Арман -пв баспасы

49
Ес­кен­дір­не­себепті­поэма­ға­ар­қау­бол­ған?
Абай ақын дық ке ме лі не ке ліп, талан ты әб ден то лыс қан кез де «Ес кен дір» 
поэма сы мен «Мың бір түн» же лі сі не гі зін де «Мас ғұт», «Әзім әң гі ме сі» де ген 
поэма ларын жаз ды. Осы шы ғар ма лар дың ішін де гі ең шоқ ты ғы биігі, ең елеу-
лі сі – «Ес кен дір» поэма сы. Ақын ой ының іш кі қу аты мен су рет кер лік ше бер-
лі гін де, өмір ма те ри алы ның ке сек ті гі мен гу ма нис тік ой-пі кір ле рі н те ре ңі рек 
та ны та ты ны да – «Ес кен дір» поэма сы. 
Шы ғар ма ның не гіз гі та қы ры бы – адам гер ші лік, қа на ғат, ра қым шы лық. 
Идея сы – әді лет пен да на лық ты дә ріп теу, аш көз дік тен сақ бо лу, пен де ші лік тен 
ары лу, ол үшін иман ды бо лу, ұя тың мен арың ды сақ тау. Абай поэма сы ның 
кө ле мі ша ғын бол ға ны мен, маз мұ ны эпи ка лық жүк ар қа лап тұр, се бе бі мұн да 
адам зат ба ла сы на ор тақ адам гер ші лік қа си ет пен адам ның би ік мұ ра ты ту ра лы 
ке сек ой ай тыл ған.
Поэма ның бас ты кей іп ке рі Ес кен дір – Еуро па ға Алек сандр Ма ке до нс кий 
де ген ат пен бел гі лі бол ған ірі қол бас шы, Шы ғысқа Ес кен дір Зұл қар най ын де-
ген ат пен та ра ған. Ес кен дір жай ын да Шы ғыс ақын да ры ның кө бі жыр ла ған. 
Ә.Фир доуси дің «Шах-на ма», Ни за ми дің «Ес кен дір-на ма», Жә ми дің «Ес кен дір 
да на лы ғы ның кі та бы», Науаи дың «Ес кен дір дің қор ға ны» дас тан да рын да оның 
об ра зын ар дақ тап көр сет кен. Ес кен дір Зұл қар най ын ха қын да қа си ет ті Құ ран-
Кә рім нің Кәһф сү ре сі нің 83–97-аят та рын да да ба ян да ла ды.
«Ал ла ның өзі де рас, сө зі де рас» деп бас тап, «Ал ла мін сіз әу ел ден, пай-
ғам бар хақ» деп өлең жаз ған Абай мұ сыл ман дық шы ғыс ғұ ла ма ла ры ның біз ге 
жет кен мұ ра сы ның бар лы ғы мен та ныс бол ған. Бі рақ Абай дың «Ес кен ді рі» бұ-
лар дан мүл де бө лек. Не ге? Поэма ның «Осы жұрт Ес кен дір ді бі ле ме екен?» деп 
бас та лу ын да үл кен сыр жа тыр. Ака де мик Сейіт Қас қа ба сов «Ес кен дір» поэма-
сы ның сю жет тік не гі зі» де ген ма қа ла сын да «Ес кен дір» поэма сы ның қа зақ ара-
сын да әп са на, хи каят, жыр тү рін де та рап, қос мүй ізі бар Ес кен дір мен өл мес су 
із де ген Ес кен дір жа й ын да ғы әп са на-хи каят тар дың сю жет тік не гі зі Ни за ми дің 
«Ес кен дір-на ма сы» мен Раб ғу зи дың «Қис са-сул-ән бия сы нан» та рал ға нын, 
ал Абай дың «Ес кен ді рі» ежел гі дәу ір дің аса құн ды жаз ба ес ке рт кі ші – «Тал-
муд» кі та бы на апа ра ты нын ал ға тар та ды. Бұл кі тап тың «Ага да» деп атала тын 
бө лі мін де Ес кен дір ту ра лы бір не ше мы сал-әң гі ме бар. «Ага да» – біз дің за ма-
ны мыз дан бұ рын ғы V–IV ға сыр лар дан бас тап ау ыз ша ай ты лып кел ген алу ан 
түр лі мы сал дар мен әң гі ме лер дің, ер те гі лер мен әп са на лар дың біз дің жыл 
са науы мыз дың ІІІ–V ға сыр ла рын да жа зы лып алы нып, «Тал муд қа» ен гі зіл ген 
шы ғар ма лар дан тұ ра тын жи нақ».
XIX ға сыр да ғы не міс ро ман ти ка лық әде бие ті нің көр нек ті өкі лі бол ған 
фран цуз Аль берт фон Ша мис со (1781–1838) осы кі тап та ғы сю жет не гі зін де 
«Ес кен дір ту ра лы аңыз (Тал муд бой ын ша)» де ген кө лем ді өлең жаз ған. Бұл 
өлең ді орыс тың ро ман тик ақы ны В.А.Жу ко вс кий (1783–1852) 1844 жы лы 
ер кін ау да рып, «Моск ви тя нин» жур на лы ның 1845 жыл ғы № I са нын да жа рия-
лай ды. Осы лай ша Ес кен дір дің жұ мақ қа ба рып, қу бас тан бас қа еш те ңе ге ие 
бо ла ал ма ға ны ту ра лы ежел гі Тал муд та ғы сю жет XIX ға сыр да орыс әде бие-
ті не Жу ко в с кий ар қы лы кел се, қа зақ да ла сы на Абай дың «Ес кен дір» поэма сы 
ар қы лы та рал ған. Шы ғар ма да үш кей іп кер бар: Ес кен дір, кү зет ші, Арис то-
тель. Поэма да Ес кен дір ге бай ла ныс ты бір ға на оқи ға ба ян да ла ды. Жер-дү ние ні 

жүктеу/скачать 3.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: