Ашимбетова Р. Д. Журналистің тіл мәдениеті Оқу құралы 050504 «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған Павлодар

Біздің ымымыз, қимылымыз, сөйлеуіміз, тәртібіміз қалаған кезде ойдан шығатындай болмайды. Әлі көп нәрсемен жұмыс істеу керек. Егер, бүгінгі сабақтан бірдеңе үйренсеңіз, мен өте қуаныштымын. Келесі сабақтарда ымды тәжірибеде қолдану туралы сөйлесеміз.

Қимыл, ым, интонация - қарым-қатынастың ең басты бөлігі. Сөздің көмегімен 7% ақпарат, дыбыс құралдары арқылы - 38% ым, қимыл арқылы - 55% ақпарат берілетіні арнайы зерттеулермен дәлелденген.

Ал басқа зерттеулер әңгіме кезінде ақпараттың 1/3 бөлігі беріледі, ақпараттың 2/3 бөлігі берілетінін көрсеткен.

Көптеген зерттеулер бір-бірімен сәйкес келеді. Вербалды емес дабылдар бір-бірінің арасындағы қатынастар кезінде қолданылады.

Мысалы, адам аузын ашпай-ақ, көзімен қатал қарап,өзінің оған деген қатынасын білдіреді.

Бір жағынан, ресми кездесулерде, әңгімелер мен келісімдері кезінде өзіңнің ымдарын мен қимылдарынды бақылау керек, ал басқа жағынан серіктестің қимылдарын дұрыс түсіне білу керек.

Қарым-қатынастың вербальды емес құрамдар танысу бірінші сәттерінде өте маңызды. Олар болатын әңгімеге қызығушылықтарын және конструктивті серіктестікке дайындығын, ұсыныстарда, жаңа ойлар мен жаңалықтарға ашықтығын көрсету керек.

Ал қазір біз, белгілі ым және қимылдардың мағынасын қаншалықты білетініңізді тексереміз.

Тапсырма: Келесі қимылдар нені білдіреді?

1- қимылдар анықтамасы.

1. Алақанды жоғарыға қаратып ашу.

Бұл - тез арада жасалатын қимыл. Әңгіме кезінде бір немесе екі қолдың алақаны бір мезетке жоғары жаққа ашылуы адамның шынайлығын, ашықтықтығын білдіреді.

Қолың қалтасына тыққан адам өзінің күнәсін сезеді немесе жатқан жағдайда өзің бос ұстамауын көрсетеді. Кішкентай балаға қолынды шығар деп ұрсқан кездер есіңізде ме? Мысалы, баланы ұрысқанда «қолыңды қалтадан шығар!» деп жиі ескерте есіңізге түсіріңізші.

Сізге деген ашықтықты және достық қатынасты көрсетеді.

Бұл - қолдану, сақтану. Соңғы екі қимылды қосқанда біріншісі – жан дүниесі ашық, екіншісі - жан дүниесі жабық.

Адамның сабырлығын, салмақтығын білдіреді.

Бұл – қамқорлықты, сақтауды білдіреді.

Қорытынды:сіз 1, 2, 5, 6 қимылдары қолдың біліктері ақпараттандырылғаны жөнінде ескердіңіз бе? Сондықтан кездесу, келісімдер кезінде қолды үстелдің үстінде ұстап отыру керек.

Бұл серіктеспен қарым-қатынастық сыйластықты білдіріп, өзің жайлы ақпарат беруге көмектеседі.

Бұл сөйлеушінің қызыққанын білдіреді. Адам өзінің серіктесіне тартылып отырғандай.

Негізі ойланып кеткенде.

Сынауды, жаман бағаны білдіреді.

Мұқият тыңдау кезінде бас өз бетімен қисаяды. Бұл адамдарға,иттерге және құстарға тән мінез, қимыл.

Бұл шешім қабылдауды білдіреді, бұл қимылды былай түсіндіруге болады. Иекте нерв жүйесі орналасқан. Мидағы қанайналымын реттейтін және сонымен байланысты билогиялық белсенді нүктелері бар (бұл жерге перген жұмырдық есінен тандырады).

Биологиялық белсенді нүктелерге қол тигізгенде, біз мидың қанайналымын жүзеге асырып, мидың жұмысын жақсы жүргіземіз.

13. Көзілдірікті ақырын шешіп, оның шынысын тазалап сүрту.

Дұрыс шешіміді қабылдау үшін, уақытты созу.

Заттарды тістеп отыру қосымша ақпаратты талап етуді білдіреді.

Қиын шешім қабылдау кезінде, адам бөлмеде жүре береді.

Терең ойлануды білдіреді. Тұмсықта ми қанайналымының тағы бір орталығы бар. Билогиялық белсенді нүктелерге қол тигізгенде, біз мидың қан айналыуын жүзеге асырамыз.

Адам өтірік айтады. Көбінесе, бұл қимылдар балаларда кездеседі. Егер оны тыңдаушы істесе, онда айтылғанға күмәнмен қарағанды білдіреді.

Күмәндайдануді, сенімсіздікті білдіреді. Шығыста сөйлескенде көзін басқа жаққа қаратып, тек кей кезде ғана көзіне қарауға болады. Ал американдықтар, керісінше, әңгімелесішінің тура көзіне қарауға үйреніп алған.

Кету ойын білдереді.

Егер тыңдап жатса-күмәнданады, ал сөйлеп жатса-өтірік айтады.

Өз-өзіне сену.

Қарамағында болу.

Әңгіменің біткенін көрсетеді.

Өз-өзіне сену ымы.

Биліктің немесе қауіпті көрқытудың көрінісі.

Ресмилігін көрсету, шектен шықпауын көрсетеді.

Қызығушылығын көрсетеді. Бұл сөйлеушіге өте ұнайды, өйткені әрқайсысы біреуге қызық болуды ұнатады.

Адамның тұйық екендігін көрсетеді: адам «көзінен» жасырып тұрғанын оқып қоятынынан қорқады.

Осыны болдырмау үшін арнайы құралдар «өтірік айту детекторы» жасалған. Жауап кезінде көздің өлшемін анықтайды. Кішірейсе - бір нәрсені жасырып тұруы.

Ескерту. Кейбір әрекеттер температураның жағдайларынан туындауы мүмкін: пиджак шешілсе, ыстық екендігін білдіреді, ал барлық түймелерге жабылып тұрса, суық екенін білдіреді.

Дәл осындай себептен өзің кеудесіне екі қолмен ұстауы мүмкін.


11-тақырып: Мақтау өнері
- Пікірлесетін адамды өзіне қарау үшін қандай шара қолдану керек? (жақсы мақтау айту).

- Мақтау дегеніміз не? (Мақтау дегеніміз пікірлес адамнің өзінің бойынан көргісі келетін қабілетін көтермелеу)

- Жеңіл немесе қиын болса да, бір-бірін мақтандар. Неге?

- Көбінесе кімге мақтау айтуға болады?

Негізі мақтағанды барлығы жақсы көреді, бірақ еркек адамдар оған басқаша қарайды.

- Мақтаудың әлсіздігі нені түсіндіреді? (Мақтау негізге психологиялық қажеттілігін дұрыс сезім тудырады).

- Пікірлесуші кім болады? (Ұнататын пікіресуші)

- Бұл бізге керек пе? (міндетті түрде)

- Өтіріктен қандай айырмашылығы бар? (Өтірік-қабілетін қатты көтемелейді.

- Екі фразаны тыңдап, анықтаңыздар. Өзініздің пікірлерінізді түсіндіріңіз.

- Саған бұл түс жарасады. (Мақтау)

- Сен ең әдемісің?

- Өтірік көбінесе бетін қайтарып тастайды. Яғни, ол кейбір адамдарға ұнамайды.

- Мақтау және асырту-бұл бір нәрселер.

- Сонымен бірге әркімге намды заттар бар. Бұлар нелер? (Барлығы әдімі көрінгісі келеді,табысқа жеткісі келеді, сыйлы болғысы келеді, сүйіктісі болғысы келеді, толық отбасы,білімді және денсаулығы сау балаларды армандайды).

Мысалы, аналар айтады: «Сіздің балаңыз қандай әдемі!». Әрине, бұл мақтау анаға ұнайды, өйткені бала жақсы киінген, жақсы күтілген немесе оның ата-анасы әдемі болғандықтан бала сүйкімді болады.

Мақтауды кез-келген адамға айтуға болады. Бірақ, бұл адам туралы нақты бір ақпарат болу қажет.

Кейбір кезде адамның алдында қиын тапсырмалар тұрады. Өйткені мақтайтын адамы өте нашар адам. Бұл адамға мақтау айтып көріңіз.

- Неден бастаймыз? Бұл кезде мақтауға қарсы мақтау керек. Егер, адам сараң болса, онда оған ұқсатымды, пысық, есепкер деп айтуға болады. Кейбір кезде көпке белгілі мақтаудың керісінше түрі бар. Оны тек қана керек адамдарға ғана айтады. Бұл жағдайдан қалай жол табуға болады? Немесе сұраққа басқа жағынан қарау?

- Мақтауды жиі айту керек пе?(жиі-жиі айту керек. Кез келген адам жақсы сөзге құқылы).

Тек қана тәжірибе кезінде жеңіл мақтаудың керектілігі табиғи түрде көрінеді. Мақтауды айтуды жеке жерде үйрену керек. Әйтпесе, басқа адамдардың қатысу сізі ұялтып жібереді.

Ал енді, мақтау істеп көреміз және өтірікті айтамыз.

Ұлттық тілімізде жасы үлкен адамдарды атымен атамай, аға, апай, әпке, ата, әже деу, қатарластарды құрдас, құрбы, замандас, жолдас деу де – ізеттілік. Нұрланды, Нұржанды – Нұреке, Арғынды - Әреке, Бауыржанды – Бәке деп құрметтеу де – салт-дәстүріміздің бағалы тұсы.

Мереке, мейрам, қуанышты күнмен, мерей тоймен құттықтай білу де – тәрбиелік. Құттықтау тілінің өзіне тән сөз орамдары мен сөз тіркестері бар. Құттықтау тілінде мақтау, мадақтау, көңіл көтеру (комплимент) сөздері өолданылады.

Ммақтау-мадақтау айтушының жүзіне тура қарап, шын ниеттен айтса, ол дауыс мәнерінен де байқалып тұрады әрі таза көңілден шыққаны сенімді болады. Көңіл көтеру лебізі - әңгімлесушынің мәнезі, адамдармен қарым-қатынас мәнері, сыртқы түрі, білімі туралы шынайы ықыласпен берілген баға.

Сөз әдебі, адамдық мәдениетті сақтау дегеніміз орнымен сөйлеп, орнықты жауап беру. Сөйлеуде, жазуда жаргон, дисфемизм, былапыт сөздерді есту кімге болсын жеңіл имесі анық. Ендеше қолданыстан мүлдем шығарып тастаған жөн. Сөйлеу мен жазуда ойды жеткізуге сыпайы сөздерді таңдап алып, жұмсақ сөйлеген адам жеңетіні белгілі. Келісімге келуге тырысу, егер әнгімелемуші тарапынан ондай ниет байқалмаса, әңгіме тақырыбын өзгерту – тәрбие мен әдеп белгісі. әңгіме, сұхбатаувны, тақырыбы өзгермеген жағдайда да, өз пікірінде, әңгімелесушімен достық қатынаста қалған дұрыс.

Құттықтау сөз көбіне-көп үлкен дастарқан басында айтылады. Дастарқан басында айтылатын жақсы сөздің де өз ережесі, шарттары бар. Жиналған қауым тамақ ішу үшін емес, қуанышты шын ниетпен қабылдап, игі тілекпен келеді. Бұл жерде әркім өзін мазалаған ойын, жеке шеше алмай жүрген ісін немесе біреулерге деген өкпе-ренішін айтпайды. Жақсылыққа келген жұрт барлығына ортақ қуанышты, көңілді кезде еске алады. Ұнатпаған, бұрыннан ренішті адамдармен жолыға қалса, ішкі сырын сыртқа шығаруга, я болмаса ұнатпағанын білдіріп сөйлеу мәдениетсіздік болады. Бұрын көрмеген адамдармен танысып, ортақ тақырып тауып әңгімелесуге тырысқан жөн.

Алас, алас, баладан алас, Ат басындай ақ бұлт,

Иесі келді, пәлесі көш! Қой басындай көк бұлт,

Алас, алас, баладан алас, Қоғалы көлдер құрыды,

Көзі жаманның көзінен алас, Құба жондар шөледі,

Тілі жаманның тілінен алас! Қолдан қара жауын бер!

Қырық қабырғасынан алас, Жандай досым, ақ бұлт,

Отыз омыртқасынан алас. Омыраудан соқ бұлт!

Алас, алас, аласы, Ескек желді сұр бұлт,

Келді, міне, баласы. Еріктірмей жете көр!

Қош, қош, пәлесі, Тасқындасаң тас жаудыр,

Келді, міне, егесі. Қаһарлансаң қар жаудыр,

Аталарың ақырса, одан қорықпа, Буырқансаң мұз жаудыр,

Аналарың, ағаларың шақырса, Мұздай темір құрсандыр!

одан қорықпа. Кел, бұлт, кел, бұлт,

Сылдыраған бұлақтан қорықпа. Екі енеге тел бұлт!

Кер, кер, кер жылан,

Кереге басты мер жылан.

Бір жылан бар – сұм жылан,

Бір жылан бар – сұр жылан.

Бір жылан бар – жеті жылғы ту жылан,

Құралай таудың басынан

Қуып келген қу жылан.

Пайғамбарлар демінен

Дегелек келді, шық жық жылан7

1. 
   Үш мәтінге ортақ ерекшелік не?
   
2. 
   Бесікті неге тілден, көзден аластайды?
   
3. 
   Ұшықтау туралы не білесіндер? Ұшықтаудың аластаумен байланысы бар ма?
   
4. 
   Бұлттың қандай түрлері айтылған?
   
5. 
   Аластау, шақыру, арбау жырларының басқа қандай түрлерін білесіндер?
   

Мына өлеңді орфоэпиялық нормамен оқыңдар, сөз бен сөз аралығындағы дыбыстық алмасуларға көңіл бөліңдер? Бұлай оқудың сөз мағынасына әсері қандай, өз сөздеріңмен түсіндіріңдер.

Қазақ елі - қас сақтай ердің елі.

Елі кедей болмаған, жері байтақ,

Еділ ердей, Бабырдай шердің елі.

Азап жүгін, ел жауын қуған ері.

Әділет пен бірлікке жанын қиып,

Әділ өткен билердің туған жері.

Қазақ ері - өнерлі, өсиетті.

Египетті билеген Бейбарыстың

Елі - текті, киелі, қасиетті.

Қорғаған ер - ойлаушы халық қамын.

Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыстар,

Қорғап қалды ел бағын, алыптарым!

1) тыйым сөздер

2) тілек сөздер

3) бата

5) қошемет, сүйсіну сөздері

1. Бүйіріңді таянба! 2. Қайырлы, құтты болсын! 3. Басқа амандық, денге саулық берсін! 4. Алды ашық екен. 5. Көсегең көгерсін! 6. Азамат бопты деген осы! 7. Екі бүйірінен қысып бара ма, қалай?! 8. Тізеңді құшақтама! 9. Көкті жұлма! 10. Бағың жансын! 11. Тілеген қабыл болсын! 12. Жолың болсын, жолдасың Қыдыр болсын! 13. Маңдайы жарқырап тұр-ақ екен! 14. Қуатым-ау, тіл-көзден сақтасын, адам болғаннынан айналдым. 15. Бауы берік болсын, өмір жазы ұзақ болсын! 16. Шаңырағы биік, босағасы берік болсын! 17. Киімді желбегей жамылма! 18. Малды басқа ұрма! 19. Иә, оңдай көр, жол түсіп тұр ғой. 20. Саусағыңды шошайтпа!
4-жаттығу.

Тыйым сөздерді төмендегі үлгі бойынша топтап жазыңдар.
Үлгі: Таным түсінікті білдіретін тайым сөздер: Түнде суға барма.

Салт-дәстүрге қатысты тайым сөздер: Үлкеннің алдын кеспе.

1. Үлкеннің алдын кеспе. 2. Жағыңды таянба. 3. Суға түкірме. 4. Тізеңді құшақтама. 5. Бүйіріңді таянба. 6. Түнде суға барма. 7. Малды басқа ұрма. 8. Қу таяқ таянба. 9. Шашыңды жайма. 10. Сырт киімді желбегей жамылма. 11. Босағаны керме. 12. Саусағыңды шошайтпа. 13. Күлді баспа. 14. Таңдайыңды қақпа. 15. Табалдырықты баспа. 16. Ошақтағы отты өшірме. 17. Кір суды баспа. 18. аяқ киімді төрге шығарма. 19. Бас киімді жерге тастама. 20. Беи-аузыңды қисаңдатпа. 21. Тіліңді шығарма. 22. Ерніңді шығарма. 23. Үлкеннің сөзін бөлме. 24. Көкті жұлма. 25. Көкті баспа. 26. Айға қолыңды шошайтпа. 27. Асты аттама. 28. Нанды баспа. 29. Басыңды шайқама. 30. Киімді теріс киме. 31. Отқа түкірме. 32. Кісіні аттама.
5-жаттығу. Ауыздағымен алысқан тор төбел де ыршып кетті. Дала сырына қанық қу бала Еркебұланмен қатарласа беріп:

- Қасқыр шоқаққа салыңыз... Сонда ат дүбірі естілмейтін болады, - деді.

Бұлар жолдан бір шақырым алыстамай-ақ қуғыншылар қала жолымен ағып өтіп кетті. Содан кейін қуғыншылар да, қашқындар да бірінен-бірі адасып қалды.

Ана белдің астында деген қыстауды Қайсар әлі таба алмай келеді. Улыкөл де жоқ, Қисық там да жоқ. Түн қараңғылығы қоюлана түсті. Қалай кетіп барады, бет алыстары қай жақ, оны екеуі де біле алмай келеді. Қайсар адасқанын сезінген сайын қысылып, қысылған сайын тақымын да қысынқырап қоятын сияқты. Меңіреу дала бір жұлдыз жылт етпей қойды.

• 
  Аға, мен адастым.
  
• 
  Ештеңе етпес. Таң атқанша бір елге кездесерміз. Енді қасқыр шоқағынды қойып, сары аяңмен отырайық. Әйтпесе, жапан түзге шығып кетерміз... Мына торы ат сол жағына қарай ығыса береді. Осының еркіне жіберсек, бір ауылға апармас па екен?
  

• 
  Ойбай, мынау ырсылдақ-қараның шабысы! Ол жетпей қоймайды. Иттің малы, алдынан келсең – тістеп, артынан келсең – теуіп, жолатпап еді! Екі қолтығында екі тесігі бар... Ентігу дегенді білмейді! – деді Қайсар.
  
• 
  Тегісі бар деген немене?
  
• 
  Кәдуілгі дем алатын ше! Оны жұрттың бәрі біледі.
  
• 
  Енді қайттық.
  

• 
  Аға, жырық қараны бауыздап жібердіңіз бе? – деді.
  
• 
  Ә?..
  

• 
  Жырық қараны деймін, бауыздап жібердіңіз ғой?
  
• 
  Жоқ, алақанның қырымен ұрдым.
  
• 
  Содан өліп кетті ме?
  
• 
  Өлген жоқ, талып кеті.... Бір минутқа жетпей есін жияды.
  
• 
  Қап!..
  
• 
  Неге, қап?
  
• 
  Өліп кеткені жақсы болатын еді. Ол – талайды өлтірген жол тонаушы. Найзамен бір-ақ түйрейді екен. Бірақ, енді ол ақсақ болып қалатын шығар...
  

1. 
   Кейіпкерлер атының жүрісін, түр-түсін, мінезін білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін табыңдар.
   
2. 
   Алдыда болар қауып-қатер, қиындықты жан-жануар, хайуанаттардың сезуі, белгі беруі жөнінде не білесіндер?
   
3. 
   «Сол жағына ығыса береді» теркесіне мағыналас сөздер мен сөз тіркестері қатарын толықтырыңдар (мысалы: ауыздағымен алысу, құлағын жымырайту, т.б.).
   
4. 
   Қарамен жазылған сөздердің мағынасын ашыңдар.
   

Сабырлы сақтанып, сабырсыз мақтанып, сапырыстырып ақтарып ... .

Жол жайын жүргеннен ..., сөз жайын ... білгеннен ...

Қолың ұста ...., сөзің қысқа ....

Орақты ора..., қолыңды кесерсің. Сөзіңді сөйлей ..., жолыңды кесерсің.

Тамақты асығып ішпе ..., сөзді асығып сөйлеме ...

Аз сөз ..., көп сөз ....

Аңғал сөйлеп ..., ойланып ал ...

Күш кеміді, айбынды ту құлады,

Кеше батыр – бүгін қорқақ бұғады.

Ерікке ұмтылған ұшқар жаны кісенде

Қан суынған, жүрек солғын соғады.
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,

Күндей күшті күркіреген ел тынды.

Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,

Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды.

Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...

Атын күннен бағасыз бір белгі боп,

Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың?

Таза, терең, өткір, күшті кең тілім,

Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!

М.Жұмабаев

1. 
   Өлең қай жылдары жазылған? Осы кездегі халық тарихы жайында не білесіңдер?
   
2. 
   «Күш кеміді, айбынды ту құлады» осындағы символдық кейіпкерді кімге ұқсатасыңдар?
   
3. 
   Өленде тілдің қандай белгі, қасиеттері көрсетілген?
   
4. 
   Өленді жаттап алыңдар, мәнерлеп оқыңдар.
   

Бір адам бар: өрік, мейіз ағашы сықылды,

Жемісінен дүние жүзі баһбара алады.

Бір адам бар терек ағашы сықылды,

Отқа отын болғаннан басқаға жарамайды.
Бісімілла – сөздің басы, хақтың аты,

Молланың ақ қағазға қалар хаты.

Нақылият, қара сөзден өлең қылып,

Шығарған ақын Мәшһүр хиқаяты.

Адамның қымбат баһа сол жұмысы.

Табылмас көзге тотия, ем дәрідей,

Қолынан әр жақсылық келген кісі.

Басқаға бір отыннан қылмас керек.

Жақсыдан жақсының да парқы бөлек,

Даналар біледі ойлап, ақыл зерек.

Жаратқан әр түрлі қып жүрген жанды.

Ғибадат, қанша қылған құлшылықтан,

Қайыр ғып берген артық жалғыз нанды.

(М.Ж.Көпеев)

1. 
   Өлең не туралы:
   
2. 
   Ақын адам мінезін қандай жеміс ағаштарына теңейді:
   
3. 
   Баһра, хақ, нақылият, хиқаят, ихсан, баһа, тотия, бәһил қазіргі қазақ тілінде сирек кездесетін, басқа тілден енген сөздер екенін есте сақтаңдар.
   
4. 
   Осы сөздердің мағынасы сөздіктен қарап анықтаңдар.
   

Алтай, Күршім – не заманнан қалың Найман мекені. Сол Алтай мен сол Күршімнің қысы – қыспақ, жазы – самал. Күн жылт етсе, төрт түлік мал қарағайлы қарт Алтайдың, Алтай сынды анасының көкірігін аймаласып, тыраңдасып, майек басып, мамырласып жатқаны. Қарт Алтайдың қақ басында, алақанның аясында, бал татыған айна сулы, түрі де аспан, сыры да аспан, шарап сулы – Марқакөлі. Марқакөлді алқалаған ақ аулды – Алтай елі. Алтай елі – Алтай жары – тау еркесі киік болып, өзге елдерден биік болып, Марқакөлдің самалында сайран етіп жатқаны.

Әлгі Алтайдың аруларын айтуға тіл жетпейді. Жүзі айтарлықтай айнадай боп, көзі құралайындай боп, күлкісі атқан таңыдай боп, бойы құба талындай боп, былқ-сылқ етіп бұраңдасып, күбірлесіп, көлеңдесіп, езу тартса – есің кетіп, сұңқыл қақса – шым-шым етіп, бойың босап, ойың босап, қиялың қия кезеді.

Ж.Аймауытов

1. 
   Табиғатты суреттеуде қолданылған сөздердің мағынасына, өзара ұйқасына, құрылысына, естілу, айтылу сазына назар аударыңдар.
   
2. 
   Жазушының Марқакөлдің сипатын, орналасқан жерін суреттеуінде қандай ерекшелітер бар:
   
   • 
     Өскемен, Бұқтарма, Алтай, Күршім жерлерін не үшін пайдаланған?
     
   • 
     Жоғардағы ел, жер, өзен, көл, таудың суретін, табиғатын бейнелейтін сөздер мен сөз тіркестерінің қызметін анықтаңдар.
     
3. 
   «Ар жағында», «оң жағында», «қақ басында», «алақанның аясында» тіркстерінің синонимдерін жазыңдар.
   
4. 
   «Күз күзеткен», «түрі де аспан, сыры да аспан», «қысы – қыспақ», «жазы – самал» тіркстерінің мағынасын ашып айтыңдар.
   
5. 
   Бір сөзді екі рет қайталанып берулуінің мағыналық, эмоциялық әсері қандай?
   

Бірде Құнанбай, Алшынбай, Мұса үшеуі бірігіп, еле арасында даулы мәселелер көбейіп кетті, барымта жиі қайталанатын болды деген себепті желеу етіп ел жинап, мәслихат өткізбек болады. Дуанбасылар шақыртқан соң халық жиылады. Халықтың бас-аяғы түгел жиналып болғанымен, дуанбасылар келе қоймайды. Шілденің аптап ыстығында Жанқұтты шешен дуанбасыларды күтеді. Осы уақытты Жанқұтты дуанбасылар келмейтін болды деп халықты таратып жіберіп, өзі үшеуінің алдынан шығады.

Алшынбай тұрып:

• 
  Е, Жанқұтты, халық жиналды ма? – депті.
  
• 
  Халық жиналмақ түгілі, жиылыс бітіп қойды. Сіздер кешіккеннен кейін сырқаттанып қалды ма деп, жиылыста қаралатын төрт мәселенің біреуін өзім шешіп, үшеуін үшеуіңізге қалдырып, кейін бір кезі келгенде айтар деп, халықты таратып жібердім, - деп Жанқұтты жауап береді.
  
• 
  Оның да дұрыс болған екен, бізге қайсысын қалдырдың, - депті Алшынбай. Сонда Жанқұтты тұрып:
  
• 
  Мұсажан, асықтың қаржысының билігін саған қалдырдым, Алшеке, тақыр жердің билігін саған қалдырдым, Құнанбай, ақ тобық аттың шабысының билігін саған қалдырдым, - деген екен.
  

1. 
   Мәтінде аты аталған Мұса, Алшынбай, Құнанбай, Жанқұтты туралы не білесіңдер?
   
2. 
   Барымта, желеу етіп, дуанбасы, аптап сөздерінің мағынасын анықтаңдар.
   
3. 
   Жанқұтты шешеннің дуанбасыларға қалдырған билігін таратып айтып беріңдер.