Зерттеудің теориялық маңызы

16 
өзіндік ерекшеліктері, қазақ тілінің ішкі мүмкіндіктерінің молдығы туралы 
түсінікті жан-жақты байытады.  
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеудегі ұсыныстар мен 
тұжырымдарды ұлттық тіл корпусын жоспарлауда жəне əзірлеуде, қазақ тілінің 
əлеуметтік-мəдени болмыстың ұғым-түсініктерін берудегі мүмкіндіктеріне 
талдау жүргізуде, жаңа сөздердің қалыптануы мен нормалануын дəйектеуде 
пайдалануға болады. Зерттеудің қорытындылары сондай-ақ қазақ неологиясы 
мен неографиясының, терминжасам мен терминографияның, лексикология мен 
лексикографияның дамытылуына, қазақ тіліндегі ресми-іскери мəтіндердің 
сауатты түзілуіне үлес қосады. Зерттеу нəтижелері бейіндік мектепте 10-11-
сыныптардағы «Қазақ тілі» пəнін оқытудың əдіснамасы мен əдіс-тəсілдерін 
жетілдіруге тиімді ықпал етеді. 
Қорғауға ҧсынылатын негізгі тҧжырымдар: 
1. Қазақ тілінің лексикалық қорының қазақыландырылған сөздермен 
толығуы, олардың қалыптануы мен нормалануын, стандартталуы мен 
бірізділенуін жүзеге асыру Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты мен 
тілдік жоспарлаудың ажырамас бөлігі болып табылады. Жаңа сөздердің 
қалыптануы мен нормалануын теориялық тұрғыдан зерделеу, практикалық іс-
шараларды жүзеге асыру жаңа сөздердің қалыптануына, тілдің беделін жəне 
оның коммунитикативтік қажеттілігін арттыруға ықпал етеді.
2. Тіл құрылысы жəне тілдік жоспарлаумен байланыстағы қалыптану 
(кодификация) түсінігі бірнеше бағыттарды қамтиды: а) жаңа сөздерді 
заңдастыру бойынша заңнамалық құжаттарда көзделген нұсқаулар мен 
міндеттер; ə) заңнамалық құжаттарда көрсетілген міндеттер мен нұсқауларды 
жүзеге асыруға бағытталған іс-қимылдар; б) осы іс-қимылдардың нəтижесі 
арқылы жаңа сөздердің əлеуметтік-коммуникативтік кеңістікке, əдеби тілдің 
айналымына таралуы. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы 
Мемлекеттік терминология комиссиясы (əрі қарай – Мемтерминком) тарапынан 
бекітілген, екітілді терминологиялық сөздіктерге енгізілген, қазақ тілінің төл 
əлеуеті негізінде жасалған жаңа сөздер мен аударылған ғылыми-техникалық 
терминдердің ауқымды көлемі қазақыландырылған аталымдардың қалыптануы 
мен нормалануына, бірізділенуіне елеулі үлес қосқан маңызды іс-қимылдардың 
нəтижесі болып саналады.
3. Жаңа сөздердің қалыптану үдерістері (лат. «processus» and «procedure» 
– «ілгері жылжу», «алға қарай қозғалу») төмендегі факторлар арқылы 
анықталады: а) жаңа сөздер алдымен жазбаша нұсқаларда пайда болады; ə) кей 
реттерде бірнеше варианттары жасалады; б) жаңа сөздердің кейбір түрлері 
жұртшылық тарапынан «дұрыс / дұрыс емес», ұғымдық сəйкестіктері 
тұрғысынан талқылаудан өтеді; в) жаңа лексема жəне олардың вариант 
қатарлары функционалды-коммуникативті кеңістікте қатар қолданыла 
бастайды; г) жоғары жиілікпен қолданылуының нəтижесінде жаңа сөз / 
варианттардың бірі əдеби норма түрінде мойындала бастайды; ғ) жаңа сөзді / 
варианттардың бірін нормативті, екітілді, терминологиялық сөздіктерге тіркеу 
үдерістері басталады; д) осымен қатар өзінің қызметінде қазақ тілінің төл 

17 
лексикасын 
барынша 
пайдалану 
ұсынымын 
басшылыққа 
алатын 
Мемтерминком тарапынан жаңа сөздерді бекіту бойынша ұсыныстар 
əзірленеді; е) жаңа сөз / варианттардың бірі диспозитивті немесе императивті 
норма дəрежесіне көтеріледі. 
4. Анықталып отырғанындай, əлеуметтік қоғамдық кеңістік дамуының 
алдыңғы кезеңдерімен салыстыра қарағанда соңғы жылдары қазақ əдеби тілінде 
жаңа 
сөздер 
көлемі 
жағынан 
айтарлықтай 
молайды, 
дегенмен 
қазақыландырылған 
терминдердің 
техникалық 
жəне 
жаратылыстану 
ғылымдары салаларындағы қолданысының тіл жүйесі – сӛйленіс – узус 
үштігіндегі сипаты əркелкі екендігі байқалады. Жаңа ғылыми терминдер 
негізінен жазба нұсқаларда, ғылыми əдебиетте қолданылады, алайда олардың 
ауызша əдеби тілдегі жəне узус деңгейіндегі игерілуі бəсең деңгейде. Осыған 
байланысты қазақ тілі бойынша білім берудің əдістері мен технологияларын 
пəрменді түрде жаңарту мен жетілдіру арқылы жалпы білім беру жүйесінде 
жаңа сөздер туралы білімді қалыптастыру айрықша өзекті болып саналады.
5. Жалпы білім беру жүйесінде, оның ішінде жаратылыстану пəндерін 
оқытуда жаңа терминдерді танып-түсінудің əлеуметтік-мəдени маңыздылығын, 
функционалдық қажеттілігін ұғындыру аса маңызды лингводидактикалық 
міндеттердің бірі ретінде қарастырылуы тиіс. Барлық пəндермен органикалық 
байланыста оқушылардың жаңа сөздерді меңгеруі үшін тиімді əдістерді 
қолдану білім алушылардың іске асырылатын тілдік үдерістерге деген 
құрметтеу жəне саналы көзқарастарының қалыптасуына, қазіргі қазақстандық 
қоғамның жоғары талаптарына толық сəйкес келетін зияткерлі, рухани түрде 
дамыған тілдік тұлға ретінде орнығуына ықпал етеді. 
6. Жалпы орта білім беру жүйесінде қазақыландырылған жаңа сөздерді 
зерделеу мен меңгеру бойынша диагностика интербелсенді əдістерді қолдану, 
оқу пəндерінен, ақпараттық, ресми іскери материалдардан жаңа сөздерді өз 
бетінше ізденіс жəне танып-түсіну амалдарына негізделетін репродуктивті оқу 
тапсырмаларын қолдану негізінде жүзеге асырылады.

жүктеу/скачать 2.07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: