Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi

4. Амал. Шығыс жалғаулы есімдер етістіктермен тіркескенде қмылдың амалын 
(қалай болғанын) білдіреді, мысалы: етпетінен кулау, даусынан тану, мұртынан 
күлу. Бұл үйдің адамдары… бірін-бірі қабағынан, танитын анасы оның ойын бөлген 
жоқ. 
Жатыс жалғаулы сөз тіркестері. Басқаларына қарағанда, жатыс жалғаулы 
есімдерді меңгере алатын етістіктердің саны онша көп емес.Олардың көпшілігі заттың 
күйін білдіретін салт етістіктері: отыру, тұру, жүру. Жату, кездесу, ойнау, қону, көру, 
көрсету,ұйықтау, қалғу, сүйену, жылау, ескеру, үйрету, ұнау, кұру,т.б. Мұндай 
етістіктермен тіркесетін жатыс жалғаулы есімдер мынадай қатынастарда жұмсалады:
а) Объектілік (Толықтауыштық). Объектілік қатынастағы ондай сөз тіркестерінің 
мағыналары қимыл процесінің қандай заттың үстінде не қандай затпен байланыста 
болатын, бірдеңенің кімде екенін білдіреді, мысалы:өмірде кездесу, заңда көрсетілу, 
ойда сақтау, күресте озу, сөзде тұру.Бүгінгі күресте көрсеткен күшіңді өлеңге 
шығар(С.Мұқанов). 
ə) Пысықтауыштық. Пысықтауыштық қатынастағы жатыс жалғаулы сөз тіркестері 
мекендік жəне мезгілдік мағынада жұмсалады:1.Мекендік мағынадағы сөз тіркестері 
зат есімдер мен отыру, тұру, жүру, қараллу сиякты заттың күйін білдіретін 
етістіктерден не солар қатысты күрделі етістктерден құралады. Аппақ кең далада ауыл 
көсіле ұйықтап жатыр (Ғ.Мұстафин). 2.Мезгілдік мағынадағы сөз тіркестерінің 
бағыныңқы сыңары шақ, мезгіл мəнді есімдер неесімдер тіркесі болады да, 
басыңқылары жоғарғыдай етістіктің бірі болады: Мысалы: Оның бұл қылықтары 
Гүлнараға алғашқы кезде ұнамады.(С.Мұқанов). 
Көмектес жалғаулы сөз тіркестері. Сабақты жəне кейбір салт етістіктер көмектес 
жалғаулы есімдерді меңгеру арқылы сөз тіркесінің үлкен бір тобын құрайды. Көмектес 
жалғаулы есімдер етістіктерге меңгеру арқылы объектлі жəне пысықтауышты 
қатынастарда түрлі-түрлі мағынада жұмсалады: 
а) Объектілік қатынастағы сөз тіркестері. Көмектес жалғауда тұрып етістіктермен 
обьектілік қатынаста айтылатын сөздер-зат есімдер мен олардың орнына жүретін 
есімдіктер. Олардың обьектілік мағынасы əр түрлі болады. Оның себебі, біріншіден, 
көмектестегі бағыныңқы сөздердің нені білдіретінімен байланысты болса, екіншіден, 
оларды керек ететін етістіктердің мағыналарының əр қилы болумен байланысты. Сол 
негізінде жоғарғыдай сөз тіркестері мынадай мағыналарда айтылады: 
1. Құралдық. Құрал-сайманның атын білдіретін көмектестегі зат есімдер кісінің 
қимыл əрекетін білдіретін етістіктермен тіркесіп, құралдық мағыналы сөз тіркестері 
жасалады. Мысалы: балтамен шабу, арамен кесу, балғамен соғу, қармақпен ұстау. 
Мұндай сөз тіркестерінде көмектес жалғаулы зат іс-əрекеттің тіккелей не сол 
арқылы істелу құралы болады. Мысал: Таяқтай қарумен салып та кетеді. Атты 

жүктеу/скачать 1.02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: