай уақыттан бері даулы болған бұл түбегейлі тақырыпты күн тәртібінен мүлде алып тастап, болашақта немесе жақын арада қарама-қайшылықтарсыз «жалпы адамзаттық мәдениетті» қалыптастыру болып табылады» [20, 63 б.].

Әрине, жоғарыда айтылған тұжырымдардағыдай қоғамдағы әлеуметтік идеалға, мұратқа жету де оңай емес, дегенмен осы бағытта алға қарай ұмтылудың өзіндік құндылықтық бағдар ретінде маңызы зор деген ойдамыз. Себебі қоғамда ұлттық идея мен ұлттық идеологияның түпкі негізін, іргетасын құрайтын философиялық ұстанымдар болуы тиіс. Міне, осындай философиялық мағынадағы маңызды құнды бағдар жалпыадамзаттық мүддені қорғауға ұмтылу екенін назарда ұстаған орынды. Әрбір ұлттың бойында жалпыадамзаттың рухани байлығын өркендете түсетіндей дүниелер табылады, оларды қордалау жаһандану заманында маңыздана түсуде.

Неміс классикалық философиясынан кейін «Ұлт дегеніміз бірдей ойлайтын, бір тілде сөйлейтін адамдардың қауымдастығы» деп есептейтін Рудольф Шпинглер теориясы пайда болады. (Рудольф Шпинглер оның бүркеншік аты. Шын аты Карл Реннер. 1870-1950 жж. өмір сүрген). Австромарксизм теоретиктерінің белгілі өкілі Карл Реннер өзінің «Ұлт және мемлекет» (1889) және «Ұлт мәселелері» (1902) атты еңбектерінде Г.В.Ф.Гегель, Г.Лебонмен салыстырғанда алға басушылық көрініс берді. Р.Шпинглер ұлттық тегінен ажырамауға тырысатын қасиет маңызды екенін атап өтеді. Бұл жерде айта кететін жағдай автордың халықтың бойындағы ұлттық рухтың маңыздылығына назар аударуында болып отыр. Өйткені, жалпы адамның өмірінің ең негізгі құрылымы руханият әлемімен байланысты болса, онда бұл теорияның құнды болғаны.

Біз назар аударған Р.Шпинглер теориясын кейін австралиялық О.Бауэр біршама толықтырды. Ол ұлт теориясының психологиялық ілімін ашты. О.Бауэр ағылшындар мен ирландиялықтар бір тілде сөйлегенмен неге әртүрлі ұлтқа жатады (осындай жағдайды ирандықтар мен тәжіктер арасынан да байқауға болады), ал еврейлер әлемнің қай түкіпірінде жүрсе де және ұлттық бір тілде сөйлей қоймаса да нағыз біртұтас ұлт емес пе? деген сауал қояды. Сөйтіп, автор ұлттық мінез-құлық (психология) ерекшіліктерін қауымдастықтың тіл және ойлау жүйесінен біршама жоғары қояды. «Ұлт дегеніміз ол мінез-құлықтың салыстырмалы бірлігі» деген баға беріп, «Ұлт дегеніміз тағдырдың ортақтығы» деген ойды тұжырымдайды [45].

Әрине, біздің пайымдауымызша, тағдырдың өзара жақын болуы қауымдастықтар үшін маңызды, бірақ одан да терең жатқан әлеуметтік құрылымдар жүйелі түрде көрініс беруі аса маңызды екенін атап кеткеніміз жөн. Тағдырдың жолы өмірде саналы және бейсаналы түрде таңдалуы мүмкін. Ал ұлтқа байланысты айтатын болсақ, онда қауымдастықтың рухының саналы түрде біртұтастануының маңызды екенін атап өтуге болады. Өйткені, адамдардың таңдау құқығы еркін жүзеге асып отырған сайын олардың құрған қоғамында өзара адамаралық қатынастар мәдениеті биік деңгейге көтеріле бастайды, өзара сыйластық орнығады.

Кезінде кеңестік дәуірдің ұлт мәселесі бойынша теоретигі болған И.В.Сталин: «Ұлт дегеніміз тілдің, территорияның, экономикалық өмір мен психологиялық қырдың негізінде пайда болатын мәдениеттің тұтастығында көрініс беріп, тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты қауымдастығы» деген [46] болатын. Осы анықтаманың маңызды жерлерінде ол біршама ағаттық жіберді, өйткені қоғамдағы экономикалық факторды барынша абсолюттеді және оны бірінші орынға шығарып, ұлт саясатына таптық келбет берді. Нәтижесінде ұлт өміріндегі мәңгілік құбылыс болып табылатын этникалық фактордың маңыздылығы төмендетілді. Ал этникалық қауымдастықтың бойындағы халық рухы туралы тарихи және мәдени түсініктер жоққа шығарылды, өйткені коммунизм идеясы барлығын жаншып, бағындыруға тиіс болатын, ол әрбір халықтың өзіндік ерекшелігін дәріптеуден гөрі коммунистік біртұтастықты насихаттау маңызды деп тапты.

Шын мәнінде ұлт мәселесін коммунистік идеяға ғана толықтай бағындыру оны барынша тұрпайыландырды, адамдар арасында шынайы ұлтаралық қатынас мәдениетін орната алмады. Осылайша ұлттың келбетін тануға келгендегі айқын таптық көзқарас бір ұлтты іштей екіге бөліп, ондағы екі таптық мәдениет жөнінде айта бастаған болатын. Шын мәнінде әрбір халықтың мәдениеті мазмұны бойынша да, формасы бойынша да біртұтас дүние, оны бөлшектеуден ешқандай теориялық та, практикалық та пайда жоқ, тек есесіне методологиялық жаңсақ жолға түсеміз. Сөйтіп, қоғамдағы ұлт мәселесін тікелей шешпей, оны басқаша мәселелермен ауыстырып отыру қаупіне ұшыраймыз. Сондықтан ұлт мәселесінің күрделі құрылым ретінде жалпы және ерекше қырлары бар екенін ескеруге тиістіміз.

Осыған орай бұл мәселені зерттеуші тарапынан кешенді және жүйелі қарастыруға итермелейді. Ол жалпыдан жекеге және жекеден жалпыға қарай ғылыми жіктемелер жасауды талап етеді, ерекше қасиеттер болса оны да ескеру қажет және өзара байланысты да ұмытпаған абзал. Осы тұрғыдан алғанда жалпыадамзаттық пен ұлттылық арасындағы диалектикалық байланысты қарастыру ғылыми тұрғыда өнімді әрекетке жатады. Ол мәселені жан-жақты қамтуға, тереңдеп зерттеуге мүмкіндіктер береді. Қазақстандық гуманитарлық сала бойынша ұлт мәселесін, оның ішінде ұлтаралық қарым-қатынас мәселесін зерттеп жүрген Р.Б.Әбсаттаров [47], сонымен қатар ұлт мәселесінің әртүрлі қырларын зерделеуші Д.В.Мен [48], А.Ж.Мұқажанова [49] сияқты мамандар жалпыадамзаттық пен ұлттылық арасында өзара байланысты өз еңбектерінде терең қарастырып, қоғамдағы кез-келген тереңдіктегі әлеуметтік қатынастардың астарында философиялық және саясаттанулық маңызды негіздер жатқанын көрсетеді [22, 8-33 б.].

Қазақстан Республикасындағы қазіргі замандағы ұлт мәселесінің әртүрлі қырларын саяси ғылымдар тұрғысынан талқылаудан өткізе келе А.Ж.Мұқажанова: «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті саяси құбылыс және әлеуметтік қарым-қатынас түрі ретінде әр түрлі ұлттық қауымдастық мүшелерінің бірлігін нығайтуға ғана емес, сонымен бірге сол қауымдастықтардың өздерінің ішкі бірлігін бірнеше есе күшейтуге де септігін тигізеді», – деп атап көрсетеді [50]. Ал, енді өзінің ішкі бірлігі ыдыраған қауымдастық қоғамдағы маргиналдық күйге түседі де, басқа ұлт өкілдерінің мүддесіне нұқсан келтіруге бейім тұрады, содан қоғамдағы ұлтаралық қатынастардың үйлесімді дамуы бұзылады. Тарихта ондай жағдайға ұшыраған құбылыстар жайлы деректер көптеп кездеседі.

Өзінің ішкі терең органикалық байланысын үзіп алған қатынастар түбінде әртүрлі қайшылықтар түрінде әлеуметтік дүниеде көрініс береді. Социалистік дәуірде халықтар достығы, интернационализм сөз жүзінде айтылғанымен, оның терең астарында бірнеше саладан, бірнеше деңгейлерден тұратын ұлтаралық қатынастардың жүйелік сипатын сақтау мәселесі алға шығады. Сондықтан Кеңес үкіметі ұлтаралық қатынастар мәселесі бойынша жоғарыда келтірілген теориялық ұстанымдарды жеткілікті деңгейде жүзеге асыра алмағаны белгілі. Сөйтіп ұран жүзінде көтерілген идеялар қарапайым қайшылықтар ауқымынан шыға алмады. Ұлт мәселесіндегі теориялық бағдарларды практика жүзінде байыппен жүргізу үлкен жауапкершілікті талап ететін дүние екенін уақыт көрсетіп берді.

Сондықтан елімізде ұлтаралық қатынастардың мәдениетін қалыптастырып, дамыту үшін әлемдік деңгейдегі әр қилы теориялармен қатар тәжірибелерді білу шарт. Әсіресе, бұл саладағы ұлтаралық қатынастардағы қақтығыстар мен тартыстарға негіз болған жағдайлар туралы мамандардың жете таныс болуы да маңызды.

Келесі бөлімде әлемдік деңгейдегі ұлт мәселесі төңірегіндегі әрқилы мәдени-философиялық тұжырымдар мен зерттеулер нәтижелері талқылау объектісіне айналады.