Алматы 2013 Рецензенттер: Алибеков С. Т
жүктеу/скачать 2.59 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2) Процессуалдық концепция.
- 3) Аралас концепция.
- 1) реттеу пәні бойынша
- 2) әрекет ету мерзімі бойынша
- 3) құзырет шеңберінде
| 1) Шарттық концепция. Ол бойынша дауды арбитраждың шешуі негізіндегі арбитраждық келісім азаматтық-құқықтық шарт болып табылады. Мұндай шарттың пәні ретінде тараптардың арбитраж түрін, арбитраждық іс қараудың орны мен уақытын таңдау және арбитраждық іс қараудың тәртібін анықтау, төрешілердің қолданылуға тиіс материалдық құқықты таңдау болып табылады. Арбитраждық келісімнің негізінде тараптардың дауды арбитраждың қарауына беру еркі жататындықтан, мұндай келісімнің шарттық сипаты арбитраждың шарттық табиғатын анықтайды. Материалдық сипаттағы элементтері бар және материалдық құқықпен реттелінетін арбитраждық келісімнің өзін азаматтық-құқықтық шарт ретінде тану, шетелдік құқықты қолданудың алғышарты болып табылатын коллизиялық мәселенің қойылу мүмкіндігі туралы айтуға (мысалы, арбитраждық келісімнің нысаны туралы, оның жарамсыздық негіздері т.б.) негіз береді.
2) Процессуалдық концепция. Бұл концепция негізінде арбитражды мемлекет атынан сот әділдігін жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде тану мәселесі жатыр. Мұндағы арбитраждық келісім процессуалдық сипаттағы келісім ретінде ғана қарастырылады, оның негізгі мақсаты дауды мемлекеттік соттың құзыретінен алу. Бұл концепцияны ұстанушылардың ойынша, арбитраждық іс жүргізудегі бірқатар мәселелер мемлекеттік сот органдарының қатысуымен ғана шешіле алады. Мысалы, арбитраждық келісімді жарамды деп тану, арбитраждық шешімді тану мен орындауды жүзеге асыру және т.б. Мұндай мәселелерді шешу кезінде арбитраждық іс жүргізу қай елдің аумағында жүргізілсе, сол елдің құқығы немесе сотқа тиісті өтініштер жасалынған елдің құқығы қолданылады. Жоғарыда айтылған әрекеттерді процессуалдық әрекеттер ретінде саралау, тәжірибе жүзінде шетелдік құқықты емес, ішкімемлекеттік (ұлттық) құқықты қолдануды көздейді. 3) Аралас концепция. Ол бойынша арбитраж материалдық-құқықтық және процессуалдық-құқықтық элементтерден тұратын жеке, дербес институт ретінде қарастырылады. Арбитраждық іс жүргізіліп жатқан елдің құқығымен бірге, тиісті коллизиялық-құқықтық норма сілтейтін шетелдік құқықты қолдануға да мүмкіндік береді. Арбитраждық сотпен мемлекеттік соттың өзара қатынасы туралы мәселелер (мысалы, қамтамасыз ету шараларын қолдану, төрелік шешімді орындау) арбитраждық іс жүргізіліп жатқан елдің процессуалдық құқығы негізінде немесе арбитраждық шешімнің орындалуын сұрап жатқан елдің құқығы негізінде шешіледі. Халықаралық коммерциялық арбитражды халықаралық жария құқықтың нормаларымен көзделген мемлекеттердің арасындағы шаруашылық дауларды қарау механизмінен айыра білу керек, мысалы БҰҰ Халықаралық Соты, Аралық Соттың Тұрақты Палатасы т.б. шеңберінде. Мемлекетаралық дауларды шешетін халықаралық-құқықтық институттарға қарағанда, халықаралық коммерциялық арбитраж дегеніміз жеке тұлғалар (жеке және заңды тұлғалар) арасындағы коммерциялық дауларды, яғни жеке құқықтық дауларды қарау механизмі болып табылады. Даудың тарабы ретінде мемлекет те шығуы мүмкін, бірақ дау мәні бойынша жеке құқықтық және даудың екінші тарабы ретінде жеке немесе заңды тұлғалар қатысады. Арбитраждық соттардың түрлері келесі белгілер бойынша сараланады: 1) реттеу пәні бойынша: а) халықаралық құқық субъектілері арасындағы дауларды қарайтын халықаралық арбитраж; ә) кәсіпкерлер, ұйымдар, фирмалар арасындағы сауда және басқа экономикалық қатынастардан туындайтын дауларды шешетін коммерциялық арбитраж соттары. 2) әрекет ету мерзімі бойынша: а) нақты дауды қарау үшін құрылған «ad-hoc» арбитраждық соттары; ә) тұрақты негізде жұмыс істейтін (институционалды) арбитраждық соттар. 3) құзырет шеңберінде: а) құқық мәселелерін шешуге құзыретті арбитраждық соттар; ә) техникалық мәселелерге байланысты құрылатын арбитраждық соттар. Халықаралық тәжірибеде арбитраждық соттардың екі түрі белгілі: ad-hoc (нақты дауды шешу үшін құрылған) арбитраж соттары және институционалды арбитраж соттары. Институционалды немесе тұрақты негізде жұмыс істейтін арбитраж соттары ұлттық сауда (сауда өнеркәсіптік) палаталары, биржалар, ұйымдар және кез- келген бірлестіктер негізінде құрылады. Институционалды арбитражға әкімшілік-техникалық, кеңес беру және бақылау функцияларын орындайтын және даудың шешуіне қатыспайтын тұрақты түрде жұмыс жасайтын органның болуы, құрылуы туралы ереженің ( жарғы) және арбитраждық іс жүргізудің ережелерін белгілейтін регламенттің болуы, тараптар төрешілерді таңдайтын төрешілер тізімінің болуы тән. Нақты дауды шешу үшін (ad-hoc) тараптардың арнайы келісімімен құрылған арбитраждық соттарды, құзыретін анықтайтын және функцияларын реттейтін актілер негізінде құрылатын халықаралық соттардан айыра білу керек. Ad-hoc арбитраждық соттары нақты дауды қарау үшін тараптармен құрылады және іс жүргізу мен шешім шығарудан кейін ол өз жұмысын тоқтатады. Тараптар арбитраждық іс жүргізу орнын таңдайды, төрешілерді таңдаумен арбитраждық процедура ережелерін белгілейді. Тараптар дауды шешу рәсімдерін таңдауда шексіз еркін қолдануға құқылы. Тараптар рәсімді нақтылап келісуге немесе кез-келген институционалды арбитраж сотының регламентін негізге алуға болады. Немесе арнайы ad-hoc арбитраждық соттары үшін халықаралық ұйымдармен жасалынған үлгі (типовой) арбитраж регламенттерінің біреуін таңдауға келісуі мүмкін. БҰҰ-ның шеңберінде құрылған үш арбитраждық регламент бар: 1966 жылы Еуропа үшін БҰҰ Экономикалық комиссияның Арбитраждық Регламенті, 1966 жылы Азия мен Таяу Шығыс елдері үшін БҰҰ Экономикалық комиссияның Халықаралық коммерциялық арбитраж ережелері және 1976 жылы ЮНСИТРАЛ Арбитраждық регламенті. Осылардың барлығының қосымша сипаты бар және тараптар өз келісімдерінде осы ережелерге сілтеме жасалынғаннан кейін ғана қолданылады. Сонымен қатар тараптар регламент ережелеріне өзгертулер жасау туралы келісуге құқылы. Тәжірибе көрсеткендей, ad-hoc арбитраждық соттарын қолдану істің нақты жағдайларына байланысты даулар бойынша сәтті болады: тауардың сапасы, бағасын анықтау және т.б. істер бойынша. Мұндай істер тез және тиімді шешіледі. Бірақ қиын және даулы келіспеушіліктер, әсіресе қандай құқық қолдану мәселелері туған кезде арбитраждық соттың мұндай түрін қолдану тараптардың сенімсіздігіне алып келуі мүмкін, ал ол өз кезегінде тараптарды қанағаттандырмайтын шешімнің шығарылуына септігін тигізеді. Қиын істерді қарау кезінде иституционалды арбитраждық соттарына жүгіну дұрысырақ болады. Қазіргі таңда тұрақты түрде жұмыс жасайтын арбитраждық соттардың саны артуда. Жүзден аса халықаралық коммерциялық арбитраж соттары бар, олардың ішіндегі ең танымалдары Халықаралық сауда палатасының Арбитраждық соты (Париж), Лондондағы халықаралық арбитраждық сот, Американдық арбитраждық ассоциациясы (Нью-Йорк), Стокгольмдағы сауда палатасының Арбитраждық институты. Тұрақты және нақты дауды шешу үшін құрылған арбитраж соттарының артықшылықтары және кемшіліктері бар. Институционалды арбитраж соттары үшін тән жағымды жақтары : – регламенттің болуы және істі арбитраждық іс жүргізудің сатылары арқылы өткізетін әкімшілік аппараттың болуы; – басқа елдердің аумағында арбитраждық шешімді тану мен орындауда маңызды рөл атқаратын арбитраждық соттың беделі; – институционалды арбитраждың орны туралы регламентте және ұлттық заңнамада көрсетілуі, ал ол өз кезегінде сол елде арбитраждық шешімнің күшін жою мүмкіндігін азайтады. Кейбір арбитраждық соттардың атауында олардың халықаралық сипатқа тән болуы көрсетілсе де, арбитраждық соттың өзінің ұлттық сипаты бар. Арбитраждық соттың халықаралық сипаты оның қарап жатқан даудың сипатына байланысты анықталады. Тұрақты түрде жұмыс жасайтын арбитраждық ұйымның шеңберінде дауды қарайтын арбитраж соттары «тұрақты жұмыс істейтін» немесе «институционалды» деп анықталады, бірақ бұл атау тараптарды арбитраждың тұрақты түрде жұмыс жасайтын органы бар деген жалған қорытындыға әкелмеу керек. Дау пайда болған кезде, ол нақты істі қарау үшін арнайы құрылатын және шешім шығарылғаннан кейін өз жұмысын тоқтататын төрешілер құрамымен қаралады. Тараптар арасындағы пайда болатын дауды тұрақты негізде жұмыс істейтін арбитраждың қарауына беру туралы келісіммен тараптар тікелей өздері арасында іс жүргізушілік мәселелерді келісудің орнына өздері таңдаған институционалды соттың дау қарау туралы ережелерін ұстануға келіседі, яғни тараптар заң бойынша оларға дербес шешуге құқығы берілген ұйымдастырушылық мәселелерді осы мекемеге тапсырады. Сонымен, тұрақты түрде жұмыс жасайтын арбитраждық сот- бұл шартты атау, ол тараптар келісімімен нақты дауды шешу мен іс жүргізуді ұйымдастыру үшін арбитраждық соттың құрамын қалыптастыру тапсырылған ұйым немесе мекемені белгілеу үшін қолданылады. Ad-hoc төрелік соттарына тән белгілер: – іс жүргізу ережелерін таңдау мен арбитраждың жұмысын ұйымдастырудағы басқа да мәселелерді шешу кезіндегі тараптардың барынша еркіндігі; – дауды қарауға азырақ мерзімнің жұмсалуы; – іс жүргізудің арзандылығы, әкімшілік шығындар мейлінше төмендетілген, негізгі шығындар- төрешілер қаламақысы (гонорар). Бірақ, аd-hoc арбитраждық соттарының кемшіліктері де бар. Оларға: оны ұйымдастырудағы елеулі қиыншылықтар мен төрелік ескертпенің мұқият әрі толық жасалу қажеттілігі. Бұл кемшіліктер, егер тараптар арбитраждың осы түріне арнайы жасалынған 1976 ж. ЮНСИТРАЛ Арбитраждық регламентін қолданса жойылады. ЮНСИТРАЛ регламенті барынша толық жасалынған арбитраждық регламенттің бірі болып табылады. Көптеген тұрақты түрде жұмыс істейтін арбитраж соттары өздерінің регламенттерін жасағанда оның ережелерін ескерді. Аd-hoc төрелік сотының құзыретін көздейтін барынша толық ескертпенің жасалуынан тараптарды ЮНСИТРАЛ шеңберіндегі үлгі ескертпенің қолдануы босатады. Халықаралық коммерциялық арбитраж түсінігіндегі «халықаралық» термині шартты болып табылады. Аралық соттарға байланысты «халықаралық» сөзі ұлттық, ішкі дауларды қарайтын ұлттық аралық соттармен (domestic arbitration) бір мемлекеттің аумағы шеңберінен асатын дауларды қарайтын арбитраждық соттардан айыру үшін қолданылады. Батыста мұндай институт кей кездері трансұлттық арбитраж деп аталады. Арбитраждың барлығы дерлік, кейбір ерекше жағдайлардан басқа, ұлттық арбитраждық соттары болып табылады, өйткені ол нақты мемлекеттің ішінде орналасқан, дербес заңды тұлға ретінде тіркелген немесе қандай да бір ұйымның жанында жұмыс жасайтын, осылайша сол елдің ұлттық құқығына бағынышты болады. Бірақ, халықаралық коммерциялық арбитраж оның басқару органы орналасқан елдің заңнамасына заңды тұлға мәртебесіндегі ұйым ретінде немесе оның құрылымдық бөлімшесі, мысалы арбитраждық сауда палатасы, заңды тұлға, ұйым жанында құрылса бағынады. Дауды қараудан түскен кірістерге салық салу, міндетті тіркеу, есептілік- осы мәселелерді реттеуде арбитраж ішкі заңнамамен қиылысады. Ішкі заңнаманың нормаларына келетін болсақ, Қазақстан Республикасы «Халықаралық коммерциялық төрелік» туралы Заңының кіріспесінде, «осы Заң халықаралық коммерциялық төреліктің Қазақстан Республикасы аумағындағы қызметі процесінде туындайтын қатынастарды, сондай-ақ халықаралық коммерциялық төреліктің шешімдерін Қазақстанда тану және орындау тәртібі мен талаптарын реттейді» деп анықталған. Айтылғаннан көрінетіндей, Қазақстан аумағындағы кез-келген халықаралық арбитраждың қызметі және оның шешімдерін тану мен орындауға қатысты мәселелер ол Қазақстан Республикасы аумағында немесе одан тыс жерлерде құрылғанына қарамастан біздің заңнамамен реттелінеді. Қазақстан Республикасы «Халықаралық коммерциялық төрелік» туралы Заңының 3-бабына сәйкес, «Қазақстан Республикасының халықаралық коммерциялық төрелік туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Заң ережелерінен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады»1. жүктеу/скачать 2.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|