Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

240 
Ата-аналардың шамадан тыс ауырлығы да қорқыныштың пайда болуына ықпал етеді, 
бірақ бұл тек баламен бір жыныстағы ата-анаға қатысты. Осылайша, отбасындағы қарым-
қатынастарды біле отырып, балалардағы қорқыныштың үлкен немесе аз ауырлығын болжауға 
болады. Мұндай қорқыныштар қауіп төндіретін немесе өмірге тікелей қауіп төндіретін барлық 
нəрселермен кездескен кездегі күшті қорқыныштардың эмоционалды жадында сақталуы 
нəтижесінде пайда болады. 
Көптеген ата-аналар балаларсыз қонаққа, театрға немесе демалысқа барады. Бала өзін 
тастанды сезінеді, оның проблемалары мен уайымдары туралы айтатын ешкімі жоқ. Бұл 
балалар жалғыз қалудан қорқады. 
Ал анасынан айырылу қорқынышы жəне бұл қорқыныш отбасындағы жалғыз балаға тəн, 
əсіресе сезімталдықтың жоғарылауымен. 
Қазірдің өзінде 3-5 жаста ұят қалыптасады, ол туа біткен қорқыныштың үстіне салынған 
жəне айыптау қорқынышы болып табылады. 
Ал енді, осы сəтте қорқыныш физикалық сипаттамалармен емес, əлеуметтік мағынамен 
анықталады. 
Бұл кезең қорқыныш үштігімен сипатталады: жалғыздық, қараңғылық жəне шектеулі 
кеңістік. 
Үлкен мектепке дейінгі жаста өлім қорқынышы негізгі орынды алады, ол ұлдарда жеті 
жаста жəне қыздарда алты жаста айқын көрінеді. Сол жаста жануарлар мен ертегі 
кейіпкерлерінің қорқыныштары шарықтайды. Ал ересектер ересектерде тек күлкі тудыратын 
жағдайларда балалардың қорқатынын жəне сонымен бірге олардың денсаулығына шынымен 
қауіп төндіретін белгілерді елемейтінін ескеруі керек [4,37 б.]. 
Жастық қорқыныш эмоционалды сезімтал балаларда олардың психикалық жəне жеке 
даму ерекшеліктерінің көрінісі ретінде байқалады. Олар, əдетте, келесі факторлардың əсерінен 
пайда болады: ата-аналарда қорқыныштың болуы; баламен қарым-қатынаста алаңдаушылық; 
қауіп-қатерден шамадан тыс қорғау жəне құрдастарымен қарым-қатынастан оқшаулау, бір 
жыныстағы ата-ана тарапынан көптеген тыйым салулар немесе қарама-қарсы жыныстағы ата-
ананың балаға толық еркіндік беруі, сондай-ақ көптеген жүзеге асырылмайтын қауіп-қатер 
отбасындағы барлық ересектер; бір жыныстағы ата-анамен рөлді анықтау мүмкіндігінің 
болмауы, негізінен ұлдарда; қорқыныш сияқты психикалық жарақат; отбасы рөлдерін 
мəжбүрлі немесе əдейі ауыстыруға байланысты ананың үнемі бастан кешіретін жүйке-
психикалық шамадан тыс жүктемесі. Ұлдар мен қыздар отбасында əке емес, ананы басты 
нəрсе деп есептесе, жиі қорқады. Кіші мектеп жасындағы балалар ата-анасының 
қақтығыстарына өте сезімтал. Егер олар ата-аналардың жиі ұрысып, ант беретінін көрсе, онда 
бұл қорқыныштардың саны қарым-қатынас жақсы болған кездегіден жоғары. 6-7 жас 
аралығындағы ұлдар да, қыздар да ата-аналардың қақтығыстарынан қорқудың пайда 
болуымен жиі əрекет етеді. Балалардың ата-аналық қақтығыстарға эмоционалдық 
сезімталдығы жас ұлғайған сайын артады. 7 жаста ұлдар мен қыздарда қорқыныш саны толық 
емес отбасыларда анағұрлым жоғары, бұл ата-аналар арасындағы қарым-қатынастың 
бұзылуына осы жастағы ерекше сезімталдықты көрсетеді. Ата-ананың уайымы мен 
уайымының ошағы болып табылатын отбасындағы жалғыз балалар қорқынышқа көбірек 
бейім. Əдетте, жалғыз бала ата-анасымен жақынырақ, эмоционалды байланыста болады жəне 
егер бар болса, олардың алаңдаушылығын алады. Көбінесе бала тəрбиесі үшін бірдеңе істеуге 
уақыт жоқ деген уайымға батқан ата-аналар, олардың үмітін ақтай алмайтындығынан қорқып, 
оның дамуын интеллектуалды етуге бейім. Осының салдарынан балаларда ата-анасының 
талаптарын орындамау қорқынышы пайда болады [5,140-141 б.]. 
Сонымен, қорқыныш – жеке адамның биологиялық немесе əлеуметтік болмысына қауіп 
төну нəтижесінде пайда болатын жəне іс-əрекеттің көзіне немесе ойдан шығарылған қауіпке 
бағытталған эмоция. Бала үшін балалардың қорқынышы маңызды. Қалыпты даму жағдайында 
балалардың қорқыныштары баланың мінез-құлқын реттеудің маңызды буыны болып 
табылады. Балалардың қорқыныштары, егер сіз оларды дұрыс емдесеңіз, олардың пайда болу 
себептерін түсініңіз, көбінесе ізсіз жоғалады. Егер олар ұзақ уақыт бойы ауырса немесе 

241 
сақталса, бұл баланың физикалық жəне жүйке əлсіздігі, ата-ананың дұрыс емес мінез-құлқы, 
жанұядағы жанжал қатынастары туралы айтады. Балаға əсер ету, қорқыныштан арылуға 
көмектесу үшін ата-аналар да қорқыныштың не екенін, оның қандай қызмет атқаратынын, 
оның қалай пайда болатынын жəне дамитынын, балалардың неден жəне неліктен қорқатынын 
білуі керек. 
Қорыта келгенде, қорқынышты зерттеуге психологиялық-педагогикалық көзқарасты 
шартты түрде əлеуметтік деп атауға болады. Мұнда біз бірінші кезекте өзгерістерге назар 
аударамыз. Баланың əлеуметтік жағдайы, əсіресе оның сыртқы əлеммен қарым-қатынасы. 
Баланың қорқынышының мазмұны мінезмен тығыз байланысты болады. Тұлға аралық 
маңызды əлеуметтік қатынастар жəне баланың өмірінің əлеуметтік аспектілерін анықтайды. 
Əдебиет 
1. Захаров А.И. Как помочь нашим детям избавиться от страха. СПб., 1995. - 78 с. 
2. Изард К. Психология эмоций. СПб., 2007. – 176 с. 
3. Монина Г.Б., Аверин В.А., Лютова-Робертс Е.К.,Смирнова Е.О. Развитие личности ребенка от 1 года до 
3 лет. Cпб., 2009. – 235 с. 
4. Обухова Л. Ф. Психология развития и возрастная психология. М., 2009. - 265 с. 
5. Осорина М. В. Секретный мир детей в пространстве мира взрослых. СПб., 2009. – 230 с. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: