«алаш» баспасы
МҰҒАЛІМ ҺӘМ ШӘКІРТТЕР ЕСКЕРСІН
жүктеу/скачать 2.02 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ИМАН КҮШІ
МҰҒАЛІМ ҺӘМ ШӘКІРТТЕР ЕСКЕРСІНҚай жұрттың болса да өнер-білімсіз тарқы ете алмайтыны белгілі. Мұны айтып тұрудың да қажеті жоқ. Һәм тарқынын бірінші басқышын һәр жұрттың өз тілінде оқитын бастаушы мектептері екені де даусыз хақиқат. Орынборда биыл өткен жалпықазақ съезі осыны ескеріп, бастаушы мектептер ана тілінде оқытылсын және де "Қазақ" емлесі қолданылсын деп қаулы шығарды. Бұл бізге міндет. Өйткені мұғалім оқыту жолына жүйрік болып, қолданған кітаптары балалардың ана тілінде, өз емлесінде болса, оқыту ісі жылдам ілгері баспақ. Сондықтан халқын ойлаған һәрбір мұғалім, шәкірт осы бастан-ақ түгел ескеруі керек. Әсіресе, бір күнде оқып жүрген шәкірттер "Қазақ" емлесімен танысып, оқыту жолдарын үйретуге ыждаһаттанулары тиіс. Неге десеңіз біз - оқу, оқыту өнерлерінен кенжелеп кеш қалып, өзімізден жеткілікті мұғалімдеріміз жоқ болған жарлы халықтың біріміз. Соның үшін де бізге ең алда бастауыш мектептерді тарқы еттіріп өзімізден жетерлік, балаларға жақсы тағылым берерлік мұғалімдер шығару һәм шығу керек. Онсыз халықтың тарқы өсіп, ағаруының болмайтынына көзіміз жетеді. һәм жақын арада бүтін «Дала уәлаяты» мен «Түркстан уәлаятына» земстуо берілейін деп тұр. Земстуо берілген соң, ашылысымен қолына алатын істерінің бірі - оқу, оқыту жағымен мектеп ашу болады. Сол уақыт бізге жеткілікті. Сол тағылымынан хабары болған қазақ емлесіне жетік мұғалімдер керек. Ендігі уақытта жоқ мұғалімді һәм мұғалімдік ғылымын үйретуші болмаған мынадай бір заманда ол күнде қайдан таппақ боламыз. Мұны мұғалім мен шәкірттеріміз ескерулері жөн болар еді. Бұл күнде Түркстанның әрбір шаһарында оқып жатқан шәкірттеріміз бар. Бұлар бұл күнге шейін сол тағылым ретінде ықыластарын бермей дін оқуларымен келеді. Бұлардың бұлай оқуларынан халқы, кейінгі інілері заманаша көп пайда ала алмайды. Сондықтан Түркістан өлкесіндегі шаһарларда оқып жатқан шәкірттер мен ел ішіндегі мұғалімдерге мұғалімдік ғылымымен таныстыратын аз уақыттық бір "мұғалімдер курсы" керек-ақ. «Тісі шыққан балаға шайнап берген ас болмайды» дейді. Егер талабы бар мұғалім, мұғалімдікке шаһәдатнама алып, ұлтына қызмет тілеушілер болса, Ташкентте “Бірлік туы” газетінің басқармасында тұрған азаматтарымызға білдірсе, бұлар бір жол көрсетер еді. Мүмкін болса Ташкентте курс ашып, өздері қызметімізде де болар еді деп ойлаймыз. Қысқасы: бұл мәселе - Түркістан ұлысындағы шәкірттер мен ел арасының ескерерлік бір мәселесі. ИМАН КҮШІ"Ер иманы тау қозғайды" деген сөз әр жұрттың арасында бар. Бірақ мұның анық мысалын бұ күнге шейін біз қазақ тіршілігінде көргеніміз жоқ еді. Жалғыз-ақжүрегіндегі иманына сиынып, іс бастап, Айсадан алғыс алған қазақ баласы аз. Қайта сорымызға қарсы, арамызда имансыздар, ұлт жұмысына селқос қараушылар көп. Міне, осы бауырларымның алдына төмендегі мысалды ұсынамын: 1913 жылдан бері Орынборда шығып тұрған "Қазақ" газетін бұл күнде білмеген, көрмеген Алаш баласы жоқ шығар. Болса да әшейін санақта ғана Алаш есебіне алынып өзі мал қатарында жүрген дүлейлер бар болар. Міне осы газет заманның ең қысылшаң шағында жұрттың да баспасөзге елеусіз мезгілінде дүниеге шықты. Ол заманның мұндай ұлт қызметіне қандай жағымсыз, қандай ызғарлы заман екені әлі ешкімнің есінен шығарлық болған жоқ. Сондай заманның жағдайсыздығына, жұрттың елеусіздігіне қарсы бұл іске кіріскенде шығармашының сүйенгені жалғыз-ақ иманы еді, халыққа, халықтың санасына иманы еді. Сол иманның күшімен шығарушы бұл іске батылдық қылды да кірісті. Баста бірсыпыра адамдар бұған уақыты жетпей шала туған балаға қарағандай қарап, сенімсіздік көрсетсе де, оған қарап күшті иман қажымады, ісін істей берді. Оның иман еткен жұрты да азаматын түңілтпей әлінен келгенше көтермеледі. Соның арқасында бұрынғы иман онан сайын қуаттанып, өсіп төрт жылдан артық заманның тарлығына да, қаскүнемдердің зорлығына да бой бермей ақыры кеңшілік, игі заманға жетіп отыр. Енді "Қазаққа" бұрынғыдай уақытсыз туған шала деп қарау құриды. Мұнан былай оның алды ашық, жолы даңғыл. Ағұстың 11-де шыққан "'Қазақтың" өзінде оның баспахана сатып алған хабарын оқыдық. Азамат серіктігінің ақшасын тоғыз мың сомға түсіріп, екі машинасы бар, орысша харіптері мол, саймандары түгел құрылып, бір баспахана алыпты. Оған мұсылманша харіптер жасау үшін Қазан қаласындағы біреуге заказ беріп, алдырғалы тұр екен. Сонда бұл қазақша һәм орысша басатын баспахана қырық мың сомға түсетін көрінеді. Міне бұл хабар иманның күшін анықтап, сол нөмірде баспахана туралы Міржақып жазады: "Көптен "Көңіл жетсе де қол жетпей, айналып бастан бұлт кетпей" жүретін еді. Сәті бүгін түсті. Қуаныштымыз", - деп. Бұл қуаныш Алаштың бәріне жалпы. Соның үшін "Қазақпен" бірге бүкіл Алашқа құтты болсын айтамыз. Рас. бұл қазақтың бірінші баспаханасы емес. Құдайѓа шүкір, мұнан өзге Семейде, Ақмолада, Хан ордасында қазақ баспаханалары бар. Бірақ мұның жөні бөлек. Үйткені бұл әуелде кішкенеден бастап бес жылдай әр қилы ауырмалықтарды басынан атқарып барып қолѓа түсіп отыр. Бұл бес жыл ішінде "Қазақтың" қандай ауырмалықтар көргені қысқаша Міржақыптың мына сөздерінен көрінеді. Ол жазады: "Бір күндерде бүйтіп баспахана аламыз, газетті көркейтеміз деген ой жоқ еді. "Қазақты" қай күні жауып тастайды, өзімізді қай күні айдап жібереді деген қауіп зор еді. Бірақ Нұржан ақын айтқандай: "Бел байлап тәуекелге шоқыта бер, қансырап қашан барып жығылғанша" деп, біз құдайдың не салғанына риза болып жолымыздан тоқтамадық. Ақырында бұл күнге жеттік", — деп. "Мұңы бірдің сөзі бір" деген мақал бар ғой. Соның үшін сөз реті келгенде біз де өз мұңымызды айтып өткіміз келеді. Осы күні "Бірлік туының" да діңкесіне тиіп тұрған мәселе - осы баспахана мәселесі. Оқушылар байқап отырған шығар, "Бірлік туының" басылуы өте нашар. Бірінші, әріптері тым уақ; екінші, нағыз қазақ емлелеріне тура емес; үшінші, іші де онша таза болып шықпайды. Міне, осы кемшіліктердің бәрін де көре, біле отырсақ та олардан құтылуға әзір амалымыз жоқ. Үйткені бұ күнде бұл кемшіліктердің бәрін түгелдейтін Ташкенде баспахана табылмайды. Бар баспаханалардың қазақ емлесіне жетерлік харіптері жоқ. Сүйтсе де әзіргіден көрі тазарақ басатын біреуіне көшейік десек, баяғы қолдың қысқалығы жібермей тұр. Бүгін болмаса ертең жұртшылықтың арқасында бұл қиындықтардан құтылуға иманымыз мол. Осындай иманмен басталған істің көркейгенін көріп, "Бірлік туының" иманы онан артық бекіп отыр. Оның бержағында кеше Ташкенде болып өткен аймақ жиылысы да "Бірлік туын" көтермелеуге қаулы шығарып, үмітімізді ұлғайтып кетті. Осы қаулының қағаз үстіңде бос сөз болып қалмауы үшін ел азаматтары тырысар. ТЕЛЕҒРАМ ТҮРКСТАН АВТОНОМИЯСЫ Қоқант. 2 декабір. 27 нойабырда Қоқантта уалаят мұсылман сиезі болды. Жерлі "Түркстан автономиясы" жарияланды. Халық шаттықпен қарсы алып тұр. Уақытша ұлт мәжілісі - жаңа үкімет сайланды. Ғинуарда Түркстанның ушередителни сабраниасы шақырылады. Үкіметтің уақытша тұратын орны - Қоқант. Хайратден Болғанбаев. ҚОҚАНТ СЪЕЗІ ҺӘМ ҚАЗАҚ-ҚЫРҒЫЗ Түркістан мұсылмандарының Қоқант шаһарында болған 4-ші жалпы съезі 27 нойабырда Түркстан аймағын жер-сулы автономиясы деп ағлан қылды. Бұл Түркістан аймағының ішінде біздің қазақ-қырғыз қоныс қылып отырған бірнеше облыстар бар. Олар: Сырдария, Закаспи, Самарқан, Ферғана һәм Жетісу облыстары. Жоғарыдағы съездің Түркістан автономиясы туралы шығарған қаулысына қарағанда осы айтылған облыстардағы қазақ-қырғыздарда сол автономияның ішінде қылып, мұнан былай не күйде, не қалыпта болса да Түркістанның басқа жұрттарымен бірдей болмақшы. Біздің Түркістандағы ағайындардың ұлт һәм тіршілік қалыптарына айналдыра ой жібермей, тосыннан адамдарға олардың жоғарғы съезд қаулыларынан шетке шығуына қапелімде һеш бір дәлел жоқ сияқты. Мұның үшін олардың Түркстан автономиясына қалай қараулары тиіс екендігін сөз қылу біраз орынсыз бір іс көрінуге де мүмкін. Бірақ ұлттардың ілгерідегі негізгі тіршіліктеріне ірге қаланып жатқан осы күнгі заманда мұндай үлкен мәселені әшейін тосын көзбен қарап қана өткізу қата. Автономия ағлан қылып оған кіретін һәр түрлі халықтардың ілгерідегі болатын тіршілік қалыптарын белгілеу оншама оңай мәселе емес. Сол автономияның ішінде тұратын барлық жұрттардың ілгеріде қызғылықты, еркін тіршілікке жетіп қуатты болулары яки болмаса мұнан былай теріс бағытқа бет алып, түбінде арманда болулары бәрі де осы мәселенің осы бастан дұрыс яки қата шешілуінен тұратын нәрселер. Сондықтан Қоқанд съезінің қаулысы бойынша Түркстан автономиясында есеп қылынып отырған ол ағайындардың бұл мәселені егжей-тегжейіне шейін қарастырулары өте қажет. Оның үшін басқалардың көңілі қалып, өкпесі қабарарлық орын жоқ. Бұл мәселенің жете қаралып, ақтара тексерілетін бір орны сол Қоқанд съезінің өзі еді. Бірақ онда бұл мәселе ортаға салынып талқыға түспек түгіл тіпті һешкімнің аузына да алынбай қалды. Тіршілік қалыптары һәм ұлтшылық салттары түрлі-түрлі болған бірнеше халықтарға бір тон пішіп, оларды бір қалыпқа соғамын деген съездің мұндай мәселені бүркеп, сөз қылмай өтуі үлкен кемшілік. Қоқанд съезі бүкіл Түркстан аймағын автономиялы деп ағлан қылмақшы болған соң алдымен сол аймақтаѓы халықтардың бір қалыпқа сыя алар, сыя алмасын қарап тексеруге тиіс еді. Бірақ ол болмады. Түркстан облыстарындағы біздің қазақ-қырғыздар туралы Қоқанд съезінің мұндай қата жолға түсуіне бірсыпыра себептер де болды. Бірақ ондай себептерге қарап мұндай зор қатаны үндемей өткізуге жол жоқ. Бұл съезде болмаса онан кейін түзетуге күтпейтін қата емес. Соның үшін әлі де болса бұл мәселені тексерудің уақыты өтпеген. Қоқант съезі Түркістан мұсылмандарының жалпы съезі деп аталды. Бұған дауласудың қажеті жоқ. Бірақ онда жоғарыдағы облыстардың қазақ-қырғыз халқынан шақырылған өкілдер тегіс келмеді. Тегіс келмеді ғана емес, шеті Сырдария облысының бір-екі уездерінен съез......арнап жіберген өкілдер тіпті......Болды. Жетісу облысынан өкіл де келген жоқ. Самарқанд, Закаспи облыстарынан да солай болды. Мінеки жоғарыда айтылған себептердің бір үлкені осы. Рас съезде өкіл жібермеген облыстардың да әшейін көлденең адамдар......басқа ұйымдардан өкіл болып келген кісілер болды. Бірақ олар халықтың съезге арнап жіберген өкілдері деуге болмайды. Онан соң съезд Ташкентте болшеуиктер қожайын болып, Түркстанда шын хүкімет жоғалған мезгілде өткен съезд болғандықтан оның бірінші көздегені қайтсе де бұзақы болшеуиктерге қарсы бір қайрат көрсетуі еді. Сондықтан өзінің алдыңда......мәселелерін жайланып қарап отыруға оның уақыты өте шұғыл келді... Жалпықазақ съезінде тоғыз... сөз болып оңға, солға екшелеген автономия мәселесі онда бі...ішінде тәмам бола қоймайтын еді. Соның үшін съезд бұл мәселені айнала......бірнеше сағаттың ішінде ұмар-жұмар қылып бүктеуге де... Осы себеп сықылды тағы да ... себептердің жөнінен ол съезде қазақ-қырғыз халқының Түркістан автономиясына кіре алып, кіре алмауы үн-түн жоқ жабұлы қалпында өтті. Сонысынан ол өз қаулысының ішінде Түркістандағы қазақ-қырғыздарды сыртынан билеп кіргізгендей болып шеттен қараушыларға оларды Түркстан автономиясында түпкілікті қалған сықылды көрсетіп отыр. 5-13 декабірде Орынборда болып өткен жалпықазақ съезі Алаш ұранды қазақ-қырғызды бірге қосып Алаш автономиясын ағлан қылуды кеңескенде Түркістан қазақ-қырғыздары туралы қаншама сөз болды. Съезд ойдағы, қырдағы Алаш балаларын бір тудың астына жиюға ұмтылғанда олардың Түркістанда бөлініп қалу ықтималы мәселені көп ауырлыққа жіберді. Әрине, бұған себеп сол Қоқант съезінің қаулысы. Әйтпесе, Түркстандағы қазақ-қырғыз Алаш автономиясына қосылмай кетеді деп кім ойлар еді? Қоқанд съезі Алаш ұлының бір шетін жырып алып отырған соң жалпықазақ съезі оларды тастап бөлек автономия ағлан қылуды әзірге лайық таппады. Әлі де болса олармен тілдесуге әдейі адам жіберіп алуға қаулы қылды. Осы ѓинуардың бесінде Түркістанда болатын қазақ-қырғыз съезіне Алаш ордасы бірнеше адам жіберіп отыр. Олар сонда бұл мәселені үзіл-кесіл ашып қайтпақ. Сонан соң бұл мәселе бүге болса да, шіге болса да Алаш автономиясы расқа оғлан қылынбақ. Мен бұл орында Түркістандағы Алаш баласының Түркістан автономиясына кіру пайдалы ма, жоқ Алаш автономиясына қосылу артық па екенін айтайын деп отырғаным жоқ. Менің мақсатым - бұл мәселенің Қоқант съезінде тіпті қозғалтылмағанын көрсету. Бұл мәселе Қоқант съезінде ашылмай кеткен соң енді оны бастан-аяқ алдымыздағы Түркстан съезі шешуі тиіс. Бірақ Түркістандық ағайындар Қоқант съезінің қаулысын өздеріне осы күннен міндетті көріп одан шығуды ауырсынуға орын жоқ. Мұның себебі жоғарыда айтылды. Үйткені онда бұл мәселеніњ түп қожасы қазақ-қырғыз халқыныњ өз өкілдері толық болған жоқ. ТҮРКІСТАННАН Айдың күні аманында Түркістанның басқа жерлеріне аштық кірмей тұрғанда Әулие ата қазақ-қырғыздардың ашаршылыққа ұшыраған хабарлары болып еді. Бұл ашаршылық үстіне мұжықтардың да қазақ-қырғыздарды талап, қырып жатқанын 19-нөмір "Бірлік туы" газетінде оқыдық. Бірақ оны жазған Төреқұл мырза Жанұзақ өзі мұжық болшеуиктерге қосылып, айтқанына көнбегендерді шетінен ұстап абақтыға жауып жатыр. Не қылса да Әулие ата қазақ-қырғыздары мұжықтар зорлығына бір, өз болшеуиктерінің зорлығына екі, ашаршылыққа үш ұшырап өте жүдеулі. Жақында Ташкентке жүз вагон астық келген еді. Оны басында болғандығын пайдаланып өзі алып еді. Әулие ата өкілдері зарлап жүріп екі вагон астық алған екен. Оны да болшеуиктер бастығы Күлесов тартып алып қойды. Ол Әулие ата болшеуиктерін есіне де алмапты. Сірә, біздің қазақ-қырғыз болшеуиктері өз қара бастары үлкейгені болмаса, елге пайда келтіргендей басқа жерлердің болшеуиктеріне өтімі көрінбейді.
жүктеу/скачать 2.02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|