Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

262 
көшбасшының өз қоластындағыларын шабыттандыруы жəне олармен өзара əрекеттесуі 
кезінде аса маңызды рөлге ие. Р. Стернберг пікірінше [1, 32б], əлеуметтік интеллект ұғымына 
тығыз ұғым эмоционалды интеллект болып табылады. 
Қазақстандық психология мектебінің көрнекті өкілі С.М. Жақыпов қарым-қатынастың 
күрделі сипаты зерттеуге кешенді, пəнаралық тұрғыдан келуді талап етеді. Бұл жерде айрықша 
рөл адамдардың қарым-қатынасы мен өзара түсінісуін ішкі құрылымдық тұрғыда, оның 
механизмдері мен функциялары тұрғысында, ақырында, əрбір нақты тұлға өміріндегі оның 
рөлі мен мағынасы тұрғысында зерттеуімен біршама басқалардан өзгешеленетін психология 
ғылымының еншісіне тиеді. Бүтіндей себептер қатарымен шарттанған өзара түсінісудің 
бұзылуы қарым-қатынаста қиындықтар мен кедергілерді тудырады, жалғыздық пен қарым-
қатынасқа түсе алмаушылыққа алып келеді, адамдар арасындағы шиеленіс пен кикілжің 
қатынастарды ұлғайтады. Дəл осы өзара түсінісудің болмауынан (жанұяда, қызметте жəне т.б.) 
психологиялық кеңеске жүгінудің кең тараған түрі болып табылуының кездейсоқтықтың 
еместігі де сондықтан [2]. 
Қазақстанды дүниежүзілік қоғамдастық нарықтық экономикасы бар мемлекет ретінде 
таныды. Нарықтық қоғам өз кезегінде тұлғаның ұтқырлығы сияқты сапаның дамуын талап 
етеді. Жеке ұтқырлық икемділік пен жаңа нəрселерді қабылдауды, жақсы оқу қабілетін, 
күнделікті сананың, эмоциялар мен сезімдердің жəне жеке тұлғаның бүкіл мінез-құлқының 
дамыған өзін-өзі реттеуін білдіреді [3]. 
Ғалым, доцент А.А. Толегенова эмоциялық интеллекттіні психофизиология тұрғысынан 
қарастырған [4]. Оның зерттеу еңбегінде эмоциялық интеллект-тің психофизиологиялық 
параметрлері адамның эмоцияны реттеу кезіндегі индивидуалды ерекшеліктерінің негізі 
ретінде қарастырылған. Эмоциялық интеллекттің адамның өнімді іс-əрекет, əлеуметтік 
бейімделу жəне стрестік жағдайлар үшін маңыздылығы көрсетілген. 
Эмоциялық интеллект көшбасшылық тиімділігінің факторы ретінде 1990-жылдардың 
басталуымен ғылымда көшбасшылықта маңызды орынға ие тұлғалық факторларға зерттеу 
қызығушылығы арта түсті. Ғалымдарды қолданбалы, əлеуметтік жəне эмоциялық секілді 
интеллект түрлерінің көшбасшылық тиімділініне əсері қызықтырды. 
Сонымен қатар, Р. Риджио өзінің серіктес авторларымен бірге [1, 35 б.] эмоциялық 
интеллект пен əлеуметтік интеллектті тиімді көшбасшыларды ерекшелендіретін тұлғалық 
қасиет ретінде қарастырып, оларға кез келген жағдайда тиімді əрекет етуге мүмкіндік береді 
деп есептейді. Көшбасшы қызметіндегі əлеуметтік интеллекттің рөлі сөзсіз жоғары. Бұл 
қабілет тұлғааралық тиімді əрекеттестік пен табысты əлеуметтік бейімделу үшін қажет. 
Əлеуметтік интеллект адамды қарым-қатынас пен белсенділікте серіктес ретінде көрсетумен 
байланысты танымдық процестерді жүзеге асырады. Менеджердің əлеуметтік интеллектінің 
даму деңгейі көп жағдайда топтағы адамдардың өзара əрекетінің жəне ұжымның 
(команданың) қалыптасуының ерекшеліктерін анықтайды. Яғни, айтарлықтай маңызды рөл 
атқарады. 
Қазақстандық ғалым, профессор С.М. Жақыповтың ғылыми зерттеуінің мақсаты 
лабораториялық эксперимент жағдайында екі сыналушының формасы жағынан 
псевдобірлескен жəне мазмұны жағынан тəжірибелік іс-əрекетті формасы бойынша бірлескен 
жəне мазмұны бойынша ойлаушы іс- əрекетке өзгеруі барысындағы мақсат құрылу процесін 
зерттеу болып табылды. Диада субъектілерінің қарым- қатынасы процесінде қалыптасатын 
«мағыналық құрылымның жалпы қоры» ұғымы эксперименттік түрде негізделді. 
Психологиялық шынайылық ретіндегі бірлескен іс-əрекет диаданың қарым- қатынас 
барысында жүзеге асатын мағына құрылуы ортақ мақсат пен ортақ мотивті қалыптастыратын 
болса ғана мүмкін болады. Іс-əрекеттің бірлескендігінің белгісі боп қатысушылардың ортақ 
мотивтерінің болуы саналады. Бұл мотив бірден пайда болмайды, қайта бірте- бірте 
қалыптасады. Сондай- ақ мағыналық құрылымдар мақсат құрылу процесінің сапалы 
өзгерістеріне əкелетіні, қалыптасатын мақсаттардың тиімділігін арттыратыны дəлелденді [5]. 
Əлеуметтік интеллектісі қалыптасқан тұлға-өзінің қоғамдағы орының лайықты тапқан, 
өмірлік бағытын дұрыс таңдап,басқара алатын тұлға. Əлеуметтік интеллект жəне оның даму 

263 
деңгейін арттыру мəселесі адамдар мен ұжымдарды басқаратын кəсіби менеджерлер арасында 
ерекше өзектілікке ие болып отыр. Алғаш рет "əлеуметтік интеллект" ұғымын өз еңбектерінде 
1920 жылы Э.Торндайк қолданған [6]. Ол оны "басқа адамдарды түсіну жəне басқаларға 
ақылмен əрекет ету немесе əрекет ету қабілеті" деп санады [6, 228 б.], бұл əлеуметтік 
интеллекттің танымдық жəне мінез-құлық аспектілерін қарастыру қызығушылығын тудырды. 
Көптеген зерттеушілердің (Р.Л.Кричевский, В.Зигерт, Л.Ланг, А.Л. Журавлев жəне т.б.) 
пікірінше, табысты басқару шешімдерін қабылдау, басқару тиімділігі, ұйымның табысты 
болуы көбінесе басшының жеке басына байланысты. Көшбасшының жеке қасиеттері оның 
кəсіби қызметін оңтайландырудың маңызды факторы болып табылады. Əлеуметтік интеллект 
адамның психологиялық сипаттамасы ретінде көшбасшының кəсіби маңызды қасиеттерінің 
маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, оның жеке қасиеттермен 
байланысын зерттеу маңызды болып көрінеді, бұл əлеуметтік интеллекттің кəсіби қызметтегі 
жəне көшбасшының жеке дамуындағы маңыздылығын анықтауға мүмкіндік береді. 
Бірқатар зерттеушілер əлеуметтік интеллекттің психологиялық көрсеткіштерін іздеумен 
айналысты – зерттелетін құбылыстың сипаттамаларын бақылау немесе өлшеу, бұл тікелей 
зерттеуге қол жетімді емес сипаттамаларды бағалауға мүмкіндік береді. Əлеуметтік 
интеллекттің жоғары деңгейін көрсететін индикаторлары ретінде А.А. Бодалев пен А.И. 
Савенков əлеуметтік икемділік пен эмпатияны, В.Н. Куницына-өзін-өзі реттеу деңгейі жəне 
өзіне деген сенімділік, А.Л. Южанинова-бейімделу деңгейі деп тұжырымдайды. В.Н. 
Куницынаның пікірінше [7, 48 б.], əлеуметтік интеллекттің төмен деңгейінің индикаторлары-
агрессивтілік пен ұялшақтық, ал А.Л. Южанинованың пікірінше [8, 84 б.], – өзін-өзі 
бағалаудың төмендігі деп айқындайды. Айта кету керек, бұл қасиеттер əр түрлі мінез 
акцентуацияларына тəн. Бұл əлеуметтік интеллект деңгейі мен мансаптық жетістік арасында 
байланыс бар деген болжам жасауға негіз болды. 
Дегенмен, қолданыстағы анықтамаларда бірқатар ортақ тармақтарды бөліп көрсетуге 
болады: 
 əлеуметтік интеллект-бұл қабілет, сондықтан ол белгілі бір қызметпен байланысты 
жəне жеке білім болып табылады; əлеуметтік интеллект бірқатар қабілеттерден тұратын 
күрделі құрылымға ие; əлеуметтік интеллект жалпы интеллектке тəуелсіз жəне вербалды емес 
тəсілдермен өлшенеді; əлеуметтік интеллект субъект-субъективті қатынастар саласына 
қатысты. 
Əлеуметтік интеллект арқылы,көшбасшы функцияларының тізімін нақтылай келе, 
басшының табысты мансапқа қол жеткізу барысында,кəсіби қызметінің құрылымы мен 
ерекшелігін көрсететін келесі функцияларды атауға болады:
- таным функциясы – адамның, ұйым тобының, оның ішкі жəне сыртқы ортасының, 
басқарудың қазіргі жағдайының танымы; 
- болжау функциясы – бақыланатын айнымалылар дамуының негізгі бағыттары мен 
динамикасын анықтау; 
- жобалау функциясы – ұйымның миссиясын, мақсаттары мен міндеттерін анықтау, іс-
шараларды бағдарламалау жəне жоспарлау; 
- коммуникациялық-ақпараттық функция – байланыс желілерін қалыптастыру, 
құрылымдау жəне сақтау, басқару үшін қажетті ақпаратты байланыс желілеріне жинау, 
түрлендіру жəне бағыттау; 
- мотивация функциясы – басқару субъектісі мен объектісі қызметінің бағытын 
айқындайтын жəне белсенділікті тудыратын сыртқы жəне ішкі жағдайлардың жиынтығына 
ұтымды əсер ету; 
- басқару функциясы – нормативтік құқықтық актілер немесе ұйымішілік келісімдер 
негізінде ұсынылатын шешімдер мен олардың салдары үшін жауапкершілікті алу; 
- ұйымның функциясы – басқарудың мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыру; 
- оқыту функциясы – ұйымның персоналына қажетті білімдерді, дағдыларды жəне 
дағдыларды беру; 

264 
- даму функциясы – жеке тұлға мен топтың психологиялық айнымалыларының мақсатқа 
сай өзгеруі; 
- бағалау функциясы – қызмет нормалары мен стандарттарын қалыптастыру жəне 
қолдану; 
- бақылау функциясы – ұйымның ағымдағы жай-күйінің басқару мақсаттарына 
сəйкестігін көрсету; 
- түзету функциясы – мақсаттар мен басқару бағдарламасына қажетті өзгерістер енгізу. 
Тиімді басшының тұлғалық қасиеттерін көрсете отырып, А.Д. Карнышев басшылық 
қызметтің келесі функцияларын бағдар ретінде таңдады: 1) мақсат қою, 2) ұйымдастыру жəне 
үйлестіру, 3) бақылау жəне бағалау, 4) басқару процесінде оңтайлы байланыстарды 
(ынтымақтастығын) қамтамасыз ету. 
Жоғарыда аталған тізімдегі соңғы функция, біздің ойымызша, көшбасшының əлеуметтік 
интеллектінің дамуына байланысты басқаларға қарағанда, оңтайлы байланыстарды 
қамтамасыз ету функциясы болып табылады. Ұжымда оңтайлы байланыстарды жүзеге асыру 
үшін автор анықтаған көшбасшының маңызды дағдылары мен қасиеттерін атап керсек: 
 адамдарды құрметтеу, оларға адамгершілік жəне əдептілікпен қарау; 
 тікелей қызметкерлер мен серіктестердің жеке ерекшеліктерін, олардың қасиеттері 
мен реакцияларының нақты жағдайға тəуелділігін білу жəне түсіну; 
 қарамағындағылардың ұсыныстары мен пікірлеріне ұқыптылықпен жəне 
мейірімділікпен қарау, олармен ақылдаса білу; 
 адамның ішкі дүниесін барабар түсіну, қарым-қатынаста эмпатия; 
 адамдармен қарым-қатынаста ашықтық, сенімділік, шынайылық; 
 адамның ең жақсы рухани-адамгершілік қасиеттерін түсіну жəне қарым-қатынаста 
оларға сүйену қабілеті; 
 басқарушылық жəне іскерлік этика нормаларын білу, оларды нақты жағдайларда 
пайдалана білу; 
 адамның эмоционалдық жағдайына əсер ету, оның көңіл-күйін əзіл, жігерлендіретін 
сөздер арқылы көтеру; 
 қажетті жағдайларда қаттылық пен қатаңдық, көз жұму пен салғырттықтың болмауы; 
жағымпаздыққа, сыпайылыққа, мақтауға теріс көзқарас. 
Кез келген мамандықтағы адам үшін де өз жұмысында жетістікке жету үшін 
сүйіспеншілікке үйренуі қажет екенін де білу қажет. Дүниеге деген оң көзқарас болуы кез 
келген адамды талай биіктерге əкеледі [9]. 
Қорыта келе, əлеуметтік интеллект шетелдік жəне отандық ғалымдардың еңбектерінде 
жан-жақты зерттелген. Зерттеу нəтижесінде, əлеуметтік интеллект арқылы адам өзінің жəне 
өзгенің мінез-құлқын адекватты түрде бағалау қабілетіне ие болады деген тұжырымдауға 
болады. Қабілет арқылы тұлғааралық байланыстарды тиімді орнатуға жəне табысты мансапқа 
оңтайлы қол жеткізуге болады деп пайымдаймыз.
Əдебиет 
1. Люсин Д.В. Современные представления об эмоциональном интеллекте. // Социальный интеллект: 
Теория, измерение, исследования. - М.: Изд-во «ИП РАН», 2004. - С. 29–39. 
2. Жақыпов С.М., Есенбаева Э.Ө. Қарым-қатынастағы өзара түсінісу механизмдерінің əлеуметтік-
психологиялық мəні. // Материалы меж. конф. под ред. Т.А. Кожамкулова. Казахстанская цивилизация: проблемы 
адаптации и социализации человека. –Алматы: Қазақ ун-ті 2005 – КазНУ им. аль-Фараби, 27-28 октября 2005. С. 
- 213 - 216. 
3. Ким А.М. Личность и структура социально-психологических знаний на современном этапе. Учебное 
пособие// Алматы:-Изд-во «Қазак университетi», 2015. 
4. Толегенова А.А. Психофизиологическое исследование эмоционального интеллекта. - Алматы: 
Казахский национальный университет, 2019. – 115 с. 
5. Джакупов С.М. Целеобразование в совместной деятельности/ Автореф.дис... канд.психол.наук. М., 1985. 
- 22 с. 
6. Thorndike E. L. Intelligence and its use / E. L. Thorndike // Harper’s Magazine. – 1920. – P. 227–235. 

265 
7. Куницына В.Н. Социальная компетентность и социальный интеллект: структура, функции, 
взаимоотношение / В. Н. Куницына // Теоретические и прикладные вопросы психологии / Под ред. А.А. Крылова. 
– СПб. : 1995. – С. 48-59. 
8. Южанинова А.Л. К проблеме диагностики социального интеллекта / А. Л. Южанинова // Проблемы 
оценивания в психологии. – Саратов: 1984. – С.84-87. 
9. Штемман П., Венцель М. Секреты преуспевающего менеджера. – М.: АО «Интэрэксперт», 2000. -22 с. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: