Асанова с. С., Калманова н. М
жүктеу/скачать 1.93 Mb. Pdf көрінісі
|
| Екінші кезеңде әрбір фактор және нәтижелі көрсеткіш бойынша
алғашқы ақпарат жиналады. Оның дұрыстығы, біркелкілігі және қалыпты бөлу заңына сәйкестігі тексерілуі керек. Бірінші кезекте ақпараттың дұрыстығына көз жеткізу керек, қаншалықты ол шынайы шындыққа жататыны белгілі болуы керек. Дұрыс емес, анық емес ақпаратты пайдалану талдау нәтижесінің дәл болмауына және жалған қортынды шығаруға алып келеді. Корреляциялық талдаудың ең басты шарты – ақпараттың бөлінуінің орташа деңгейімен салыстырғанда зерттелетін ақпарат оған жуық біркелкілі болуы керек. Егер осы жиынтықта орташа деңгейден айтарлықтай ерекшеленетін нысандар тобы болатын болса, онда ол алғашқы ақпараттың біркелкілі болмауын көрсетеді. Ақпараттың біркелкілігін орташа квадраттық ауытқу және вариация коэффициенті көрсетеді, олар әрбір фактор мен нәтижелі коэффициент бойынша саналады. Орташа квадраттық ауытқу орташа арифметикалық мәннен фактордың жеке мәнінің абсолютті ауытқуын көрсетеді. Ол келесі формула бойынша анықталады: σ = √∑(х i – х орт ) 2 /n Вариация коэффициенті орташа арифметикалық мәннен әрбір мәннің салыстырмалы ауытқу шамасын көрсетеді. Оны санау үшін келесі фромула пайдалынады: V = σ ×100 / х орт Вариация коэффициенті неғұрлым үлкен болған сайын зерттеліп отырған нысанның үлкен шашыраңқылы және бір деңгейлігінің аз болғанын көрсетеді. Егер вариация 10%-дан көп болмаса, онда ол вариациялық қатардың құбылмалығы азғантай болғаны, егер вариация 10-12% болса, онда ол орташа болғаны, ол 20%-дан артық болып, 33%-дан кем болса, онда ол едәуір болғаны. Егер вариация 33%-дан көп болса, онда ақпараттың біркелкі болмағаны және тұрпатты емес бақылауды алып тастау керек екенін білдіреді. 45 Алғашқы ақпаратқа қойылатын келесі талап - оның қалыпты бөлу заңына сәйкес келуі. Қалыпты бөлу заңынан ақпараттың ауытқу деңгейін сандық түрінде бағалау үшін асимметрия көрсеткішінің оның қатесіне қатынасын және эксцесс көрсеткішінің оның қатесіне қатынасын пайдалануға болады. Ассимметрия көрсеткіші (A) және оның қатесі (m a ) келесі формула бойынша саналады: А = ∑ (х – х орт ) 3 / n σ 3 ; m a = √ 6/n Эксцесс көрсеткіші (Е) және оның қатесі (m е ) келесі формула бойынша саналады: ______ Е = ∑ (х – х орт ) 4 / n σ 4 ; m е = √ 24/n Симметриялық бөлуде А=0 тең. Нөлден ауытқуы орташа мәнге қараған- да бөлуде асимметрияның барын көрсетеді. Теріс асимметрияның болуы үлкен мәндердің көп болғанын, ал кіші мәндері өте сирек кездеседі. Оң асимметрия мәліметтердің онша жоғары емес мәндері кездесетінін көрсетеді. Қалыпты бөлуде эксцесс көрсеткіші Е=0 тең. Егер Е›0 болса, онда үшкір бұрышты жасап, орташа мәннің жанына тығыз топтасқанын көрсетеді. Егер Е‹0 болса, онда қисық сызықты бөлу жалпақ бұрышты құрайды. Бірақ А / m a және Е/ m е ара қатынасы үштен кем болғанда асимметрия және симметрия онша маңызды болмайды, зерттеліп отырған ақпаратымыз қалыпты бөлу заңына сәйкес келетінін көрсетеді. Сол себепті оны корреляциялық талдау үшін пайдалануға болады деген сөз. Үшінші кезеңде факторлар мен нәтижелі көрсеткіштің арасындағы сипа- ты зерттеліп, үлгі жаслынады, яғни зерттеліп отырған тәуелділіктің мәнін то- лық сипаттайтын математикалық теңдеу таңдалады және дәлелденеді. Оны дәлелдеу үшін байланыстың барлығын көрсететін талдамалық топтастыру, сызықты сызбалар және басқа да әдістер қолданылады. Нәтижелі көрсеткішті анықтайтын факторлардан оның тәуелділігі жұпты және көптік корреляция теңдеуі арқылы көрсетуге болады. Тікелей сызықты түрде олар төмендегідей түрде болады: - жұпты регрессия теңдеуі: Y x = a + bx; - көптік регрессия теңдеуі: Y x = a + b 1 x 1 + b 2 x 2 + … + b n x n мұнда а – х =0 болғандағы теңдеудің бос мүшесі; x 1 , x 2 , …x n – зерттелетін нәтижелі көрсеткіштің деңгейін анықтайтын факторлар; b 1 , b 2 ,… b n - әрбір фактордың нәтижелі көрсеткішке жасайтың әсер деңгейін сипаттайтын факторлық көрсеткіштің жанындағы регрессия коэффициенті; 46 Егер нәтижелі және факторлық көрсеткіштер арасындағы байланыс қисық сызықты нышанда болатын болса, онда оны сипаттау үшін дәрежелі, логарифмділік, параболалық, гиперболалық және басқа да функциялардың қолданылуы мүмкін. Төртінші кезеңде корреляциялық байланыстың негізгі көрсеткіштері: байланыс теңдеуі, корреляция, детерминді, икемді және басқа коэффициент- тері саналады Түзу сызықты тәуелділікте болатын корреляциялық талдауды көрсету үшін мысал ретінде еңбектің қормен қаруланғандығының деңгейінен (х) жұмысшы өнімділігінің деңгейінің (Y) өзгеруі туралы 4.3-кестесінде келтірілген мәліметтерді пайдаланамыз. Y x = a + bx теңдеуін шешу үшін а және b параметрлерін анықтаумен шектеледі. Оларды келесі теңдеулер жүйесінен табуға болады: na + b∑x = ∑y a∑x + b∑x 2 = ∑xy мұнда n – бақылау саны (біздің мысалда 10); х – еңбектің қормен қаруланғандығы (кәсіпорынның бір қызметкеріне келетін негізгі өндірістік қордың құны), мың теңге; у – бір қызметкермен шығарылған өнім көлемі, мың теңге. ∑x, ∑y, ∑x 2 , ∑xy мәндері нақтылы алғашқы мәліметтер негізінде санала- ды (4.3-кесте). Теңдеу коэффициенттері басқалардың тұрақтылығында нәтижелі көрсеткішке әрбір фактордың сандық әсерін көрсетеді. Осы жағдайда алынған теңдеуге келесідей түсініктеме беруге болады: табыстылық матери- алқайтарымы 1 теңгеге өскенде - 3,65%-ға; қорқайтарымы 1 теңгеге өскенде - 0,09%-ға; бір қызметкерге келетін өнімнің орташа өнімділігі 1 теңгеге өскенде - 1,02%-ға; жоғары санатты өнімнің үлес салмағы 1%-ға өскенде - 0,052%-ға артады. Қаражаттың айналым ұзақтығы көбейген сайын табысты- лық орташа 0,122%-ға төмендейді. жүктеу/скачать 1.93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|