Алдашева камар сагингалиевна

22 
өзгерту жөніндегі тіл / тілдер туралы көзқарастары мен идеяларының жүйесі 
[17, 10] болып саналады.
Қазақстандағы тілдік жағдаятты өзгерту туралы идеялар мен көзқарастар 
қазақ əдеби тілінің лексикалық құрамын жаңарту жəне жаңғырту проблемасына 
тікелей байланысты болды. 
Қазақ тілінің қолданылу аясын кеңейтуге, өміршеңдігін сақтауға 
бағытталған нормативтік-құқықтық құжаттарда көтерілген талаптар тілдік 
жоспарлау стратегиясымен жəне тіл корпусын жоспарлау мəселелерімен тығыз 
байланысты.
Тіл корпусын жоспарлау жəне тілдік жоспарлау стратегиясын 
қалыптастыру – қазақстандық қоғамның қазіргі жағдайында – үштұғырлы тіл 
саясаты белсенді сипат алып отырған жағдайда аса маңызды. Өйткені 
мемлекеттік тілге қатысты тілдік жағдаяттың белгілі бір себептермен толық 
мəнінде əлеуметтік-функционалдық қызметі қанағаттанарлықтай болмаса, онда 
тілдік жоспарлау бағдарламаларын жүзеге асырудың қажеттілігі пайда болады. 
Тілдік жоспарлау – тілдің динамикасын дер кезінде танып, тілдегі өзгерістерге 
дер кезінде баға беріп отырудың бір нысаны. Мемлекет жəне Үкімет тарапынан 
маңызды мазмұндағы, нақты бағыттары көрсетілген заңнамалардың бекітілуі 
тіл стратегиясы мен тілдік жоспарлаудың алғашқы сатылары болып табылады. 
Тілдік жоспарлау теориясы – тілдік жағдаятқа саналы түрде ықпал етуді 
жəне сондай ықпалдардың қоғамдағы рөлін зерттейтін пəнаралық бағыт. Тілдік 
жоспарлау (language planning) терминін ғылымға алғаш енгізген ғалымдар 
У. Вейнрайх жəне Э. Хауген екені белгілі. Басқа шетелдік зерттеушілердің 
пікірлері бойынша, тіл саясаты жəне тілдік жоспарлау өзара тектес ұғымдар; 
олар тілдік жағдаятқа саналы түрде ықпал етудің кез келген практикасын 
жалпы атау үшін қолданылады [18]. S. Wright [19] бұл екі терминнің біреуін 
таңдамай, «Language Policy and Language Planning» («тіл саясаты жəне тілдік 
жоспарлау» деп аталатын жаңа бағытты атайды (қысқарған түрде LPLP). 
Mtholeni N. Ngcobo өзінің «Language Planning, Policy and Implementation in 
South Africa» атты мақаласында тілдік жоспарлау термині ең алғаш Хаугеннің 
еңбектерінде ұсынылғанын айта келе, ол жоспарлау моделін норма, 
кодификация, нығайту жəне дайындамаларды жоспарлаудан тұратын тіл 
сатыларын сипаттайтындығына тоқталған [20]. Сонымен қатар Э. Хаугеннің 
сызбасы 
тілді 
дамытудың 
немесе 
жоспарлаудың 
екі 
матрицасын 
қалыптастыратындығын, төрт өлшемді қамтитындығын көрсетеді.
Өз тұжырымдарына үнді ғалымы П.С. Рэйдің көзқарастарын негіз еткен 
Э. Хаугеннің пайымдауынша, жалпы жоспарлау – адам қызметінің бір түрі; ол 
кейбір мəселелердің шешімін табудың қажеттілігінен туындайды. Кез келген 
жоспарлаудың кезеңдері төмендегілер: а) үлкен көлемде материалдар жинау; 
ə) əрекет етудің барабар жоспарларын қарастыру; б) шешім қабылдау; в) 
əртүрлі əдіспен оларды енгізу, нығайту [21].
Э. Хауген атаған осы бағыттар тілдік жоспарлау үшін де тиімді жəне 
қажетті. Э. Хауген ұсынған тілдік жоспарлау моделінің осы зерттеу нысанына 
қарай маңыздылары мыналар (Сурет 1):

23 
Сурет 1 – Тілдік жоспарлауды жүзеге асырудың бағыттары 
Көрсетілген бағыт-бағдарлар қазіргі қазақ əдеби тіліндегі жаңа сөздердің 
қалыптандыру жəне нормаландыру үдерістерін зерделеуге тікелей қатысты. 
Шын мəнінде, ұлт тілінің корпусын жасау жолға қойылып жəне ол жүзеге 
асырылатын болса, сан түрлі сөздіктерді, лексикаға, грамматикаға, 
стинтаксиске байланысты барлық құрылымдарды, көркем, ресми-іскери, 
публицистикалық, ғылыми мəтіндерді ұлттық корпусқа енгізген жағдайда 
тілдің динамикасын, қазіргі ерекшеліктерін, тіл мен сөйлеу (речь) жəне 
функционалдық стильдер арасындағы айырым белгілерді тілдегі жаңалықтар – 
жаңа сөздер арқылы танып-білуге болады. Тілдің ұлттық корпусы жаңа 
сөздерді тіркемейінше, оларды анықтамайынша, мүмкін емес. Нақты айтқанда 
Қазақстандағы тілдік жоспарлау шеңберінде: а) тілдің мемлекеттік мəртебесі 
анықталады; өйткені тəуелсіздік алғанға дейін қазақ тілінің мəртебесі 
анықталмаған болатын; бұрын қолданылуы, функциясы төмен болғандықтан, 
тілдің корпустық жиынтығын қалыптастыру қажеттілігі туындайды; б) ұлттық 
корпусқа енетін тіл жəне сөйлеу жүйесін бағалау, бірізділендіру, стандарттау 
жұмысын жүргізу қажет. Соңғы талап үшін нақты міндеттер белгіленеді: білім 
беру саласына басым бағыт ретінде енгізу көзделеді, бұл ретте тілдік 
жоспарлаудың басты міндеттерін білім беру жүйесінде жүзеге асыру, білім 
берудің тілдің ұлттық корпусын бағалау, кодификациялау, нормаландырудағы 
үлесін айқындау; мемлекеттік тілді насихаттау; тілдік қауымдастық мүшесі 
ретінде оқушының тіл саясатына, ұлттық мүдде тұрғысынан ана тіліне деген 

жүктеу/скачать 2.07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: