Асылтаева эльнура бейсенбековна қазақстан қоғамының демократизациялануы контекстіндегі азаматтық бірегейліктің қалыптасу ерекшеліктері

Екінші талқылаудан кейін ғана қабылданған «Ел бірлігі доктринасында» «қазақстандық ұлт» терминін пайдаланбауы күн тәртібіне қойылған еді. «Ел бірлігі доктринасының» соңғы нұсқасында «Қазақстан Республикасы қазақ халқының сан ғасырлық мемлекеттілігінің құқықтық, тарихи жалғыз дара мұрагері және оның саяси, мемлекеттік құрылымының табиғи жалғасы болып табылады. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін қорғау және ұлттық мемлекеттілігін күшейту жолындағы барлық шараларды атқарады.» делінген [176].

Контент-талдаудың қорытындысы бойынша орыс тілді және қазақ тіліндегі баспалардағы мақалалар екі түрлі құндылықтарды дәріптейтіні байқалады. Орыс тілді басылымдарда азаматтық бірегейлікті қалыптастыруда түрлі этнос өкілдеріне еркіндік пен бстандық беру, мәдениеті, тілі дамуына жағдай жасау мәселелері жатуы керек деп тұжырымдаса, қазақ тілді мақалаларда азаматтық бірегейлікті қалыптастырудағы төл этностың орны мен рөлі туралы көптеген пікірлер білдіріледі.

Сонымен бірге ұлт қалыптастырудағы мәселелер әр түрлі көзқарастар қырынан қарастырылады. Бұл өз кезегінде мемлекеттегі ортақ қазақстандық бірегейліктің қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан қазақстан қоғамының ортақ азаматтық бірегейлігінің индикаторларын анықтап, құрамдас компоненттерге ерекше мән беру қажет. Барша қазақ және орыс тілді азаматтар, түрлі мәдениет пен этнос, конфессия өкілдерін жұмылдыратын құндылықтарды жетілдіру қажеттігі байқалады.


3. Қазақстандағы азаматтық бірегейлік қалыптасуының жағдайы мен болашағы
3.1 Қазақстан қоғамының бірегейлік иерархиясындағы азаматтық бірегейліктің орны

Азаматтық бірегейлік елдің әлеуметтік және саяси тұрақтылығының кепілі ретінде қоғамда алар орны өте зор. Ол халықты тек біріктіріп қана қоймай, мемлекет дамуына өз септігін тигізеді. Сондықтан Қазақстан азаматтарының санасында азаматтық бірегейліктің жоғары тұруы өз кезегінде жағымды тұстарымен сипатталады. Әр мемлекет өтпелі кезеңде өзінің азаматтық бірегейлігінің құрылымын өзі анықтайды. Бұл бір қырынан азаматтық бірегейліктің саяси жүйені қолдаудың механизмі ретінде қабылданады. Өйткені азаматтық бірегейлік азаматтардың бір мемлекетке тек қана субъективті пассивті тиістілігін ғана білдіріп қоймай, оның ұлттық демократиялық болып дамуына елеулі үлесін қосады.

Әрине, ғылымда демократиялық жолды таңдаған мемлекеттер демократиялық принциптерді басшылыққа ала отырып, оның ішінде еркіндік, таңдау бостандығы сияқты категорияларды ұстануы өз кезегінде азаматтарға белгілі бір бірегейлік түрін күштеп дамыту немесе мойындату мәселелері сынға алынады. Дегенмен де қандай да болмасын өзін шынайы демократиялық мемлекет ретінде жария еткен мемлекеттерде сол азаматтық бірегейліктің нығаюы, беріктігі байқалады. Бұл жердегі мәселе бір мемлекеттің азаматы болудың астарында бірнеше анықтамалардың болуын меңзейді. Мысалға, Қазақстан Республикасының азаматы болу мемлекеттің заңдарын сақтау, борыштарды орындау, нормативтік, құқықтық базаны білу, қоғамдық-саяси іс-шараларға белсенді араласу, мемлекеттік тілді жетік меңгеру сияқты әрекеттермен анықталады. Бұл демократияның орнығуына, азаматтардың мүдделерінің мемлекет мүдделерімен ортақтасуына септігін тигізеді. Сондықтан азаматтық бірегейлік деңгейіне үнемі мониторинг жүргізіліп отырылуы тиіс.

Сонымен қатар азаматтық бірегейліктің деңгейі елдегі әлеуметтік және экономикалық жағдайға да тығыз байланысты болып келеді. Өйткені, экономикалық және әлеуметтік жағдайға қанағат тұтпаған азаматтардың төмен азаматтық бірегейлігі байқалып, көші-қон көңіл-күйі орын алады. Жалпы жоғары азаматтық бірегейлік мемлекетке, билікке деген сенімнің жоғарылауымен арта түседі.

Азаматтық бірегейліктің Қазақстан үшін өзекті болып қазіргі кезеңдегі қазақстан қоғамын біріктіретін идеяны қалыптастыру, дамыту мен нығайту қажеттілігімен түсіндіріледі. Оның үстіне қоғамды ары қарай демократияландыру халық мүддесінің мемлекеттің даму мүддесімен тұспа-тұс келу, мемлекеттік саясатты қолдайтын азаматтарды тәрбиелеу қажеттілігімен де айқындалады.

Ал этностардың азаматтылығына саяси, экономикалық және мәдени мәселелерді шешу барысында үдемелі коммуникация арқылы қол жеткізуге болады [178].

Сондықтан бір ұлттың қалыптасуы туралы сөз қозғағанда ол ұлттың тек қана субъективті санасына назар аудармай, шынайы өмірде мәселелерді ортақтаса отырып шешу қабілетіне де мән берген жөн. Ал азаматтардың саяси шешімге араласуы мемлекеттік билікке деген сенім арқасында жүзеге асатынын естен шығармаған жөн.

Азаматтардың субъективті бірігейлік иерархиясын анықтау мақсатында ғылымда әмбебап қолданылатын «Мен кіммін?» деген сауал қойылды. Респонденттер ашық жолдарға ойларына бірінші келген жауапты жазу ұсынылды. Осылайша, жауаптардың рейтингісі келесідегідей болды.

Сурет 4 – Қазақстан халқының бірегейлік иерархиясы (%)

Біздің зерттеуіміздің объектісіне айналған азаматтық бірегейлік тек төртінші орынды иемденді (15%). Аталған жағдай азаматтық бірегейліктің азаматтардың санасында аса маңызды орындардың қатарына табылмайтынын көрсетеді. Дегенмен, назар аудартатын жағдай, азаматтық бірегейлік зерттеуіміздің бірегейлік иерархиясында ұлттық бірегейлік (11,4%), діни бірегейлік (8,8%) және жыныстық бірегейліктің (7,2%) көрсеткіштерінен жоғары тұр. Ол азаматтық бірегейліктің қазіргі таңда кішігірім бірегейліктерден басым екендігін көрсетеді.

Аталған сауал азаматтардың субъективті, ішкі сезімін, тиістілігін көрсетеді. Осылайша жалпы адамзаттық бірегейліктің бірінші болуы психология тұрғысынан құпталады. Сонымен қатар ол бір қырынан гуманистік қасиеттердің және ұжымдық тиістіліктің, сана-сезімнің бар болуын білдіреді. Ал екінші орындағы азаматтардың әлеуметтік мәртебесі елдегі қоғамның әлеуметтік-экономикалық мәселелері өзекті болуын білдіреді. Сонымен қатар, шығыс халықтарына тән қасиет отбасылық бірегейлік қоғамдағы туыстық, бауырластықтың тереңдеп, индивидуалдық сана-сезімнің орнына ұжымдық сананың басым болуын көрсетеді. Ал ұжымдық бірегейліктің келесі бір түрі ретінде азаматтық бірегейлік қоғамдағы патриоттық, елдің болашағы, өркендеуіне деген алаңдаушылықтың негізінде артты деуге толық негіз бар.

Өйткені, әлеуметтік сауалнамамыздың азаматтарға қойылған «Қандай жағдайда өзіңізді мемлекеттің азаматы ретінде сезінесіз?» деген келесі сұраққа респонденттердің 45,1% болатын оқиғаларға байланыссыз әрқашан сезініп жүремін десе, халықтың 22,1% «елдің жеңістері мен жетістіктерін естіген кезде» деп жауап берді.

Сурет 5 - «Қандай жағдайда өзіңізді мемлекеттің азаматы ретінде сезінесіз?» (%)

Соңғы кездегі халықаралық деңгейдегі өтіп жатқан спорттық жарыстар, олимпиадалар, сондай-ақ түрлі байқаулар елді жұмылдырушы фактор ретінде рөл ойнаған. Осындай іс-шаралар бұрын өтіп жатқанымен отандастар айтарлықтай ұлкен жеңістерге қол жеткізбеген болатын. Ал қазіргі кезеңде қысқы Ақия олимпиадасы, Лондонда өткен спорт олимпиадаларында біздің жерлестердің жеңіспен оралуы Қазақстан Республтикасының барша азаматтары үшін мақтаныш сезімін ұялатып, елді ортақ мүддеге итермелейді. Сонымен қатар, республиканың соңғы онжылдықтарында экономикалық жағынан өсуі, халықтаң әл-ауқатының артуы да елеулі үлес қосты деуге болады.

Сурет 6 - «Қандай жағдайда өзіңізді мемлекеттің азаматы ретінде сезінесіз?» (ұлт бойынша)

Дегенмен де, Қазақстан халқының 75,9%-ы өздерін шынайы Қазақстан Республикасының азаматы ретінде есептейді. Респонденттердің 16,9% ғана өздерін елдің азаматы ретінде сезінсе, 5,1% сұраққа жауап беруден бас тартып, 2,1% елдің азаматы ретінде сезінбейтінін жеткізді.

Бұл реттегі азаматтылықты сезіну тек объективті тұрғыдан сипатталуы мүмкін. Мысалға сол мемлекетте туылып, тұрғандықтан азаматымын дегендей. Бірақ та мемлекет үшін азаматтылықтың субъективті, эмоциялы болғаны құпталады.

Респонденттердің жас көрсеткіші бойынша «Сіз өзіңізді мемлекеттің толыққанды азаматы ретінде сезінесіз бе» деген сауалға толыққанды ҚР азаматы ретінде жастардың (77,9%) сезінетіндігі анықталды. Бұл әрине жастардың бойындағы болшаққа деген сенімділік пен күш-қуат пен отансүйгіштіктің шыңға жеткен дәрежесі ретінде қарастыруға болады. Өйткені, кез-келген мемлекетте болсын кез-келген уақытта жастар өздерінің амбициялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Осы уақытқа дейінгі елдегі, көрші мемлекеттегі қоғамдық, саяси мәселелерге жастардың белсенді араласатындығы дәлел болып табылады. Әрине, кейде жастардың белсенділігін, сөзге ілесушіліктерін кейбір саяси күштер өздерінің пайдасына жарытып жататындығын естен шығармаған жөн.

Дегенмен де жастардың бойында қазір Отанға деген сүйіспеншілік, мемлекеттің болашағына деген алаңдаушылық байқалады.

Азаматтық бірегейліктің төмен дәрежесі 30 бен 39 жас аралығындағы азаматтардың бойында анықталған (65%). Бұл аталған жас көрсеткішіндегі азаматтардың өмірдегі күйбелең тіршіліктің артында қалып, жеке бастың мүдделерінің басымдыққа ие болатын кезбен түсіндіріледі.

Респонденттердің білім дәрежесіне шаққанда мемлекеттің толыққанды азаматы ретінде сезім білімнің жоғарыла бастаған сайын артатындығын көрсетеді. Осылайша, ең жоғарғы көрсеткіш жоғары білімді азаматтардың 80%-ында байқалады. Бұл азаматтардың жоғары оқу орындарында алатын білімдерінің маңыздылығы мен құқықтық сананың артуының нәтижесі ретінде қарастырылады.

Ал аяқталмаған орта білімі бар азаматтардың 40%-ы ғана өздерін толыққанды азамат ретінде сезінеді.

Азаматтардың азаматтық бірегейліктерінің көрсеткіші халықтың елден басқа шет елге көшіп кету ниеттерінде көрініс табады.

Өйткені елге деген сүйіспеншілік, отансүйгіштік қасиет шет елге көшіп кету ниетінде анық байқалады. Сондықтан респонденттерге «Басқа елге көшіп кетуді қалайсыз ба?» деген сауал қойылды.
Кесте 9 – «Басқа елге көшіп кетуді қалайсыз ба?», (%)

Жас көрсеткіші бойынша аталған сұраққа «жоқ, осы елде қалғым келеді» деген жауапты көбіне 40 жастан асқан респонденттер жауап берді. Бұл бірінші кезекте, аталған жас аралығында материалдық, тұрмыстық жағдайдың тұрақталуымен түсіндіріледі.

Уақытша ғана шет елге кетуді қалайтындардың арасында 40 пен 49 арасындағы және 18 бен 29 аралығындағы жастардың табылатындары байқалады. Кейінгілері қазіргі таңда әртүрлі мемлекетаралық білім гранттарының, шет ел жоғары оқу орындарында білім алудың мүмкіндіктерінің бар болуымен түсіндіріледі.

Ал 50 мен 59 жас аралығындағы және 30 бен 39 жас аралығындағы респонденттер мүлдем Қазақстан Республикасынан көшіп кетуді қалайтындарын білдірді. Сонымен қатар, аталған респонденттердің категорияларындағы білім деңгейі аяқталмаған орта болып табылады. Ал уақытша кетуді қалайтындардың білімі - аяқталмаған орта. Білімі жоғары респонденттер өдерінің елден мүлдем кеткісі келмейтінін байқатты.

Төл қазақ ұлты сауалнаманың нәтижесінде Қазақстан Республикасынан белгілі бір мақсаттармен аз уақыт аралығына ғана кетуді қалайтын болса (47,3%), қазақ халықының жартысына жуығы (48%) «жоқ, осы елде қалғым келеді» деген жауапты таңдаған болатын.

Елден біржола көшіп кетуді қалайтындардың алдыңғы легінде басқа ұлт өкілдері тұр (33%). Сонымен қатар орыс ұлтының 30,4%-ы өз болашақтарын Қазақстанмен байланыстырмайтындығын көрсетті.

Айта кететін жағдай, сауалнама шеңберінде сұрақтар респонденттің қарым-қатынас жасау тіліне байланысты талданған болатын. Сауалнама нәтижесінде өз этносының тілінде сөйлейтін азаматтар Қазақстаннан біржола көшіп кетуді қалайтындықтарын білдірген болатын. Бұл бір қырынан көп жағдайда өз этносының тілінде сөйлеу нәтижесінде пайда болған лингвистикалық барьердің әсері ретінде қабылдасақ, екінші тұрғыдан қазіргі кезеңдегі қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде кең таралуының нәтижесі ретінде айтуға болады.

	Жоқ, осы елде қалғым келеді	Басқа елге кеткім келеде, бірақ уақытша ғана	Бір жола көшіп кеткім келеді	Жауап беруге қиналамын
Қазақ тілі	54,1	41,8	3	1,1
Орыс тілі	30	42,1	17,1	10,8
Өз этносымның тілі	4,5	18	77,2	0,3
Екі тілде (Орыс және қазақ тілдерінде) бірдей	40	53,3	6,7	0

Қазіргі қоғамда атап айтсақ, 2009 жылдан бері көптеген жарияланымдарда дау көтеріп жүрген ««қазақстандық» терминін қалай қабылдайсыз?» деген сауал қойылды. Бұл орайда халықтың пікірі еккі жаққа бағытталғандығын көруге болады. Өйткені респонденттердің жартыға жуығы «қазақстандық» терминін жағымды қабылдаса, 33,8% халық негативті тұрғыдан қарастырады екен.

Сауалнама жүргізу барысында респонденттердің көпшілігі жоғарыда көтерілген мәселеден бейхабар екендігін көрсетті. Көпшілігі «қазақстандық» ұғымының астарында ешнәрсе жоқ, халықты біріктіретін ұғым ретінде қабылдаса болады деген пікір білдіріп жатты. Бұл сонымен қатар халықтың «қазақстандық», «қазақстандық ұлт» төңірегінде жағымды ойдың көрінісін білдіреді. Өйткені, Қазақстан азаматтарын қазақстандықтар деп атағаннан басқа анықтаманың болуы да мүмкін болмайтынын көрсетеді. Яғни, қазіргі таңда қазақстандықтар бүкіл елдің азаматтарының ортақ анықтамасы ретінде қабылданады. Бұл орайда азаматтарды «қазақтар» деп атаудың әлі ерте деп есептейміз. Өйткені, қазақтар деп бүкіл қоғамды анықтау үшін ішкі қазақ этностық интеграциясының нәтижесі ретінде бірегей қазақ ұлтының бірегейлігі нық қалыптасуы қажет. Сонымен қатар, елді біріктіруде қазақ этностық құндылықтар мен мәдениет, тілдің мәртебесі жоғары болып, ұлтты қалыптастырып, жұмылдыратындай қабілеті болуы қажет. Ал ол тек қазақ этносының біріккен күшті қауымдастық болып қалыптасқаннан кейін мүмкін болады.

Сурет 7 – «Қазақ интеллигенциясында көптеген наразылық тудырған «қазақстандық» терминін қалай қабылдайсыз?», (%)

Әр этностың идеясы ұлттық деңгейге көтеріліп, ұлттык- мемлекеттік идеяның мақсаттарымен ұштасып жату керек. Қазақстандагы төл этностың идеясы өзін сақтап қалып, өз атамекенінде басым этносқа айналып, дамып, еліміздегі тұрақтылыкты нығайтып, толерантты қоғамда жаксы өмір сүріп, еңбек етіп, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін мәдениеті мен ғылымын, әдебиеті мен өнерін, рухани мұрасын дамытуға мүмкіндіктер алу болып отыр. Бұл идеялар төл этностың идеясына айналу ушін төл этностың әр өкілі осыны қолдап, бұл менің этносымның идеясы болуға тұрарлық деу қажет. Керек болған жағдайда ол өз идеяларын қорғай алуы да керек [113, 10б.]. Сондықтан төл этностың салт-дәстүр, мәдениет, тілімен қатар тарихтың да ұлтты біріктіруде рөлі зор.

Бүкіл әлемде елді біріктіру мен жұмылдыруда тарихтың орны ерекше екені баршаға мәлім. Ұлттық тарихи сана азаматтық бірегейліктің сонымен қатар азаматтарға қазіргі кезеңде маңыздылығын анықтау мақсатында «Қазақстанның қандай тарихи оқиғалары қазақстан қоғамы үшін маңызды?» сауалы қойылған болатын.

Сауалнама нәтижесінде Қазақстан азаматтары үшін бірінші кезекте Қазақстан Республикасының құрылуы маңызды болса (31,8%), екінші орында респонденттердің 27,2%-ы Қазақ хандығының құрылуы беделді тарихи оқиға болып табылады деп есептейді. Бұл өз кезегінде ұлттық сананың нығаюының көрінісі ретінде қарастырылады.

Ұлт өлшеміне келетін болсақ, қазақ ұлтына Қазақстан Республикасының құрылуынан да қазақ хандығының құрылуы маңызды тарихи оқиға болып табылатыны байқалады. Бұл қазақтардың өздерін байырғы ұлттық хандықпен тығыз байланыстыратынын көрсетді. Сондықтан қазақ ұлтты біріктіру жолында қазақ хандарын, батырларын, билерін негізге ала отырып, ұлттық идеяны құру елді біріктіруде үлкен рөл ойнауы мүмкін болып есептеледі. Сонымен қатар, біздің ойымызша, Қазақстан тарихын дәл Тәуелсіздік күнінен емес, қазақ хандығының құрылуынан бастауы елдің ұлттық санасын қалыптастырып, ұлттық бірегейлікті дамытуда үлес қосады.

Орыс ұлты үшін бірінші кезекте Қазақстан Республикасының құрылуы емес, Қазақстанның халықаралық ұйымдарға мүше болуы үлкен маңызды тарихи оқиға болып табылатыны байқалады. Бұл орыс ұлт өкілдерінің әлі де болса санасында Одақ мемлекеттердің азаматы болу бірегейлігінің басым екендігін көрсетеді.

	Моңғол жаулаушылармен күрес	Қазақ хандығының құрылуы	Ұлт-азаттық қозғалыстар	Ресей құрамына кіру	Қазақ КСР құрылуы	Қазақстан Республикасының құрылуы	Халықаралық ұйымдарға қатысу	Жауап беруге қиналамын
қазақ	6,7%	34,2%	8,7%	3,4%	3,4%	32,2%	4,7%	6,7%
орыс	11,5%	3,8%		11,5%	7,7%	23,1%	26,9%	15,4%
басқа ұлт өкілі	1,3%	5,0%	0,4%	15,4%	11,0%	37,3%	14,7%	14,9%

Сурет 8 – Сіздің ойыңызша, Қазақстан қоғамы үшін Қазақстан тарихында қандай тарихи оқиғалар маңызды болып табылады? (ұлт бойынша)

Ал орыс және басқа ұлт өкілдері үшін мемлекеттік тілді білу қазақ ұлтының жауабымен салыстырғанда маңыздылығы төмен болып табылады. Олар мемлекеттік тілді тек кейбір жағдайларда ғана маңызды деп есептейді. Сонымен қатар елеулі басқа ұлт азаматтар тобы үшін мемлекеттік тіл ешқандай маңызға ие еместігін жеткізді.

Азаматтық бірегейліктің мазмұнын азаматтардың өзін мемлекеттің болашағымен тығыз байланыстыру ғана ашады. Сол себепті азаматтық бірегейлік деңгейін анықтау мақсатында халықтың өз Отанына деген қамқорлығын анықтау қажет. Сондықтан респонденттерге «Болашаққа деген жоспарыңыз қандай?» деген сауал қойылды.

Сауалнама нәтижесінде тұрғындардың 62,6% - ы өз болашақтарын қоғамға қызмет ету, Қазақстанның дамуы мен өркендеуіне үлес қосумен байланыстырады. Ал респонденттердің 35,4% жеке тұрмыс жағдайын жақсартуға тырысып бағатынын айтты. Көші-қон ниетін тек 1,5% азаматтар білдірді.

Сурет 8 –«Болашаққа деген жоспарыңыз қандай?» (%)
Сауалнама қорытындылары бойынша азаматтық тәрбиені бірінші кезекте азаматтар отабасынан алатындары анықталды. Қазіргі кезеңде отбасы тәрбиесіне үлкен мән беріліп, отбасы институты күшейтілуі қажет екендігін дәлелденді.

Сонымен қатар азаматтардың әлеуметтенуіне білім беру мекемелері зор үлесін қосатындығы байқалады. Үшінші орында азаматтық бірегейлікті қалыптастыруда бұқара ақпарат құралдарының тұруы да өз кезегінде әсер етуші фактор ретінде қабылдау мүмкіндігіне ие болатынын көрсетеді.

Қазіргі таңда барша әлемде осы жоғарыда айтылған мәселені жүзеге асыру үшін түрлі мемлекет, азаматтық қоғам институттарының ұйыса отырып, іс-әрекет етуі шарт болып отыр. Қазіргі демократиялану тенденциясы төңірегінде бір қырынан азаматтық бірегейлікті дамыту өз бетінше жіберумен сипатталмай, керісінше, азаматтық бірегейліктің мемлекет тарапынан демеп, қолдау көрсету қажеттігін білдіреді. Азаматтылықтың қалыптасуына отбасының әсері жоғары екендігін айта келе, Қазақстанда отбасы институтына үлкен мән берілуі қажет деп есептейміз. Осы орайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарғысы бойынша қазан айында «Отбасы күнін» атап өту аталған мәселе жолында үлкен тиімділік әкелуі сөзсіз. Дегенмен де отбасы тәрбиесінде азаматтылық құндылықтарды барынша дамыту мемлекет тарапынан қолдау көрсету қажеттілігін білідіреді.

Азаматтық бірегейлікті қалыптастыруда, яғни азаматтарды әлеуметтендіруде білім беру ұйымдарының орны мен рөлін қозғай отырып, олардың толыққанды азамат қалыптастыруда назар аудару қажет. Бұл орайда біздің ойымызша, кеңестік жүйені үлгі ретінде алуға болады. Яғни, мемлекетке деген тиістілікті жас кезінен, мектеп қабырғаларынан бастап бойға дарыту.

Азаматтық бірегейліктің патриоттық компоненті өз мемлекетіне «Отан Ана» ретінде отансүйгіштік сияқты қасиетінің болуы елдің даму болашағына үлкен серпіліс беретіні анық. Осы орайда Қазақстан халқының басым көпшілігі өз мемлекетіне деген мақтаныш сезімінің жоғары болуымен сипатталады. Әлеуметтік зерттеу қорытындысы бойынша респонденттердің 89,7% Қазақстан үшін мақтаныш сезімде болатынын білдіреді.

Ал сол мақтаныш сезімді респонденттердің ширек жартысы «мемлекеттің дамуы мен өркендеуі» атты жауапты таңдады. Сонымен қатар қазіргі қазақстан қоғамы үшін мемлекеттің әлемдік аренадағы рөлі үлкен маңызға ие болатыны байқалады. Бұл Қазақстанның соңғы онжылдықта әлемдік кеңістікте өзін халықаралық қатынастардың толыққанды субъектісі болып қалыптасуы, сондай-ақ көптеген ірі халықаралық ұйымдарда төрағалық етуі, халықаралық тұрақтылықты орнатудағы бастамалары қоғам санасында жағымды пікір қалыптасқандығын көрсетеді. Аталған элементтер мемлекет тарапынан және де бұқара ақпарат құралдары арқылы кең насихатталуы да өз үлесін тигізді деп айтуға болады.
Кесте 15 – «Келесілердің қайсысы мемлекетке деген Сізде мақтаныш сезімді оятады?», (%)

Сонымен қатар респонденттердің 17,4% қоғамда мақтаныш сезімді рухани құндылықтар оятады деп есептейді. Бұл бір қырынан қазіргі таңда елдің этносаясаттағы басты жетістігі этносаралық келісім мен толеранттылықтың жоғары деңгейімен түсіндірілсе, екінші қырынан қазақ қоғамының қонақжайлылығымен, өзіндік этностық санадағы басты рухани құныдықтарының жоғары болуымен анықталады. Өйткені, ұлт бойынша рухани құндылықтарды көбінесе қазақ ұлт өкілдері белгілеген болатын.

Халық санасында мемлекеттік биліке деген сенім мен үміт азаматтық бірегейліктің нығаюына үлкен септігін тигізеді. Сондықта да әлеуметтік зерттеу барысында сауалнамаға «Қазіргі биліктің жүргізіп отырған саясаты қаншалықты Сіздің ойыңыздан шығады?» секілді сұрақты енгіздік. Алынған нәтижелерге сәйкес, елде қазіргі таңда жүргізіліп жатқан биліктің саясатына, жұмысына халықтың ришалығы байқалады. Респонденттердің жартысынан көбі үшін биліктің саясаты ойынан шығаты, дегенмен де айтарлықтай жетіспеушіліктер барына назар аудартады. Билік жұмысымен азаматтардың қанағаттануы қазіргі таңда Қазақстанның әр қырынан даму жетістіктері өз әсерін көрсетеді. Өйткені, өткен жылдармен салыстырғанда қазақстандықтардың әл-ауқытаның жақсарғандығы, ішкі өнімнің көрсеткішінің артуы орын алған. Сол себепті азаматтардың басым бөлігі мемлекеттік билікті қолдайтындығын білдіреді.
Кесте 16 – «Қазіргі биліктің жүргізіп отырған саясаты қаншалықты Сіздің ойыңыздан шығады?», (%)

Ал респонденттердің 26,2% үшін қазіргі билік тарапынан жүрігіліп жатқан іске көңілдері толмайтындығын байқатты. Жалпы халықтың билік саясатына көңілі толмауы немесе қанағаттанбауына мемлекет саясатындағы соңғы уақыттағы әлеуметтік-экономикалық реформалар мен өзгерістер әсерін тигізді деп айтуға болады. Яғни, азаматтар өздерінің наразылықтарын әлеуметтік-саяси, экономикалық жағдайлармен білдіруі мүмкін. Бұл соңғы кезеңдегі тұрғын үй мәселесінің шешілмеуі, зейнетақы жасының ұлғаюы, жәрдемақы төлемдірінң қысқарылуы және т.с.с. өз септігін тигізбей қоймады.

Сондықтан азаматтық бірегейліктің компоненті ретінде билікке деген сенімді арттыру мақсатында халықтың әлеуметтік, экономикалық жағдайларын жақсартуды басты міндет ретінде танып, халықтың мүддесін жоғару қою тиіс деп ойлаймыз.

Сонымен қатар мемлекеттік билік құрылымдарының халықтың қауіпсіздігі мен құқығын қамтамасыз ету жолында барлық әрекеттердің жүргізіліп жатқандығы өз нәтижелерін берді. Себебі, респонденттердің жартысына көбі билік қауіпсіздік пен құқықты қамтамасыз етіп отыр деп тұжырымдаған.

Әлеуметтік зерттеу қорытындысы көрсеткендей, азаматтық бірегейлік деңгейі төмен емес. Жалпы халықтың азаматтылық дәрежесі жоғары. Дегенмен де патритоттықты ұлтқа шаққанда төл этносының бойында жоғары екендігін көреміз. Сондай-ақ төл этностың этностық, ұлттық санасының жоғарылуы, жандануы байқалады. Оны мемлекеттік тілге, тарихқа қатысты, азаматтардың болашағын айқындау сұрақтарында байқаса болады.

Осылайша Қазақстан қоғамының азаматтық бірегейлігін қалыптастыру жаңа кезеңге өту қажеттігін көрсетеді. Бұл кезеңде барша қазақстан халқын, оның ішінде мемлекет құраушы қазақ этносының бірігуі мәселесі шешемін табуы қажет. Өйткені, қазіргі таңда азаматтық бірегейлік тек қана басқа ұлт өкілдері емес қазақ халқының бойында дамытуды талап етеді. Ұлттық саясатты жетілдірмейінше, қазақ ұлтының санасында өз этносының жағдайымен қанағаттанбау елде этносаралық қақтығыстарға әкелуі мүмкін. Ал бұл орайда азаматтық бірегейлікті қалыптастыру үдерісі кезінде этностық көп түрлілік пен қазақ бірегейлігіне үлкен назар аудару қажет. Азаматтық бірегейлікті қалыптастыру, келесі кезеңге өткізуде қазақ халқының мәдениеті, тілі, тарихын ескерген жөн. Ұлтшылдықты сыни көзқараспен қарауға алшақ болуымыз шарт. Өйткені кез-келген ұлтшылдық ұлттың (саяси мағынада) қалыптасып, сақталуына негіз болады. Мәселені тек демократиялық жолмен шешіп, елде этносаралық қақтығыстардың алдын алу қажет.
3.2 Азаматтық бірегейліктің қалыптасуындағы қазақ бірегейлігінің орны

Қазіргі таңда Қазақстан халқының санасында «қазақстандық» ұлтүстілік бірегейлік қалыптасып келеді. Кеңестік бірегейліктен кейінгі адам санасына жақын аталған бірегейлік тез арада қалыптастып үлгерді деп айтуға болады. Дегенмен де қазргі саяси шындық қазақстандық бірегейлігінің өзгеруі, мазмұнының баюы қажеттілігін көрсетеді. Қазақстан Республикасында ұлт біреу – ол қазақ ұлты, ал қалғандары этностар болып табылады. Сондықтан Қазақстанды көпұлтты емес, полиэтносты деп атаған дұрыс деген тұжырымды алғаш рет философия ғылымдарының докторы, профессор Л.Байдельдинов ұсынған болатын.

Ғалымның пікірінше, қазақ ұлтының ұлт болып қалыптасуы үшін бірінші кезекте, қазақ ұлтының барлық қырынан бәсекеге қабілетті болуы қажет деген пікірді ұстанады. Сондықтан қазіргі кезеңде қазақ ұлтының елді жұмылдыру жолында өзінің бәсекеге қабілетті және толыққанды бір қауымдастық ретінде біріктіру мәселесі өзекті болып отыр.

Қазіргі таңда әдебиеттерде Қазақстанның тарихи қалыптасқан полиэтносты құрылымында төл этностың этнократиялық талпынысы тұрақсызданудың факторы ретінде қабылданады, ал оның катализаторы ретінде этностық азшылық топтардың сепаратистік пиғылдары табылады. Қазіргі кезеңде төл этнос та, диаспоралар да Конституция бойынша саяси субъектілер болып табылмайды. Төл этносқа саяси субъектілік тек бірінші алғаш Конституцияда «Қазақстан – бұл өзін-өзі анықтаған қазақ ұлтының мемлекеті» деген анықтамада көрініс тапқан. Ал қазір жағдай басқаша. Саяси субъектілік құқығы белгілі бір этносқа берілмеген деген пікірлер кездеседі [180].

Мемлекеттің тұрақты дамуы, елдегі саяси тұрақтылықты орнату жолында этносаралық келісімді қамтамасыз етудің жолы дұрыс таңдалған болатын. 20 жылдың ішінде қазақстан халқын толерантты, бейбітшіл халық ретінде әлеммен мойындауына қол жеткіздік. Бұл үлкен жетістіктерінің бірі болып бағаланады. Әрине, мұнда барша халық тарапынан үлкен кұш жұмсалып, ортақ еңбектің арқасында жеттік деуге болады. Этносаралық келісім мен бейбітшілікті орнатуда қазақ халқының да үлесі аз болмады. Ежелден қонақжайлылығымен, кең пейілділігімен ерекшеленетін қазақ халқы Ресейдің отарлау саясатының құрбаны болған азаматтарды кең құшақпен қарсы алды. Қазақ халқына артылған жүк әлі де аяқталған емес. Осы орайда елдің ұйытқысы болуда қазақ ұлтына үлкен жауапкершілік артылуда.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан ммлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Барлық ұлт өкілдерімен тіл табысып, тату-тәтті, бейбітшілік пен келісімде өмір сүру –  барша қазақтың басты қағидасы болуы шарт» деп көрсеткен. [1]. Бұл бір қырынан, қазақ ұлтшылдығының алдын алу әрекеті ретінде қарастырылса, екінші қырынан, қазақ ұлтының өз жерінің иесі ретінде мәртебе берілгендігін көрсетеді.

Дегенмен де этносаралық келесім мәселелері бірегейлік, ұлттық идея арқылы орнауы мүмкін емес. Ол бірнеше жылдар бойы халықтың санасында қалыптасып, дамуы қажет. Сонымен қатар қазіргі кезеңде елдің демократиялық даму жолында елді жұмылдыратын бірден-бір ұтымды жол ретінде азаматтық бірегейлікті қалыптастыру табылады.

Ал азаматтық бірегейліктің негізінде адамның тумысынан қоғамға мүше болу қажеттілігі жүзеге асады. Ол қажеттілік қазіргі таңда отан, мемлекет, ел іспеттес құбылыстармен тығыз байланыста болады. Аталмыш құбылыстардың қоғамға қажетті құндылықтар мен мақсаттарды айқындауы уақыт өте, заман өзгере берген сайын ауысып, күрделене береді. Елу жыл бұрынғы құндылықтар қоғам санасында өз қажеттілігін жояды. Оның орнына заман талабына сай жаңа құндылықтардың келуі заңдылық ретінде қарастырылады. Осы орайда қоғамға қажетті заман талабына сай, қоғамның тыныштығы, қауіпсіздігін сақтау мақсатында мемлекет өз алдына жаңа мақсаттар мен міндеттерді айқындауы шарт.

Ғылымның мәдениеттану саласы терең зерттегендей қоғамның санасындағы құндылықты бағдар мен жаңа сананың орнауына бірнеше жылдар қажет болады. Ал құндылықтардың дер кезінде анықталмауы, жүзеге аспауы қоғам мен мемлекеттің арасындағы мүдделік қарама-қайшылықтарға әкеліп соғады. Сондықтан қазіргі кезеңде этностық құндылықтар аса назар аударылып келеді.

«Қазақстанның бәсекеге қабілетті әлемнің 50 мемлекеттері қатарына кіру стратегиясы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция нәтижесінде қазақстандықтардың азаматтық және этностық өзіндік санасы, оның ішінде қазақ өзіндік санасы қоғам алдында тұрған көптеген шығармашылық мәселелерді шешуде стратегиялық ресурс болып табылуы мүмкін деп көрсетіледі [60].

Сондықтан қазақстандық бірегейлігінің мазмұнын тереңдету қажеттілігі орын алуда. Өйткені, қазіргі таңда «қазақ» пен «қазақстандық» бірегейлік арасында біршама алшақтықтар байқалып келеді. Шет елге білім сайысына барған жас орыс ұлтының өкілі өзіне «қазақ» деп қайырылса, «мен қазақ емеспін, қазақстандықпын» деп өзінің қазақ ұлтына емес жалпы адамзаттық, Қазақстан қоғамына тиістілігін көрсету орын алып келеді. Ал қазақ жастарының арасында көбінесе «қазақ» ұғымын патриоттық ұғыммен тең қабылдауы жиілеп келеді. Бұл орайда аса назар аудруды талап ететін жәйт, қазақ патриоттығының мемлекеттік патриоттығымен анықталуы.

Сонымен қатар шет елге барған Қазақстан азаматтарды көп жағдайда «kаzаkh» деп атап ұлттық бірегейліктің көрінісі байқалады. Бір қызығы Америка Құрама штаттарына көшіп барған Қазақстан азаматтарын үлкен Уикипедия ақпарат беру сайтында «Kаzаkh Аmericаns» деген анықтама береді. Бұл бір қырынан азаматтың шығу тегіне мән берілсе, екінші қырынан «үлкен қайнаушы қазан» саясатын ұстанып келген АҚШ өзінің азаматы ретінде ортақ бірегейлікке бағындырғанын көрсетеді.

Ал ішкі мемлекеттегі жағдай мүлдем басқаша. Қазіргі таңда түрлі этнос өкілдері өздерін «қазақстандықпыз» деп атаса, қазақ ұлтының өкілдері өздерін «қазақпыз» деп анықтайды. Яғни, бұл орайда үлкен мәселе «қазақ» бірегейлігінің астарында тек қана этностық құндылықтар орын алған. Бұл өз кезегінде қоғамның ішінде азаматтардың бөлшектенуіне әкеліп соғады. Осы орайда қазақ ұлты санының күннен-күнге өсіп келе жатқандығын, сонымен қатар қоғамішілік мәдени, әлеуметтік айырмашылықтардың ұлғая бастағынын ескере отырып, қазақ ұлтының азаматтық бірегейлікті қалыпастыруда үлесіне мән беру қажет.

Соңғы кезеңдегі қазақ ұлтының өзіндік этностық санасының жанданып, дамып келе жатқаны байқалады. Сондықтан, қазақ ұлтының санының күннен-күнге өсіп келе жатқанын ескере отырып, азаматтық бірегейлікті қазақ бірегейлгінің негізінде қалыптастыру мәселесі орынды деп есептейміз.

Ал қазақ ұлтының қазіргі таңда бірнеше бірегейлікке бөлінгендігін ескеретін болсақ, осы тұста азаматтық бірегейлікті қалыптастыру арқылы да ортақ мүддеге мойынсұнып, бір шаңырақтың астында бірігуіне қол жеткізуге болады. Сонымен қатар «бірлік көптүрлілікте» идеясы өзінің қажеттілігін жойып бара жатқан сияқты. Мұны әлемдік тәжірибе де дәлелдеп келеді. Осы уақытқа дейінгі мультимәдениеттілік батыс ғылымында кері әсері жағынан көп сипатталуды. Әлемдік саясатта мультимәдениеттілік идеясын Германияда А.Меркель, Ұлыбританияда Д.Кэмерон, Францияда Н.Саркози қатаң сыңға алды. Бұл көптүрлілікте бірлікте сақтау мүмкін еместігін білдіреді. Әрине, аталған мемлекеттерде мультимәдениеттіліктің анық көріністері әрбір аумақта мемлекетішілік топтардың мекен ететін мәдени анклавтарында байқалады. Дегенмен де Қазақстанның кейбір аумақтарында, кішігірім ауылдарында сол батыс мемлекеттеріне ұқсас аудандардың бар екеніне көз жеткізуге болады. Осы тұста Қазақстан халқын біріктіру жолында бір мәдениеттің қажеттілігі орын алып отыр.

Сондықтан қазіргі кезеңде біздің қоғам басынан кешіріп отырған жүйелі дағдарыстың жағдайында халықтың түрлі полиэтносты құрамы әлеуметтік консолидация үдерісін тежейтін мүмкін болатын қауіп ретінде бағаланады. Ол кейбір жағдайларда этномәдени көрсеткіштер бойынша ішкі қоғамдық-саяси жағдайды тұрақсыздандыратын фактор болып табылуы мүмкін [181, 18б.].

Өйткені, кейбір ғалымдардың пайымдауынша, Қазақстанда этносаралық қатығыстар орын алды. Ондағы ұлтаралық қақтығыстардың акцияларына келесілерді жатқызуға болады: Жаңаөзендегі этностық қақтығыстар, Талдықорған облысы Қазансу ауылындағы, Алматы облысы Ұзынағаш қаласындағы, Шығыс Қазақстан облысы Өскемен қаласындағы, Батыс Қазақстан облысы Орал қаласындағы ұлтаралық қақтығыстар [182]. Дегенмен де олардың барлығы қақтығыстардың себептері тұрғысынан басқа елдерде өтіп жатқан қақтығыстардан ерекшеленеді. Қазақстандағы этносаралық қатығыстардың басты себептері ретінде мәдени ерекшеліктер, этнократиялық пиғылдар емес, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар болып есептеледі. Сондықтан да ғалымдар елдегі қақтығыстарды тұрмыстық жанжалдар деп есептейді. Ал қазақ этносының ұлттық санасының жанданып бара жатқан жағдайда этносаралық қатығыстардың ылдын-алу үшін ұлттық идеологияны бекітіп, азаматтық бірегейлікті қалыптастыруды қолға алу қажет.

Осы орайда қазақ халқының құндылықтары негізінде азаматтық бірегейліктің басты компоненттерін анықтау қажеттілігі орын алады.

Қазақстан мысалындағы азаматтық бірегейлікті қалыптастыру бір мемлекет құраушы этностың негізінде қолға алу көптеген кедергілерге ұшырайды.

Бірінші кезекте, ұлтты біріктіруші фактор ретінде барлық мемлекеттерде ұтымды қолданылып келген тілдік ортақтық Қазақстан халқы, оның ішінде қазақ ұлты өкілдерінің арасында толық меңгеруде қиыншылықтарға толы болып отыр.

Ал азаматтық бірегейлікті тек қана қоғамның либералды құндылықтарының негізінде қалыптастыру уақыт өте келе және заң алдында теңдік басымдығын ұстанып келген жағдайда ұлттық диаспоралардың органикалық дамуы мен қалыптасуы орын алып, мемлекетте ірі этносаралық жанжалдар мен қатерлер орын алуы мүмкін. Сондықтан елдің этностық көптүрлілік қасиетін сақтау отырып, қазақтардың консолидациясын ұлттық саясаттың басты бағыты ретінде қарастыру және бүкіл этностық топтарды біздің ортақ Отанымыздың өркендеуі идеясы төңірегінде топтастыру қажет [183].

Ал бұл кезекте қазақ бірегейлігінде де кездесетін мәселелер аз емес. Қазақ бірегейлігі күрделі, көп деңгейлі құрылымды қамтиды. Сонымен қатар қазақ бірегейлігінде көптеген кішігірім локальды қазақ бірегейліктерінен тұрады. Олар әлеуметтік теңсіздік, діндарлықтың деңгейімен, тұрғылықты мекені бойынша (ауыл/қала), қазақ тілін меңгеру деңгейімен («таза қазақ», «шала қазақ», т.с.с.), «асфальтті қазақтар», яғни қалада өскен қазақ азаматтары негізінде бірнеше топтарға бөлінеді. Сонымен қатар қазақтардың тағы бір жеке тобын шет елден қайтқан оралмандар құрайды. Ішкі этностық бірегейлікке тағы елеулі әсер ететін фактор қазақтардың жүзге, руға бөлінуі. Мұның барлығын қазақтардың ішінде жүретін ішкі этностық шекаралар ретінде қабылдаса болады. Қазақтар арасында бірегейлену үдерісінде тағы бір кездесетін мәселе этносаралық некеден туылатын балалар [184, 26б.]. Сондықтан қазіргі кезеңдегі мемлекет алдында тұрған басты мақсат қазақ этносішілік интеграцияны ұлттық мемлекеттік негізі ретінде тану, қазақ бірегейлігін нығайту. Бұл өз кезегінде ұлттық бірегейлікті қалыптастыра отырып, елдің біртұтастығының кепілі болмақ.

Б.Әбдіғалиевтің пікірінше, мемлекеттегі саяси және әлеуметтік тұрақтылық, оның қазіргі жай-күйі мен болашағы мемлекет құраушы ұлт – қазақ ұлтының даму деңгейінен тәуелді болып табылады. Қазақтардың басым бөлігінің материалдық, әлеуметтік-психологиялық жай-күйінің нашарлауы, өздерінің тіл мәртебесіне қанағаттанбауы, ұлттық мәдениет пен білім берудің жағдайына көңіл толмауы, сонымен қатар аталған мәселелерді түрлі саяси күштердің пайдалануы Қазақстан үшін күрделі қауіп төндіреді [183].

Осы орайда азаматтық бірегейлікті қазақ ұлттық бірегейлігінің негізінде қалыптастыру келесі мәселелерді шешуге септігін тигізеді деп есептейміз:

1. 
   бүкіл Қазақстан азаматтарын тілдік және ұлттық тарих, патриоттық сезім негізінде біріктіру;
   
2. 
   қазақ ұлтының арасындағы түрлі кішігірім бірегейліктердің басымдыққа ие болуын алдын алу;
   
3. 
   мемлекеттің дамуына өз септігін тигізетін белсенді азаматтарды тәрбиелеу;
   
4. 
   ұлттық демократиялық мемлекетті және азаматтық қоғамды қалыптастыру.
   

Кез-келген бірегейлік уақыт пен кеңістіктің жемісі ретінде ұрпақтар арасында жалғасып, өзгеріске ұшырап отыр. Қазақстанда елді біріктіретін ортақ бірегейліктің болмауы кеңестік бірегейліктің сипаттары әлі сақталғандығының нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Әрбір ұлттық идеология элитамен құрылатынын есепке алатын болсақ, қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасындағы саяси элитаның басым бөлігі сол кеңес заманының өкілі болып табылады. Бұл өз кезегінде ұлттық мемлекетті қалыптастыруда кедергілер келтіретінін білдіреді.

Қазіргі кезеңде көптеген зерттеулер қазақтардың бірегейлену үдерісінде тек қана Қазақстанның ғана емес, басқа шет елде мекен етіп отырған қазақтардың этностық, ұлттық бірегейлігі ерекше, маңызды орынды иемденеді. Бұл азаматтық бірегейліктегі этностық компоненттің дамып, маңызды бола бастағанымен тығыз байланысады [185, 35б.].

Сондықтан азаматтық бірегейлікті қалыптастыруда төл этностың рухани, мәдени, тарихи алғышарттар негізінде дамыту елдің болашақтағы саяси, әлеуметтік тұрақтылығына үлкен үлес қосатыны сөзсіз.

Ал қазақ бірегейлігі – бұл үштіктің бір элементі болып табылады. Үштік қазақ бірегейлік, ұлттық идея, қазақ мемлекеті сияқты басты элементтерден тұрады деп есептейді Е.Ерғалиев [186].

Азаматтық бірегейлік қалыптасуының қазақстандық үлгісін С.Хантингтон ұсынған үштіктің негізіне салып көретін болсақ, яғни тіл, мәдениет, дін (АҚШ-тағы ағылшын тілі, англо-саксондық мәдениет және протестанттық дін) Қазақстанда сол үшеуінің де осал қалыпта екенін көруге болады.

Қазақстанда әлі де болса қазақ тілінің таралуы, барша халықтың қазақ тілінде сөйлеу үдерісі аяқталмады деуге болады. Қазақ тілі әлі де тек кеңею үстінде. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болып, мемлекеттік тараптан қазақ тілдің дамуына барша жұмыстар жасалғанымен қазақ тілі елді жұмылдырушы, барша қазақстандықтарды біріктіруші құралға айналмағандығы байқалады.

Р.Қадыржановтың пікірінше, республикада басқа этностардың тілдерінің ішінде қазақ бірегейлігінде басты орынды қазақ тілінің мәртебесі атқарады. Қазақ тілінде сөйлейтін азаматтар ғана өздерін толыққанда «мен қазақпын» деп анықтайды. Сол себепті қазақ бірегейлігі ұлттық бірегейлікке сәйкес болуы қажет деп есептейді [187, 56б.].

Дегенмен де қазақ тілі аймақтық ерекшеліктерге тап болды. Қазақстан Республикасында қазақ тілінде барлық аймақ тұрғындары бірдей сөйлемейді. Яғни қазақ тілінің қолдану аясы әр аймақ, облыста өзіндік ерекшеліктеріне кездеседі. Сондықтан тілдік ортақтықты, азаматтық бірегейлікті талқыламас бұрын әр аймақтағы тілдік жағдайға мән беру қажет.

Осы орайда ғалымдардың айтуынша Кеңес уақытындағы Қазақстандағы тілдік жағдай төмендегімен ерекшеленеді:

- Біріншіден, қазақ тілі мен орыс тілінің қолдануы өздерінің аясы жағынан бірдей болған емес;

- Екіншіден, қазақ тілі мен орыс тілінде сөйлейтін адамдар бір-бірімен аз араласты, өйткені орыс тілді азаматтар көбіне тек ірі қалаларда тұрса, қазақ тілінде сөйлейтін адамдар ауылдар мен кішігірім қалаларла мекен етті [191].

Ал Қазақстан тәуелсіздік алып, мемлекеттік тіл ретінде – қазақ, ал ресми тіл ретінде – орыс тілін тану, тіл саясатын жүргізу нәтижесінде елдегі ішкі аймақтарда тілдік жағдай өзгере бастады. Бұл бір жағынан, әр аймақтағы этнос өкілдерінің түрлі шоғырлануымен байланысты болса, екінші жағынан, аймақтық тіл саясатының толық қалыптасып бітпеуімен, нақты мақсат, міндеттерінің жоқ болғандығымен түсіндіріледі [188].

Оның үсетіне елде қазақ тілін меңгерген азаматтар санының аз болуын байқауға болады. Сонымен қатар, барша халықтың санасында, түрлі этностар өкілдерінің санасында мемлекеттік тілді меңгеру міндет ретінде қабылданбайды. Мемлекеттік тіл коммуникациялық функция атқармай, тек бейнелік функция атқаруы байұалып келеді. Қазақ тілі тек қана мемлекеттік құжаттарда, хат алмасуларды, ресми жарияланымдарда қолданылып келеді. Осымен бірге Қазақстанның жиырма жылдық Тәуелсіздігіне қарамастан, мемлекеттік тіл қазақстан қоғамын біріктіруде елеулі рөл атқара алмай келе жатқандығын көрсетеді.