ПАНФИЛОВ ТҤСТЕНУГЕ КЕЛГЕНДЕ

397 
- Аяқтап келемісіз? Үлгердіңіз бе? Ӛте қуаныштымын, жолдас 
Момышұлы… Ертең сізге түстенуге барамын. Ӛз уәдеңізді ұмытқан жоқсыз 
ба? 
- Қандай уәде, жолдас генерал? 
- Палау пісіреміз деп едіңіз ғой. Айтулы аспазшыңыз да бар сияқты. 
- Бар екені рас. 
- Кім ол? 
Генералдың ересен әуестігіне ішімнен таңданып, былайша жауап 
қайырдым: 
- Ас пісіруге политрук Бозжанов құмар. Әсіресе ұлттық тағамдарды 
жақсы әзірлейді. 
- Дәмін татармыз… Ендеше мені ертең түске жақын күтіңіз. 
Телефон арқылы жүргізген кешкі әңгімеміз осындай еді. «Кӛңіл-
күйіңіз қандай, не істеп отырсыз, түске жақын күтіңіз», - дегенде генерал 
бейне ӛзінің кӛңілдес адамына жылы лебіз білдіріп отырған сияқты кӛрінді. 
Оның сәл қарлыққан даусынан бастыққа тән ӛктемдіктің зәредей де сарыны 
білінген жоқ. 
Мен түн ортасында кенет оянып кеттім. Толстунов біркелкі 
қорылдауда, ал қалың ұйқыдағы Рахимовтың дем алғаны әрең естіледі. 
Соғыстың бірде-бір дыбысы құлаққа шалынбайды. "Үлгердіңіз бе?» - 
деген сӛз тұтқиылдан ойыма сап ете түсті. Генерал неге бұлай деді екен? Не 
айтқысы келді екен? 
2 
Келесі күні Панфилов түскі тамақ мезгілінен сәл ерте келді. 
Ӛз бӛлмемде жұмыс істеп отырғанда терезеден дарбаза алдына келіп 
тоқтаған шананы кӛрдім. Басында құлақшыны, үстінде шолақ тоны бар 
Панфилов ұлпа қар басқан қатқақ жерге шанадан оп-оңай секіріп түсті. Мен 
жалма-жан гимнастеркамды түзетіп, оны баспалдақта қарсы алдым.
- Жолдас генерал! Дивизия командирінің резервіндегі, Талғар 
полкінің бірінші батальоны қазір… 
- Жүріңіз, жүріңіз… Жаздың күні емес қой. Суық тиіп қалар. 
Сенекке кіргеннен кейін ол алдыңғы бӛлменің есігін ашты онда, - 
қатты қызған орыс пешінің жаныңда, аспаздық ӛнерінің құпия сыры сарапқа 
салынып жатқанды. Аздап кір шалған ақ белдемшесі бар Бозжанов қарт аспаз 
Вахитовтың бақылауымен дәл осы сәтте сақырлап қайнаған қазанды ашалы 
кӛсеумен пештен бері суырып алған еді. Демалыс күндерінде біраз қолданып 
үлгерген Бозжановтың дӛңгелекше жүзі пештегі оттың жарығымен жылт-
жылт етеді. Бізге жалт қараған бетінде ол сәл аңырып қалды да, соның 
артынша кӛсеуді лақтырып, белдемшесін жұлып тастап, генералдың алдында 
бойын түзеді.
- Амансыз ба, жолдас Бозжанов, - деді генерал. Аспаздық ӛнеріңізді 
сынап кӛрейік бір. Сіз де бізбен бірге дәм татқайсыз. 

398 
Панфилов қазанның қақпағынан шығып жатқан буға қарап: 
- Иісі ұнамды-ақ… Әзірлегеніңіз кӛп пе? - деді. 
- Кӛп, жолдас генерал. Жетіп артылады, - деп кӛңілдене жауап 
қайырды Бозжанов. - Бірақ тағы бір сағат уақыт керек. 
- Екі сағат болса да мейлі, - деді Панфилов. Қалтасынан сағатын алып 
қарады да, дӛң әйнегін бас бармағымен сипады. Жолдас Момышұлы, осы 
уақытты рота командирлерімен пікір алысу үшін пайдаланайық. Қарсы 
емессіз бе? 
- Құп болады. Қазір шақырайын оларды. 
Мен Рахимовты іздемек болып, бұрыла бергенімде еппен басып 
елеусіз жүретін батальон штабы бастығының қасымда тұрғанын байқадым. 
- Рахимов, роталарға телефон соқ. Командирлерін шақыр. 
- Онан да былай етейік, - деді Панфилов. - Менің шанамды алыңыз, 
жолдас Рахимов. Командирлерді осында әкеліңіз. 
Ал әзірше сіз бен біз біраз жұмыс істейік, жолдас Момышұлы.
- Жұмыс столыңыз қайда? 
3 
Мен генералды ӛз бӛлмеме апардым. Ол сырт киімін шешіп, бұрын 
шолақ тонының сыртынан асынған майдандық сумкасының қайыс бауын су 
жаңа кителінің иығына асыра салды да, едәуір еңкіштеніп столдың қасына 
барды. Онда менің түрлі қағаз ӛткізілген ұрыстар тарихы жазылған дәптер, 
батальонның жорықтары мен қорғаныс шептерін бейнелеген, умаҗданып, 
ескіріп қалған карта, жауынгерлік устав жатқан болатын. Панфилов менің 
қағаздарымды зейін сала қарап шықты. Әжімденген қоңырқай қолын созып, 
қызыл тысты устав кітапшасын алды да, біраз ұстап тұрып, қайтадан орнына 
қойды. Сонан соң бір қорап «Қазбекті» шығарып, бір шылымын маған берді, 
тонының қалтасынан оттығын алып, бірнеше рет шаққанымен, білтесі от 
алмады. Мен дереу сіріңке шиін тостым. 
Шылымын тұтатқан Панфилов, сәл кейістік білдіре, оттығын ұстап 
тұрып, қалтасына салды. 
- Отырыңыз, жолдас Момышұлы. Қатар отырыңыз. 
Сумкасынан картасын шығарғанда дивизияның шебін, Волоколамск 
түбіндегі қорғаныс тізбегімізді тағы да айқын кӛрдім. Бұдан екі апта бұрын 
немістер басып алған қала кӛшелерінің біразы карта кесіндісінің сыртында 
қалып қойған. Картада шағын деревнялар, станция поселкелері, қызғылт 
түсті жеке-жеке жоталар, ойдым-ойдым жасыл ормандар, кей жерлеріне 
қайыршақ тӛселген иір-иір қара жолдар, батпақтар, сай-жыралар, ӛзендер 
мен кӛпірлер, ақырында, Волоколамск тас жолының Москваға қарай тіке 
тартатын бір суреті бейнеленген келешекте кескілескен жаңа ұрыстар - міне, 
осы арада жүргізілмек. Біздің қорғанысымызды бейнелейтін тікенекті қызыл 
сызық кейде үзіліп қалады да, жолсыз ӛңірлерде ашық саңылаулар бары 
байқалады. Бұл саңылаулардың нысанаға алулы екенін білетінмін, 

399 
артиллерияның атыс шептерін картадан кӛргенмін. Москва үшін болатын 
шайқастың бұрынғыша жол бойындағы шайқасқа ұласатынын да білетінмін, 
дегенмен генералдың картасына қарап, бұдан он шақты күн бұрын 
дивизияның жаңа қорғаныс тәсілімен танысқан кезімдегідей, тағыда іштей 
тітіркендім. Алдыңғы шептің кейінгі жағында артиллерия позициялары мен 
дивизия штабының күзетінен басқа менің батальонымның Рождествено 
сыртындағы окоптары ғана бейнеленген. 
Картаға үңіле қарап, қазір біз деревнядан майдан шебіне қарай әр 
түрлі бағытта қара қарындашпен нүктелі бірнеше сызық жүргізілгенін 
кӛрдім. 
- Мына жерде сіздің міндетіңіз кӛрсетілген, жолдас Момышұлы. 
Панфилов жан-жаққа тарамдалып келіп жатқан осы сызықтардың 
әрқайсысын саусағымен мезгеді. 
Сіздің батальон - менің бірден-бір резервім. Дұшпанның қай жақтан 
соққы беретінін біз білмейміз, Қандай кетікті болса да бітеуге әзір тұру 
керек. Сіздің бес түрлі бағытыңыз мынау. 
Мен ұрыста әлі пайдаланылмаған жап-жаңа карта парағын жайдым. 
Панфилов менің қарындашымды алып, барлық бес маршруттың пункттерін 
ӛзі белгілеп кӛрсетті. Бұл ретте ол дұшпан қай тараптан соққы берсе, істің 
бет алысы қандай болатынын тәптіштеп талдады. Мұның бәрін ол дағдылы 
әзілін араластырмастан, ӛте байсалды қалыпта түсіндірді. 
- Осы маршруттардың бәрін зерттеуіңіз керек. Бұл міндетті әбден 
ойластырып, пысықтап алыңыз. Ұқтыңыз ба? 
- Иә, жолдас генерал! 
- Кӛңіліңізде бір түйткіл бар ма? Онда дұшпанның орнына ойланып-
толғаныңыз. 
Мен немістің әскери бастығының рӛлін атқарып іркілместен ең 
жадағай әскери айла қолдандым. Негізгі күштерді астыртын топтап алдым да, 
басқа бір жерден қосалқы соққы, тағы бір жерден алаңдатқыш соққы жасап, 
осы бағытта Панфилов резервін әуреледім, тек содан кейін ғана күтпеген 
жерден негізгі күшпен алға ұмтылдым, енді ешбір бӛгетсіз қалған 
Волоколамск тас жолына қарай, Москваға апаратын осынау күре тамырға 
қарай ұмтылдым. 
Панфилов менің дәлелімді тыңдап, бас изеп отырды. Бұл 
мүмкіндіктерді оның талай рет ой елегінен ӛткізіп, талдап тексергені 
байқалады. 
- Солай, солай, - деп үн қатты ол. - күтпеген жерден дейсіз бе? 
Астыртын ба? Е, жолдас… Ғапу етіңіз… Қолбасшы мырза. Орман ішіне, 
жаттың кӛзі түспейтін жерге жиналу жӛнінді бұйрық бере-ақ қойыңызшы. 
Сіз осыған әзірсіз бе? Сізде қысқы киім бар ма? Соғыс қауырт жүргізіледі, 
жазғы әскери серуен болады деп дәмелендірген ӛз әскеріңізді енді барлық 
қолайлы жағдайдан, үскірік аязда пешке жылынудан, жылы үйге паналаудан 
мақұрым етпексіз бе? Осыған бара аласыз ба? 
- Әрине, бара алмаймын, - деп, мойындадым. 

400 
- Оқасы жоқ, - деп мысқылдады Панфилов. - Кезі келгенде сіз осыған 
әзір боласыз, дұшпан мырза… Соғысты нақты күйінде алып қарау керек, 
жолдас Момышұлы. Жауды шын қалпында кӛріп- білу керек. Бізге қарсы 
құлқы бұзық, қарақшы армия түйлігіп отыр. Қолайлы жағдайда соғысып 
дағдыланған армия. Халықты тонап құныққан, үйді-үйіне посылкалар 
жіберіп дәніккен армия… Әрине, олар басқаша соғысты танып білетін де күн 
туады, Ал әзірше… Әскеріңізді басқарыңыз, басқарыңыз. Мені алдап 
кӛріңізші. 
Мен тағы да дұшпан орнына әрекет жасадым, ал Панфилов менің 
айла-тәсілімді тыңдаумен болды. 
Бірде ол терезеге қарап, әлденеге құлағын тікті. Оқта-текте алыстан 
зеңбіректердің гүрсілдегені естіледі.
- 
Тыңдап отырмысыз? Неміс ӛз артиллериясынан атқылап 
машықтануда… Түнде тұтқиылдан әскер әкелінеді деймісіз? Ал қайтадан 
машықтануды қайтесіз? Егер біз мұқият тыңдай білсек, сіздің сырыңыз 
ашылып қалады. 
Майдан жақтан тағы да зеңбіректер даусы естілді.
- Егер мұқият тыңдай білсек, - деп қайталады Панфилов. 
Ол енді маған қарай бұрылып, менің бетіме қарады.
- Шыныңызды айтыңызшы, кӛкейіңізде Волоколамскіні қайтесіз? - 
деген сұрақ сайрап тұр ғой. 
Дәл тапты. Шынында да Волоколамскіден қалай айырылғанымызды 
еске түсіріп отырғанымызды айттым мен. Сонда Панфиловтың резерві, менің 
батальоным басқа жаққа алаңдатылып, жаудың иетізгі соққы жасаған 
жолында шыққан. 
Бұлай болған себебі не, жолдас Момышұлы? Сіздің генералыңыз 
қалайша алданып қалды? 
Ол менің жауабымды ынтыға күтті.
- Майдан шебі бұзылды ғой, жолдас генерал. 
- Иә, бұзылғаны рас. Сізбен бұл жайында ӛткен жолы әңгіме еткенбіз. 
Линиялық тәсілге, бұрынғы линиялық тактикаға таңылып қалдық, Енді бұдан 
үзілді-кесілді арылу керек. Мен ғана емес, сіз де арылуға тиіссіз, жолдас 
Момышұлы. Ұқтыңыз ба? 
Генерал қайтадан картаға үңілді. Солдатша тықырлай алынған, едәуір 
бурыл тартқан шашын бір сипап, желкесін қасыды. 
- Әрине, әрқилы жағдай кездесуі мүмкін. Сіздің бір батальон, жолдас 
Момышұлы, менде бес батальонның орнын басып отыр. Ал усставтан біз 
мұндай ережені таба алмаймыз. 
Ол қызыл тысты устав кітапшасын қолына алып, парақтарын 
аударыстырды. 
Оны таба алмаймыз, жолдас Момышұлы. Соғыстың нақты жай-
жапсары уставта жазылмаған. Дегенмен… Ә, қандай жақсы айтылған! 
Панфилов қарындашпен парақтың шетіне, бірнеше жолдың тұсынан 
қос сызық жүргізіп, белгі соқты да, бұл жолдарды естіртіп оқыды; 

401 
«Бұл ретте жауды жоюға талпынғанымен, мақсатына жете алмаған 
адамды емес, жауапкершіліктен қорқып, қимылсыз қалған және керекті 
кезенде жеңіске жету үшін барлық күш-құралды пайдаланбаған адамды 
жазғырған жӛн». 
Біраз ойланып отырып, әңгімесін жалғастырды ол:
- Кезегі келгенде немістер біздің шегіне ұрыс жүргізу тәжірибемізді, 
белгілеп алған айла-тәсілімізді қолданатын болады. Ал мынаны… деп 
Панфилов қарындашпен әлгі жолдарды тағы да мезгеп кӛрсетті, мұны 
Гитлердің бірбеткей машинасы ешқашан да үйренбейді. Оның бірінші 
парызы - бұйрықты бұлжытпай орындау. Сондықтан ӛзінше ынта-жігер 
кӛрсеткеннен гӛрі қимылсыз қалғанды мақұл кӛреді ол. Біз болсақ… 
Сырттан ат тұяғының дүбірі естілді. Генералдың шанасы қайтып 
оралған сияқты, Панфилов терезеге бір қарап, ойын тиянақтады.
-…Біз болсақ ынта-жігер дәстүрлері арқылы ӛсіп ер жеттік. Біз үшін 
ынта-жігер дегеніміз - ол… - саусақтарын жыбырлата, керекті сӛз іздеп, 
бӛгеліп қалды генерал. - Е, ӛзіңіз де білесіз ғой оны! 
4 
Тӛргі бӛлмеге кірген Рахимов рота командирлерінің келгенін 
мәлімдеді. 
- Жақсы, осында шақырыңыз оларды. - Орнынан тұрған Панфилов 
жан-жағына қарады. - Ал орындығыңыз бәріне жете ме, жолдас Рахимов? 
Генерал ӛзінің картасын жайлап бүктеді де, сумкасына салып қойды. 
Қай жерлеріне мана Панфилов белгі соққан, маған тән бір парақ карта стол 
үстінде қалды. 
Бірінен соң бірі бӛлмеге келіп кірген үш лейтенант генералдың 
алдында тік тұра қалды. Қуақы Брудный бәрінен бұрын былдырлай жӛнелді: 
- Жолдас генерал, сіздің жарлығыңыз бойынша келіп тұрмын. Рота 
командирі лейтенант Брудный… 
Шымыр да ширақ, қара домалақ Брудный ӛзін басқалардан еркін 
сезінетін сияқты. Әнтек қарлыққан даусымен Заев та ӛзінің аты-жӛнін 
анықтап атады, Оның жақ сүйегі шығыңғы, ұсқынсыздау, бірақ сақал-мұрты 
тазалап алынған беті жылт-жылт етеді, шикіл сары шашын да тықырлап 
күзеген. Бұрын салдыр-салақ жүретін Заевтың қазір аппақ, жаңа матадан 
салған жағалығы жұтқыншағы сорайған тарамыс мойнын қынап тұр. 
Мәлімдеп болысымен, ежелгісінше еріндерін жымырып, қиғаш біткен 
ӛскелең қас-қабағын, түкситіп, генералға қадала қалды. Ендігі кезек 
Филимоновтікі еді. Екі иығын кӛтере, кеудесін керіп, кәнігі офицер устав 
сӛздерін нақпа-нақ айтып шықты. Ширығудан оның қайратты мойнындағы 
күре тамыры адырайып кетті. 
- Бәріңізді де білемін, жолдастар, - деді генерал. - Сіздер мені 
білесіздер. Отырыңыздар, кәне, шылым шегейік. 

402 
Осыны айтып ол «Казбек» шылымының қорабын ашты. Мен дереу 
сіріңке жағып, генералға ұсындым. Бәріміз шылымымызды тұтаттық. Бірақ, 
байқауымша, жұрттың кӛңілі әлі жадырай қойған жоқ. Панфилов кителінің 
қалтасынан оттығын шығарды.
- Алматыдан мынадай тарту алған едім. Бірақ жӛнді от алмайды ӛзі… 
Тастайын десем, обалсынам. Айналдырып кӛріңізші, жолдас Заев. Сізді қару 
шебері дейді ғой. 
Заев жалтыраған әсем затты алып, түрпідей бас бармағымен болат 
тегершікті айналдырып еді, ақшыл ұшқындар шыққанымен, білте тұтанбады. 
Заев тағы да ұшқын шашыратып кӛріп еді, бұл жолы да түк шықпады. 
- Мұндайда біз ылғи политрук Бозжанов екеуміз бірлесіп істеуші едік. 
- деп күңк етті ол. 
Панфилов мұны іле қостады: 
- Айтпақшы, Бозжанов қайда? Оны штабқа алған сияқты едіңіз ғой, 
жолдас Момышұлы? 
- Маған кӛмектесіп жүр, - дедім мен. 
- Кӛмегі ас үйде ғана болмас. 
Генералдың әзілі жұртқа ұнап қалды. 
- Бозжанов! Генератор! - деп айқайладым мен. 
Панфилов маған жалт қарады. 
- Соншама қаһарланып не керек? Жігіт байғұстың үрейі ұшып кеткен 
болар. 
Бұл жаңа әзіл жабыңқы жұрттың еңсесін кӛтере түсті. 
Жүгіре кірген Бозжанов кілт тоқтап, қаздия қалды. Мен оның 
кӛтеріңкі басына, аздап бұйраланған қап-қара шашына, тығыршықтай 
келбетіне кӛз жібердім. Ӛткен жолғы бір жорық кезіндегідей, тағы да: «Бейне 
жебедей!» - деп ой тоғытты.
- Жолдас Бозжанов, - деді генрал, - бұл жерде сіздің де белсене 
қатысуыңыз керек сияқты. 
Генерал сүйекті жалпақ алақанымен оттықты қыса ұстаған Заевты 
иегімен нұсқады. 
- Қалай, жолдас Заев, ештеңе шықпай жатыр ма? 
- Маған берші, Семен, - деді Бозжанов. 
- Тоқтай тұр. 
Оттықты тағы да біраз алақанында ұстап отырған Заев сәлден соң 
саусағымен тегершікті ептеп қанайналдырып еді, білік кенет маздап жанды. 
- Оп-оңай нәрсе, жолдас генерал. Бензині сәл былғаныштау екен. 
Жӛнді тазаланбаған. Онша серпінді емес. Қолға ұстап қыздыру керек. 
Енді Заевтың қас-қабағы бұрынғыдай түксиіңкі емес, жадыраңқы 
кӛрінді. Кӛңлінің кӛншігенін бейнелейтін кӛмескі де күңгірттеу жылы 
шырайы оның кӛріксіз реңіне әр беріп тұрғандай. 
- Бар болғаны сол ма? - деді Панфилов жұлып алғандай. 
Енді ӛзі де от алдырып кӛрді. Отты үрлеп ӛшіріп, қайтадан 
тұтандырды. 

403 
- Әжетіме жарайтын болды, - деп ризалық білдірді ол. - Рахмет, ұлым. 
- Оттығын тағы да бір айналдырып кӛрді. - Демек, алақанға салып, қыздыру 
керек екен ғой?… Faжап, ӛте ғажап… 
5 
Панфилов жауынгерлердің киім-кешегін, қалай тамақтанатынын, 
моншаға қашан түскенін сұрастыра бастады. Командирлер емін-еркін 
қайырып отырды. 
- Ал енді, жолдастар, картаға таман жақындаңыздар, - деді Панфилов. 
- Келешекте не істейтініміз жайында пікір алысайық… 
Мынау дивизияның майдан шебі… 
Қара қарындашымен бірнеше сызық сызып, генерал полктердің 
орналасуын схемалар арқылы бейнеледі. Бұдан соң әлгінде ғана маған айтқан 
пікірлерін баяндай бастады: 
- Дұшпан алға ұмтылуға әзірленуде. Тас жолға шығу мақсатымен бір 
жерден негізгі соққы жасамақ. 
- Панфилов қарындашының доғал жагымен Москваға тіке тартатын 
үйекті нұсқап кӛрсетті. 
- Менде екінші қорғаныс эшелоны жоқ. Менің екінші эшелоным 
сіздерсіздер, жолдастар. Сіздердің міндеттеріңіз қандай? Немістердің жолын 
бӛгеп, шегінуші жаңа шепке орналасқанша табан аудармау. 
Ол тағы да картаға жүгінді, оның қарындашы карта бетін тағы да 
шарлай бастады. 
- Тас жолға барып қосылатын қара жолдар мыналар. Бір жерде кетік 
пайда болды дегенше-ақ мен сіздерді сол жаққа аттандырамын. Ол қай жерде 
болмақ? Осы бес бағыттың бірінде. Сондықтан да мен сіздер үшін бес 
маршрут белгілеп отырмын. 
Ол менің есіткенімді қайталап айтты, бірақ бұл жолы егжей-тегжейлі 
әңгіме шертілді, әр қырынан түсіндірілген міндет бұрынғыдан айқындала 
түсті, Бұлар ӛзінің зердесіне тоқылған, талай рет ӛлшеніп-пішіліп, електен 
ӛткізілген ойлар еді, сондықтан ӛзінің бұл туындысын, ұрыс идеясын 
командирлерге ауызба-ауыз, былайша айтқанда, тікелей жеткізуді кӛксеген 
еді. 
- Ұқтыңыздар ма? - деп сұрады ол ежелгісінше. 
Жұртты кӛзімен шолып ӛтіп олардың әңгімені ден қоя, байыптап 
тыңдап отырғанын байқады. 
- Сонымен, жолдастар, бірінші маршрутты талқылайық. 
Бірінші маршрут дивизиясының он жақ қанатына, Авдотьино 
селосына апаратын-ды. 
- Жолдас Филимонов, сіз батальонды басқарасыз. 
Филимонов орнынан тұрды.

404 
- Сізге кӛрсетілген майдан шебі, - Авдотьино селосы, кӛпір, жота. 
Аттаныңыз, роталарыңызды жайғастырыңыз. 
- Құп! - деді Филимонов. 
Оның әсемдеп тараған ақсары шашының астындағы мандайында екі-
үш ірі әжім пайда болды. Ол басқа жортуыл заставаны дұрыс жасақтап, 
батальон колоннасын сапқа тұрғызып, роталарды қорғаныс ӛңіріне бастап 
әкелді. Содан әрі абдырап, мүдіріп қалды.
- Жайғастырыңыз, жайғастырыңыз. 
- Айнала қорғаныс па? - деп сұрады Филимонов батылсыз түрмен. 
- Иә, барлық түстер қауіпсіз болғаныңыз мақұл. Менің берер кӛмегім 
жоқ сізге. 
Филимонов генерал кӛрсеткен бүкіл ӛңірдің айналасын қорғаныс 
сызығымен қоршады. Панфилов тиісті түзету енгізіп, қорғанға окоптар 
тізбігіне емес, тірек пункттерге, қарсыласу тораптарына сүйену керек деп 
түсіндірді. Мұндай тораптар дұшпанның тас жолға шығуына мүмкіндік 
бермейді. 
- Жолдас Брудный, енді сіз жайғастырыңыз. 
Брудный генералдың ойын бірден аңдай қойды. Ол роталарды 
ұрымтал пункттерге орналастырды, жер жағдайын да пайдаланды. Роталар 
бір-бірінен бір жарым-екі километр алшақ тұратын етті. 
Панфилов мұны ұнатып, роталар арасында ашық жердің болуы 
қорқынышты емес екенін. ӛйткені мұндай жолсыз ӛңірден неміс 
автоколонналарының жарып ӛте алмайтынын тағы да талдап түсіндірді. 
- Бұл ретте негізгі соққының бағытын ӛзгерте алмай қалады. 
Ӛйткені ол екінші ӛңір ретіндегі сізге келіп соқтығады. Кейін 
бұрылып кетуде, орағытып ӛту де қиындау. Сондықтан ол тіке омыраулай 
бастайды… 
Жолдас 
Заев, 
батальонның 
басқару 
пунктін 
қайда 
орналастырасыз? 
- Селода, - деп жауап қайырды Заев. 
- Неге селода болады? Жотада неге болмайды? Онда қауіпсіздеу ғой. 
Ал село, тегінде, дұшпанның атака жасайтын негізгі нысанасы болатын 
шығар. 
- Сондықтан да штабтың орны сол. 
- Дұрыс. Ӛте дұрыс, ұлым. 
Бейне әлдеқалай ауыздан шыққан осынау «ұлым» деген жылы сӛз 
бүгін екінші рет Заевтың үлесіне тиіп отыр. Біздің талай рет кӛріп-
білгеніміздей, Панфиловтың ӛзі де әрдайым штабты майдан шебіне, ұрыстың 
шешуші пунктіне жақын жерге орналастыратын да, осы арқылы ӛз 
әскерлерінің табандылығын нығайта түсетін. 
- Ал батальонды басқару жағы ше? Жолдас Заев, басқа роталарды сіз 
қалай басқармақсыз? 
- Телефон арқылы. 
- Бірақ телефон байланысы бұзылады ғой. 
- Онда шабармандар арқылы. 

405 
- Бірақ аралыққа дұшпан сыналап ӛтеді гой. Міне қараңызшы, деп - 
Панфилов картадан саусағымен нұқып кӛрсетті, - қай жерді алсаң да 
сумаңдап жүрген немістер болады. Соңда қалай басқармақсыз? 
Заев үндемеді. 
- Қайсыңыз жауап айтасыз? 
Ешкім дыбыс бермеді. Генерал маған қараған еді, мен де қиналып 
қалдым. Батальонда радио жабдығы атымен жоқ еді. Шынында да, қалай 
басқару керек? 
6 
Панфилов тағы да бәрімізді кӛзімен шолып ӛтті. Рахимов бір парақ 
қалың қағазға жылдамдата бірдене сызып отырған-ды. 
- Жолдас Рахимов, ненің суреті ол? Отыра беріңіз, отыра беріңіз. 
- Схема, жолдас генерал. Әлгі бес маршруттың бағдары. 
- Кӛрсетіңізші. 
- Әзірше тек нұсқасы ғана, жолдас генерал. 
Панфилов қағазды алып, ұнатқан сыңай білдірді. 
- Шапшаң істейді екенсіз. Құдды сиқыршының арбауындай. 
Ол тағы да сурет нұсқасына қызыға қарады. - Бес бағыттың түгел 
болуы қалай, Рахимов жолдас? 
Панфилов ӛз ойын жұрттың қалай түсініп, қалай ұғынғанын қайта-
қайта тексеріп ӛтуді діттеген еді. Рахимов мынадай жауап айтты.
- Дұшпан, әйтеуір, бір жерден бұзып ӛтіп, мына жолдардың біріне 
шығады, оның җолын кесіп тастау керек. 
- Дұрыс айтасыз? 
Сығырая күлімдеген кӛздерінен Панфиловтың риза болып отырғаны 
аян еді. 
- Сонымен жолдастар, егер ешқандай байланыс болмаса, роталарды 
қалай басқару керек? Ол біраз кідіріп тұрды. - Ал басқарусыз әсте болмайды 
ғой. Сонда басқару дегеніміз не? Оның мәнісі ӛз міңдетіңді айқын да дәл 
түсіну деген сӛз. Егер ӛз міндетің айқын болса… 
Бейне командирлердің бірі осы сӛзді іліп алып, жалғастырып жіберер 
деп күткендей, ол тағы да бӛгеліп қалды. 
- Борыш айқын! - деп батыл үн қатты Филимонов. 
Менің талай рет байқағанымдай, Панфилов әдетте асқақ сӛз атаулыны 
қолдана қоймайтын. Әйткенмен қазір бұдан тартынған жоқ. 
- Осы орайда бұл сӛз дӛп келетін сияқты… Ӛзіңнің не істейтінің 
айқын болса, басқарудың мәні дәл осында. Егер міндет жұрттың бәріне 
айқын болса, онда жеке-дара топтар да телефонсыз-ақ, шабармансыз-ақ ұрыс 
жүргізе бермек, әйтеуір, ұрыс басқарылатын болады… Ұқтыңыздар ма, 
жолдастар? 
Осындай тәлім үйрете отырып, Панфилов: пулеметтерді қалай 
пайдалану керек? Зеңбіріктерді қалай орнату керек? деген сияқты жаңа 

406 
сұрақтар қойып, жолды бӛгеп тастау, дұшпанның оның мотоколонналарының 
тас жолға шығуына мүмкіндік бермеу жӛніндегі міндетті қайта-қайта 
пысықтаумен болды, Маған мынадай сұрақ қойды ол: 
- Танк қиратушылар командасын құрдыңыз ба? 
- Жоқ, жолдас генерал. 
- Ымм… Құрған жӛн болар еді. Мұны кім ӛз міндетіне алар екен? 
- Мен! - деп шаңқ етті Заев, 
- Мен! - деп жарыса үн қатты Брудный. 
- Мен! - деді Бозжанов, жарасымды да батыл шыраймен күлімсіреп. 
- Мен! - деп байсалды да ӛктем лебіз білдірді Филимонов. 
Осынау «мен!» дегенді тӛртеуі де - әрқайсысы ӛз мәнерімен - айтып 
шықты. Мәнері түрліше болғанымен, әрқайсысы кәміл сенім артуға лайық 
еді. Мен хас батырларға сүйсіне қарадым.
- Жоқ, жолдастар, сіздерге рұқсат етпеймін, - деді Панфилов. - Ротаны 
басқару, оңай іс емес, Ал қиындығы жағынан танкке граната лақтырудан кем 
соқпайды. Бозжанов жолдас, батальон командиріне сіз де керексіз. Мұны 
ӛзім әлі де ойластырамын. Бәлкім, кӛмек те кӛрсетермін. Ал сіздер, 
жолдастар, 
адамдарыңызды 
танкке 
қарсы 
күреске 
жаттықтырып, 
машықтандыра беріңіздер. 
Ол жұрттың бәріне тағы да шылым ұсынды да, оттығын шығарып, бір 
минуттей алақанымен қыса ұстап отырды. Бармағының әнтек қимылымен 
білік бірден от алды. Панфиловтың отымен бәріміз шылымымызды тұтаттық. 
- Мұның себебі не? - деп сұрады ол кенеттен. – Әңгімеміз ауыр 
нәрселер жайында бола тұрса да… Панфилов картаға, қарындашпен 
жасалған үш түрлі тұйық қоршауға, біздің бүгін-ертең бекінетін айнала 
қорғанысымызға қарады. - Әңгімеміз ауыр нәрселер жайында бола тұрса да, 
кӛңілде зіл жоқ. Мұның себебі не? 
Үн қатуға да, кӛзге қораштау, еңкіштеу келген ӛзіміздің генералдың 
сӛзін бӛлуге де ешкім батпады. 
Оның себебі, мен сіздерге сенемін, жолдастар. Әркайсыңызға сенемін. 
Ал сіздер маған сенесіздер. Мұндайда ӛлсең де арманың жоқ… Әрине, ӛмір 
сүруде ғанибет! - Ол түрегеліп, еңсесін кӛтерді, шӛкімденген мұртын сипады. 
Командирлер де тік тұрған болатын. 
Панфилов оларға рұқсат беріп, әрқайсысымен қол алысып, қош 
айтысты, 
Мен сенекке онымен бірге шыққанмын, 
- Жаршы! - деді Заев, бӛркін милығына түсіре киіп жатып. Оның 
Панфиловқа берген анықтамасы маған мүлде үйлесімсіз болып кӛрінді. Мен 
басымды шайқадым. Заев қымсына қойған жоқ. 
- Жаршы! - деп қайталады ол. 
7 
- Жолдас генерал, марқабат етіп, дәм-тұз табыңыз. 

407 
- Шын ықыласыммен. Нағыз палауды кӛптен бері татып кӛрген 
емеспін. 
Біз столға отырып үлгіргенше болған жоқ, қатты қызған орыс пешінен 
жылу алған бӛлмеге сыртқы аяздан Толстунов келіп кірді.
- Шинельдің түгіне, бӛріктің елтірісіне тұрған қырау қас қаққанша 
ұсақ тамшыларға айналды. Аға политрук генералға ізет білдірді. 
- Шешініңіз, жолдас Толстунов, - деді Панфилов. Соның артынша 
одан жӛн сұрады. Не істедіңіз? 
- Колхозшыларды жинап, солармен әңгімелестім, жолдас генерал. 
- Айтыңыз, айтыңыз… Әңгіме не жайында болды? 
Толстунов колхозшылармен жүргізген әңгімесін айта бастаған ед., 
Бозжанов шыдай алмай жалына сӛйледі. 
- Жолдас генерал палау тоңазып қалатын болды. 
- Ә, автордың даусы… Ендеше шешініңіз, жолдас Толстунов. 
Ӛзіңіздің орныңыз қайсы? Отырыңыз. 
Ақырында бәріміз орны-орнымызға отырдық. Қолындағы кеспектен 
Бозжанов әркімге орта стақаннан арақ құйды (сол кезде күніне жүз грамнан 
берілетін арақты нарком нормасы деп атайтынбыз). Аспаз Вахитов - мәз-
мейрам қалпыңда - үйеме табақ палауды алдымызға әкеліп қойды, ішіне сәбіз 
қосып, майлы ет пен ақ күріштен әзірленетін таңсық тағамның иісі мұрынды 
жарып барады. Әркімнің алдында - тарелка, шанышқы, қасық. Толстунов 
қасықты алды. 
- Жолдас генерал, рұқсат етіңіз, сізге салып берейін. 
Панфилов кӛздерін сығырайтты: 
- Жолдас Толстунов, сіз Қазақстанда ұзақ тұрдыңыз ба? 
- Мен сол жерде туғанмын. 
- Шын айтасыз ба? 
Толстунов генералдың мысқылын аңдай қойды. 
- Қайтеді? Неге таңданасыз? 
- Неге десеңіз… Жә, палауды бұлай жемес болар. Сіздерде қол 
жуатын жер бар ма? 
Әлбетте, қас қаққанша, суда, сабын да, сүлгі де пайда болды. 
- Кәне, жолдас Толстунов, сіз де! 
Түрулі жеңін түсірместен, Панфилов столға қайтадан келіп отырды 
да, табаққа қолын салып, сығымдап алған палауды асады. Майлы еріндерін 
шылп еткізіп, масаттана сӛйледі:
- Қандай дәмді!… Тіпті, бармағыңды шайнап ала жаздайсың! 
Бозжанов генералға сүйсіне қарап қалыпты. Толстунов та шӛкімдей 
бастаған еді, Панфилов тағы да қулана кӛздерін сығырайтты. 
- Ал басқаларға жӛн үйретер жайымыз жоқ, жолдас Толстунов. 
Басқалар дегені - осы әдет иелері, монғол тұқымдас біздер едік. 
Әрине, біз де генералдың үлгісі бойынша жуынып келіп, ӛз ата-бабаларымыз 
сияқты, палауды қолымызбен жей бастадық. 

408 
Палаудан кейін самаурын әкелінді. Бәріміз тағы да қолымызды жуып, 
шылым тарттық. Панфилов менің жазбаларымды парақтай бастады. 
Талай қиыншылық ӛтті ғой, - деп үн қатты ол. - Тіпті біздің ең жадау, 
ең момын деген солдатты да батыр деп атауға лайық, жолдас Момышұлы! 
Солай емес пе? 
Ӛзінің ежелгі әдеті бойынша, бейне ішкі сырын сарапқа салғысы 
келгендей, генерал тереңнен толғады: 
- Иә, мұндай хас батыр ұрпағы бардың ӛлсе де арманы жоқ… 
Дегенмен, бұл дүниеде әлі де талай сайран саламыз, немісті 
Москвадан аулақ қуып тастайтын күн де туады. Сонда, жолдастар, тағы да 
палауға шақыруды ұмытпағайсыздар. 
Бір стақан шай ішкен соң Панфилов орнынан тұрып, қайтуға азірлене 
бастады. Бірақ жолға шығар алдында тағы да істің жайына оралды: 
Ертең ертемен маршруттарды зерттеуге кірісіңіз, жолдас Момышұлы. 
Рота командирлері сол маршруттармен жүріп ӛтетін болсын. Қадаммен 
ӛлшеп шықсын. Бәлкім, взводтарыменде жүріп кӛрер. 
Біраз ойланып тұрған ол: 
- 
Жоқ, таңертең бармай-ақ қойыңыздар. Әуелі әр жерде 
жауынгерлердің жинақылығын тексеріңіз. Дабыл қағып жинаңыз. 
Жауынгерлердің ұрыс жабдығын, әбзел-сайманын қарап шығыңыз. 
Біреулерінің қайыс баулары үзілген, екінші біреулерінің етіктері жыртық 
болып жүрмесін. Қапы қалмаңыз. Сіз қайтып оралғанша адамдар ӛздерін 
тәртіпке келтіретіндей болсын. Одан соң тағы да тексеріп, дабылмен 
жинаңыз… 
Генералдың айтқан ақыл-кеңесі әрқашан орынды бол тын. Біздің 
жауынгерлік тіршілік-тынысымыздың ұсақ-түйегіне дейін осылай зер 
салушы еді ол. Айтқанын түгел қабыл алғанымды білгеннен кейін ол шолақ 
тонын киіп, қош айтысты. 
Біз генералды ұзатып салдық. Зырғыта жӛнелген шананың соңынан 
Бозжанов кӛпке дейін терезеден қарап тұрды. 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: