"Алаш ісі" немесе "Түрме тарихына" қатысты деректер Мәңгілік сақталсын

Зады, ең үлкен әрі тергеушілердің ойынан шыққан куәлік осы шығар. Бұл айтылған мәселелер жөнінде аталған адамдардың әрқайсысының өз жауабы бар. Тек, Асқар Дулатовты және басқа да ауылдың қарапайым байларын “Алашорданың” ісіне қосу әрі таңдандырады әрі таңдандырмайды да. Өйткені, оларға бүкілқазақтардың қылмыскер керек болды және оны осындай қосымша істер арқылы толтырып отырды

Ү том. 136-бет.

№3 тергеу ісі бойынша айыпқа тартылған бұрынғы байлар мен болыстар Дулатов, Тұйғымбеков, Бөлтіріков, Барлыбаев, Жұрақов және Сәтбаев, Исмағамбетов, Мұратов, Испулов, Тілеулиевті

Айыптау қорытындысы:

Айыптаудың басында бұлардың “Алашорда” қозғалысына қатынасқанын, Міржақов Дулатовқа көмектескенін, тәргілеуге қарсы науқан жүргізді, кедергі жасады дей келіп: мынадай қорытында жасады:

“Наурызым ауданынының азаматтары: 1. Дулатов Асқардың 2. Тұйғымбеков Дүзеннің 3. Бөлтіріков Оспанның 4. Тілеулиев Нақыптың 5. Оразбеков Абдолланың 6. Кеншінбаев Дарханның 7. Жұрқанов Құлахметтің 8. Балыбаев Жанахметтің 9. Исмағамбетов Теміржанның 10. Испулов Дүйсенбайдың 11. Мұратов Т. және 12 Сәтбаев Ибрагимнің тергеу ісін қарап, айыптау қорытындысы ісінің қылмыстық мазмұнына сай деп есептеймін.

Айыптау қорытындысымен толық келісе отырып, қазақ ауылының артта қалуының және рулық сарқыншақтарының жойылмауының салдарынан айыпкерлер Қазан Төңкерісінің жүзеге асқанына он екі жыл өткеніне қарамастан жылма-жыл өздерінің іс-әрекеттері арқылы жерлердегі кеғңестік қоғамның дамуына кедергі жасап келгендігін қазақ кедейлерін байлардың басыбайлылығынан құтылуына тосқауыл қойғандығын ескеріп, бұлісті ОГПУ-дің коллегиясының қарауына жіберіп, соттан тыс негізде үкім шығару деп ұйғарым жасаймын.

Қостанай округтік прокуроры – А Безденко” – деп шешім шығарды. “Соттан тыс негізде үкім шығару” – дегеннің мәні әйгілі үштік арқылы бірден жазаға тарту дегенде білдіреді. Олардың шешімі ең соңғы және қайта қарауға жатпайтын үкім болып есептеледі. Мұнда тек саяси қылмыскерлердің ғана істері қаралады. Міне, сондай “құрметке” қостанайлық бір топ байлар мен болыстар да ие болды.
ҮІ том. 137-бет.
“Әділовті және басқа да 44 адамды айыптаған қылмысты іс”

Бұл тергеу – Мәскеу қаласында жүргізілген. Қызылорда, Алматы, Ташкент түрмелеріндегі жауаптардың барлығының басы біріктіріліп Бутыркаға жөнелтілген. Тергеу Дінше – Дінмұхамед Әділовтің 3 томдығы “Алашорда” ұйымының әр қаладағы бөлікшелерін көрсеткен сызбасына берілген түсінікпен басталған. Істі тергеген – Павлов. Сондай –ақ Міржақып Дулатовтың үстінен қосымша айғақ берген. Соған қарағанда әуел бастағы Дінше Әділовтің ұсталуына себепші болған “Қара – Ноғай” туралы айыппұлдар мүлдем ұмыт қалдырылып, тек саяси айыптауға көшкені байқалады.

1929 жылы 2 қараша күні тергеуші Павловқа берген Дінмұхамед Әділовтің қосымша көрсетіндісі.

“Астыртын қазақ ұйымы туралы сызып берген №1 сызба 21- жылдың көктемі мен жазындағы; ал №2 сызба – 21-жылдың аяғы мен 24-жылдың арасындағы құрылымдарды қамтиды және оған ерекше түсініктің керегі жоқ, өйткені астыртын ұйымдардың сол кездегі іс-әрекеті туралы Қазақстандағы тергеуде тптіштеп жазып бергенмін. Ал қазір тек 1925-28 жылдардығ арасын қамтитын №3 сызбада көрсетілген астыртын ұйымның ісіне талдау жасап түсіндірме беру қажет шығар.

Орталықтан бастайық: ұйымның бұл кездегі орталығы – Қызылорда қаласы болды. Сонау 21-23 жылдардың арасында-ақ астыртын ұйымның жетекшісі болған адам осы қалады тұрады. Енді сол адамдардың әрқайсысына жеке-жеке мінездеме беріп, олардың біздің контр-революциялық ұйыммымыздағы жүргізген ұлтшылдық және ұйымдастыру жұмыстарын әшкерелеуге көшемін:

Байтұрсынов Ахмет: арадағы ұзақ үзілістен кейін мен онымен Қызылорда қаласында /25-жылы/ кездесті, ол бұл кезде әдеби іспен пейілін сала шұғылданып жүрген. Мен оның жеке өзімен ешқандай

Сөйтіп, менің байсейтов арқылы білгенім, байтұрсынов – баяғы Байтұрсынов күйінде қалыпты. Ол түрік профессоры арқылы шет елде Константинопольде жүрген Валидовпен тікелей байланыс жасай алмағаныменде пікір алысқысы келгені анық.

Екінші айғақ: мен қырда жасырынып жүруге мәжбүр болған кезімде 1928 –жылы өзімінің жігіттерімнің бірі Нұрланды Қызылордаға жібердім. Ол менің тапсырмам бойынша Дулатовқа жолығыпты. Ол /Дулатов- Т.Ж./ Аймауытовпен екеуі Нұрланды ертіп Байтұрсыновқа барыпты. Онда барған соң Дулатов: “Ақа міне, Дінше Әдіьлатің жігіті келіп тұр, қандай тапсырма береміз” – деп сұрапты. Оған жауап ретінде Байтұрсынов: “Сендермен сөйлестік емес пе, соны айтыңдар” – депті. Демек, Байтұрсынов 1928 – жылдың өзінде біздің астыртын ұйымымызда үлкен ұйымдастырушылық – жетекшілік қызмет атқарған”. /1-2 бет ҮІ том./

Істің тергеуі осылай жалғаса береді. Д. Әділов бұл арады “кәдімгі кәнігі конспиратордың” тіндетін атқарап, астыртын ұйымның жетекшілерінің бірі ретінде мінездеме беріп, қызуқандылықпен талдап береді. Тергеуші бұрынғы сұрақтарды қайта қойып, оны неғұрлым саяси “бағытқа” қарай қақпайлап, бір ізге түсірмек болады. Орталықтың аты – Орталық, ойы биік екенін көрсетуге тырысып –ақ бағады.

“...Содан кейін мен Нұрлан арқылы, әлде басқа біреу арқылы ма, нақты есімде қалмапты, өзімнің осында келгенімді Дулатовқа білдірдім. Біраздан кейін жақсы атқа мінген, басында әдемі қалпағы бар Міржақып өзі маған келді. Бөлмеде екеуіміз ғана қалдық. Дәл осы уақытта Англия мен кеңестің арасындағы қарым – қатынас үзілді. Біз сол туралы әңгімелестік, Дулатов жалпы жағдайды және Қазақстандағы жағдайды сондай бір қара бояу жаға қатерді төндіре баяндады. Ол маған: бізге әзірше тиісе қоймағанмен, түбі тұтқындауы мүмкін, өйткені, соғыстың не әскери қыспақтың басталып кетуі, тіпті, өкіметінің құлауы да мүмкін – деді. Оның өзінің де көңіл-күйі түсіңкі еді, сол арада ол тағы да

• 
  Қаладан кетіп қалуды ойластырып жүрмін. Мен өзімінің Торғайыма қарай бет алмақпын. Сонда барған соң 50-60 жігіттің басын құрап, жасақ жасақтаймын, киіндіремін, қолына қару беремін де іске кірісемін. Егерде соғыс бола қалса дәл осылай істеймін анқы, оны ешкім де тоқтата алмайды. Соғыс болмаған жағдайдың өзінде де елге барып, жасақ ұйымдастырамын. Дәл осындай пікірді Испулов Мырзағазы мен Байтұрсынов Ахмет және Ғаббасов Халел де ұстанып отыр.
  

ҮІ том. 140-бет.

Бұл сөзінің ешқандай ақылға сыймайтыны өз алдына, Дінмұхамедтің осылай деп айтқанына күдікпен қарайсың. Өзге айыпкерлерді қайдам, Дінмұхамед Әділовтың тергеушілер жағынан қатты қыспаққа түсіп, неше түрлі қинаудан өткені, ең ақырында алдыңғы беген көрсетіндісіне қарама-қайшы айғақтар айтқанынан-ақ аңғаруға болады. Үш жылға созылған ұшы-қиырсыз тергеу оны әбден қажытып, жайшылықта күйгелек адамның мінезін одан берет жұқартып жібргені айдан анық. Әбден мезі болып, түрлі қинаулардан жаны түршіккен Дінмұхамедтің мына “мінездемелерін” әбден ашынған соң және енді құтылмасына көзі жеткен соң, азаптап құтылу үшін айтқан жансебілдік қана деп түсінуге де болады. Әйтпесе, далаға тағылып ап соғыс жүргізудің заманының өткенін өзге-өзге Байтұрсынов пен Дулато, Ғаббасов пен Испулов білудей-ақбіледі. Күні кеше, он-он екі жыл бұрын: патшаға қарсы көтерілісте бостан-босқа қырылып қаласыңдар – деп зар қақсаған солардың өздері емес пе. Міржақып – қалай пішсең пішсең де Дінмұхамед пен тергеуші павловтың түйсігіне тон боларлықтай ақылдың иесі емес пе. Өздерін қаншама сорайтып көрсеткенмен “саздау жердің ағашының да, аласаның аласасы да” көлеңкесінде жатыр. Жақаңа ақыл беретін, пікіне пікір қоатын олар емес еді. Қайтесің, тағдардың бұл да бір тәлкегі. Қаншама топастың торы да топастардың жібіне иіріледі.

“Содан кейін Дулатов маған: Шоқаев Парижде көрінеді, онда Түркияның елшілерінің хатшысы болып істейді екен, - деп хабарлады. Бұл мәліметті қайдан алғаны туралы әңгіме кезінде маған айтпады. Шоқаев туралы пікірлескенде ол тек қана жалпылама ғана мағұлмат беріп: көрдің бе біздің адамдар барлық жерде де бар, олар өздерінің қал-қадерінше шамасына қарай әрекеттеніп жатыр, - дегендерді білдіру мақсатын ғана көздеді. Дулатовтың айтуынша, мысалы, Шоқаев Женевада Ұлттық Лигасына барып ұсыныс жасапты, Берлинде болыпты, бүкіл Европаны аралап шығыпты, бір сөзбен айтқанда тынбай әрекеттеніп жүр екен” – деп жауап береді.

Дінмұхаедтің көрсетуіне қарағанда Міржақып Дулатов оған жасырын ұйымның есебін беріп отырған сияқты. Ал, Дінше болса оны мақұлдап отырған адам іспетті. Ал Мұстафа Шоқаевтың елі үшін басын тасқа да ұрып, тауға да соғып жүргені анық еді. Ол бүкіл түркі жұртының кеткен есесін жоқтады. Алаш азаматтарының қиын қыстауға тірілелгендігін ол сезіп, қолынан келгенше оларды арашалап қалуға тырысты. Тіпті, халықаралық жұмысшы қозғалыстары өкілдерінің көзін бояған өтіріктерін де әшкереледі.
ҮІ том. 142-бет
Дінмұхамедтің желдей есіп, ұстатқызбай баражатқанын Павловта біліп, айғақ іздеп,одан Дулатовтың жасақтары туралы сұраса керек. Сонда ғана Дінмұхамед кілт тоқтап:

“Өзінің Торғайдағы жасақтарының ұйымдастырылуы жөнінде маған Дулатов ештеңе демеді. Тек жоғарыда көрсетілгеніндей, Испуловтың, Байтұрсыновтың Ғаббасовтың қырға шығатынын ғана ескертті. Содан кейін ол маған сыртта көрмеде тұрған атын көрсетіп: әне, менің сәйгүлігімде дайын тұр, өзгелерде жақсы ат іздеп жүр,” – деп қайтадан есе жөнелді.

Е, Дінше, мұның барлығы да ертегі ғой. Өз сөзіңді өзің қызықтап, қайда лағып барасың? – дегің келеді осындайда. Алайда, айтылар сөз айтылар. Атылған адам атылып кетті. Одн қайран жоқ. Тек соның астарын ашып, кейінгілердің жирену үшін нақты шындықты баяндап беру ғана біздің сыбағамызға тиіп отыр. Бір назар аударарлық нәрсе: ҮІ томдағы тергеу ісінде жоғарыдағы адамдарың аты жиі аталып, әр сұраққа қойылып отырған, Неге? Демек, бұл адамдардың өз кінәсін мойндамағаны ғой. Енді Мәскеуге келген соң олардың шаңын қайтадан қағып жатқаны болуы керек. Әйтпесе, өзгелердің аты неге аталмайды. Бұл да есте ұстарлық жай.

Дінмұхамедті күн сайын жауапқа шақырып, әр кезекте жаңа сұрақ беріп, бұрынғы жауаптарындағы мәліметтерді қайтадын анықтап, тәптіштеп, оның айналасын қаза түсті. Оның астарына үңілген Дінше жоқ, айылын жимай еркін көсілген. Дулатов өзінің ағасы Байсейттің қашуына көмектесті. Жаһанша Дінмұхамедовтен ақша алып берді – дей келіп ауылдағы оқиғаларды қайыра баяндап, бұрынғыдан бетер өсіріп хикаялайды. Тіпті алдыңғы сөзінен соңғы сөзі асып түседі. Сөзінің соңында:

“Е, жаңа ғана Ғаббасов туралы Дулатовтың айтқаны есіме түсті, ол: біз бәріміз қырға шығып кеткеннен кейін барып Ғаббасов салт атпен бүкіл даланы кесіп өтіп Семей губерниясындағы
ҮІ том. 143-бет.
өз аулына барады. Бүкіл даланы кесіп салтатпен аралап өтуінің өзіндік мақсаты бар, ол “тірібайланыс” орнатып, бүкіл халықты көтеруге тиіс еді,- дейді. Дінмұхамед.

Ал керек болса! Шіркін қиялда шек болсашы! Тілде буын жоқ. Ол өзінің Шымкенттен Шуға салт атпен барғанын есіне түсіріп “есіп” отыр-ау! Біріншіден: Халел Ғаббасов ең соңынан емес, ең біріншібоп өзінің ауылына “отарбамен” барғанын және сол ауылында жүріп Дінмұхамедтің өзінен бұрын ұсталып кеткенін Дінше білмеген-ау. Екіншіден: “тірі байланыс”- дегеніңіз- бір ауылдан екінші ауылға хабар беретін шабармандардың іс-әрекеті болса, онда мұны неге Халел Ғаббасов өз мойынына алады? Оның саяси қайраткер ретіндегі атқаратын міндеті аз емес еді ғой. Үшіндіден: Халел Ғаббасов Семейге барғанша өзге жерде көтеріліс басталып кетпей ме? Сонда, “Алаштың” атын алып отырған және “Алаштың” астанасы ретінде танылып отырған ел ұлт-азаттық көтерілістен тыс қала ма жән тек қана Семей губерниясының өзін аралап шығу үшін кемінде үш ай уақыткерек. Дәл осы арасы Дінмұхамедтің де, Павловтың да есінде болмапты. Бірақ, айыптың айғақтылығы емес, айқайы керек боп тұрған оларға, мұның бәрі де пәлендей маңызды себеп емес-тін. Сондай-ақ, Дінмұхамед өзі туралы өте жоғары пікірде екен. Тергеудің алғашқы екі жылында онша әдептен аттамаған Дінмұхамед Әділев: “Астыртын ұйым менің мұнда келгенімді білуге тиіс, жоқ, біледі”-деп толық сеніммен айтады.

Міне, Дінмұхамедтің Мәскеудегі тергеушіге берген жауабы осындай серпінмен аяқталады. Әрі қарай не күтіп тұр? Белгісіз.

Әрине, біз үшін белгілі ғой. Ал тұтқындар үшін ше?

Істің насырға шапқанын олар да сезген. Бірі- Дінмұхамед сияқтытергеушінің алдына түсіп алып “маңып берсе”, екіншілері, яғни, Міржақып пен Мырзағазы, Халел мен Жүсіпбек бастатқан зерделілер саяси күрестің басқа әдісіне көшкен.
ҮІ том. 144-бет
Барлық айыпкерлер Мәскеуге Бутырка түрмесіне келген соң олардың арасында белгілі бір дәрежеде келісім болған іспеті. Сонадй-ақ, олар істің аңдысын аңдып отырып, ақыр мұның түбі атумен аяқталатынын біліп, тәуекелге бекітіп, ойындағысын айтуға бекінген. Мұнда неге мұндай өзгеріске түсті? Оны түсіндіріп бере алмаймыз. Тек түрмедегі “қолға түскен” бір хатты байқауға болады. Соны ішінде Міржақып Дулатов өзінің сырын ашып болған. Оның себебін ашу керек. Өзінің ойын қағазға Міржақып Дулатов қазақша, араб қарпімен түсірген. Соның біріншісі:

Мемлекетің саяси мекемесінің Күншіғыс бөліміне тұтқын Дулатұлы Міржақыптан

Мәлімдеме

“Мен абақтыға жатқаннан бері неше рет жауап бердім. Бірақта әдейі болсын, қатарласып болсын, ұмытқаннан болсын, білгенімді түгел айтқаным жоқ” – деп өзі 1929 – жылдың 19 қарашасы күні хат жазған.

Міржақыптың мұндай мазмұндағы баяны бірнешеу. Алғашқысы 5- бет. Аудамасы машинкамен төрт рет. Көк сиямен сарғыштау қағазға жазылған. Солардың соңында мынадай өтініш бар.

ОГПУ – дің Шығыс бөлімінің бастығына тұтқын Дулатовтан мәлімдеме.

Мен өзімнің 32 беттен тұратын қазақ тілінде жазылған жауабымды ұсына отырып бұл жауапты орыс тілінде аудартуыңызды және содан кейін маған қарап шығып, қатесін түзетуге мұрсат меруіңізді сұраймын.

Міржақып Дулатов.

30/ХІ-29 жыл.

Неге мұндай шешімге келді? Оған нақты жауап бере алмаймыз. Зады, Москвадағы тергеушілердің әділдігіне сеніп, Қазақстандағы заңсыздықтарды әшкерелеуге ұмтылған сияқты. Одан өзге жол жоқ екенін бәрі де білген. Сондықтан неден де болса тайынбай шындықты айтуға бекінген.

“Жаман аяғымен, жақсы төсенішін былғайды. Тілегенін сұрайды. Қызының. Қатынының қойынына барсам ба деп дәме қылатындар да бар. Осылай жүрген еркектер де байдан бөтен дүниеге көзқарас болуға мүмкін бе? Сірә, біздің жас марксшілер үлкен кітаптарды оқып алады да: мынау қазаққа келеді екен – деп жалшының не мұжықтың көзімен қазақты өлшейді. Марксті біздің жігіттер қазаққа жанастыра алмай, шатақ осыдан туып жүр ғой деп ойлаймын. Қазақ өзгеше /своеобразный/ тұрмысты, тарихты, салт-саналы жұрт болуға керке. Қисыншыл /теоретик/ болумен тәжірибешіл болудың арасы алыс. Біздің Ғаббас алдыңғысы болар деймін. Әуелі қазақты оқу керек. Қазақты білемін дегенмен көбіміз біле бермейміз, оны мен Бройданың кітабынан көріп отырмын. Біз анық біле алмай, көмескі ............................ген нәрселерді ол анық айтып отыр. Қазақ – ұйымсыз, қазақ - берекесіз, қазақ – ұлтшыл емес. Малы қандай болса, мінезі де сондай жұрт. Бұл мәселе түбірленбей тұрғанда біз де даудың шегі болмайды.

Рас, қазақ кедейі теңдікке жетті, жетілді. Жаңа тұрмысқа аяқ басты. Бірақ екі зорлықтан әлі айырылған жоқ, жуықта арыла алмайды- бірі өз байынан көретін зорлық, бірі-жатынан көретін зорлық. Соңғыны айтайын десең, ұлтшыл болып шығасың, ендеше, байшыл боласың. Бастапқыға қанағат етуге болмайды. Қашаннан қалып алып қалған нәрсе, тұрмыс талқысымен болмаса, бұдан оңай шыға қоймайды. Шыға қойса, әлгі алты кедей неге сандалып қалды? Қағаз жүзімен өмір жүзін айыру керек. Ғаббас, Әбдірахмандар қағаз жүзін алса, мен өмір жүзін алғым келді. Міне, менің пікірім осы.

Ордадан хат-хабар алмаймын. Сенімен жазысып тұрайық . Сен не оқып жүрсің? Жақсы кітап болса маған жібер. Мұхтардың адресін білсең- жазып жібер. Балалар аман. Тұрмыс сәл, жалақы –72 сом. Тезірек хат жазарсың.

Қош, сүйдім. Жүсіпбегің.

Адрес: Орынбор, Совет көшесі, дом 51. Астыңғы қатар. Маған .”Орынбор , 2 январь”.

Арабша жазылған. Қара сиямен. Бұл адамға арнаған екінші хаты. “Кәке-бай” дейді , бұл кім? Қошкеме, жоқ, басқа біреу ме?
ҮІІ том. 150-бет.
Жүсіпбек!

“Көрмегелі көп айдың жүзі болды” дегендей бір-бірімізді көріспегелі көп уақыттар болып қалды-ау. Сенің биылғы жазған хатың маған кешігіп тиді. Сондықтан саған іле жаза қоймадым. Өйткені сенің адресің өзгерген шығар деп ойладым. Және де Ташкенге барған соң қапшықтың аузын бір-ақ шешіп, жаздайғы бастан кешкенді бір көйтермін-ау деуші едім.