Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары
Карабаева М.К., Баймолдина Л.О
жүктеу/скачать 6.73 Mb. Pdf көрінісі
|
| Карабаева М.К., Баймолдина Л.О.
(Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) КУРСАНТТАРДЫҢ СУИЦИДТІК МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Суицид халықаралық деңгейдегі мəселе, жыл сайын дүние жүзінде шамамен 800 000 адам өз-өзіне қол жұмсаудан қайтыс болады. Мерзімінен бұрын қайтыс болған 15 пен 29 жас аралығындағы кəмелетке толмағандар мен жастар арасында өз-өзіне қол жұмсау өлімнің екінші негізгі себебі болып табылады. Сарапшылардың бағалауынша, барлық суицидтік өлім- жітімнің 76% табысы төмен елдерде болады. Қазақстан өз-өзіне қол жұмсау деңгейі əлемдегі ең жоғары елдердің бірі болып табылады. Бұл көрсеткіш 2008 жылы суицид деңгейі төмендеген басқа елдермен салыстырғанда тіркелген, елдегі суицид жағдайлары 100 000 халыққа шаққанда 22,5-тен 25,6- ға дейін өсті [1]. Қазақстандықтарда суицид деңгейі əлі де жоғары болып қала береді. Əлемде ер адамдар өз-өзіне қол жұмсау ықтималдығы жоғары. Бұл ережеден Қазақстан да тыс қалмайды. Өзін-өзі өлтіргендердің 659-ы ер адамдар. Бұл ерлердің көпшілігі 35 пен 44 жас аралығында болды (141). Өз-өзіне қол жұмсаған əйелдердің көпшілігі 45 пен 54 жас аралығындағылар (31 жағдай). Жарияланған мəліметтерге сəйкес, 625 қазақстандық сау күйінде, мас күйінде — 178, психикалық жəне басқа да ауыр жағдайында — 30, токсиманикалық мас күйінде — 2 азамат өзіне қол салған [2]. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика жəне арнайы есепке алу комитетінің №1-М нысанды статистикалық есеп деректері бойынша 2020 жылдың 10 айында Қазақстан Республикасының аумағында 18 жасқа дейінгі кəмелетке толмаған адамдар, оның ішінде 64 ер адам жəне 48 əйел адамдардың 112 суицидтік əрекеттер жасауы тіркелген. Өзіне-өзі қол жұмсаудың себептері: жалғыздық (бас тарту сезімінен) – 3 (2,7%), туыстарымен жанжал – 3 (2,7%), ата – аналармен жанжал -2 (1,8%), ауыр соматикалық аурулар-1 (0,9%), ауыр материалдық жағдай – 1 (0,9%), отбасымен алшақ қарым – қатынас – 2 (1,8%), жазадан қорқу, ұят сезімдері – 1 (0,9%), себептері анықталмаған - 46 (41%), басқалары - 53 (47,3%) құрайды [3]. Қарулы Күштерде де суицидалды оқиғалар санының азаюына деген тұрақты тенденция да болмай отыр. Бұл ретте өзін-өзі өлтірулердің басым көпшілігін (60%) қызметті шақыру бойынша өтеп жүрген əскери қызметшілер жасайды. Олар жеке құрамға теріс əсер етеді, əскери топтардың моральдық климатына жəне курсанттарға, олардың жауынгерлік 275 дайындығына теріс əсер етеді. Əскери қызметшілердің ата-аналары, азаматтық қоғам жəне əскерге шақырылған жастар тарапынан əскерге деген теріс көзқарасты тудырады [4]. Əскери оқу орындарының курсанттарында адамға тəн жалпы белгілер бар. Курсанттарға даму ерекшелігінің жасөспірімдік шағы сəйкес. Сондықтан да курсанттарда ерік пен мінездің күшіне қарағанда жеке ұмытылыстары басымырақ болады. Соған сəйкес курсант асығыс шешімдер қабылдап, қателіктерге жол береді. «Суицид» терминін алғашында (латынның sui (өзін) жəне caedere (өлтіру) сөзінен) дəрігер Томас Браун 1642 жылы қолданылған. Орыс тілінде «суицид» термині 1704 жылы «Үш тілді лексиконда» пайда болды. Ол жерде «homicidum mann propria cedes manu propria» деп аударылды. Суицидтің алғашқы белгілерінің бірі адам өзін өлтіретінін білдіреді. Сонымен қатар, мына нəрсеге назар аударылмайды: адам өзінің өлімін саналы түрде қалайды ма, əлде бұл өлім мəжбүрлі түрде ма [5]? Суицидтік мінез-құлық – адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіруге ұмтылуымен сипатталатын мінез-құлқының нұсқасы жəне өзін өмірден айыру туралы идеяларға байланысты психикалық акттердің ішкі жəне сыртқы формалары. Мұндай акттердің себебі ерікті түрде өмірден өту арқылы травматикалық жағдайдан құтылу болып табылады [6]. Əскери психологтар əскери қызметшілердің суицидтік мінез-құлқының келесі түрлерін ажыратады: шынайы (өзін-өзі өлтіру актісін жасауға бағытталған саналы əрекеттер); аффективті (өткір психотравматикалық оқиға негізінде пайда болған суицидтік əрекеттер); демонстрациялық-шантажды (конфликт жағдайын қолайлы жаққа өзгерту үшін индивид өмірінде қауіпті əрекеттерді саналы түрде манипуляциялау) [7]. Суицидке дейінгі кезең (пресуицид) екі фазадан тұрады: диспозицияға дейінгі жəне суицидтік. Шынайы суицидтік мінез-құлықты дамыту процесі келесідей көрінуі мүмкін. Диспозицияға дейінгі фаза суицидент үшін ерекше эмоционалды қарқындылықпен сипатталады. Бұл фазада қызметтегі еңсерілмейтін қиындықтары жəне туындаған мəселелерді шешуге мүмкіндіктердің жоқтығы туралы ойлар мазалайды. Сыни конфликтілі жағдайға тап болған кезде əскери қызметшілер көп жағдайда үйіне мазасыз, паникалық хаттар жаза бастайды. Олар ата-аналарынан, туыстарынан, таныстарынан отбасылық демалыс ұйымдастыруды, əскери қызметтен босатуды жəне т.б. сұрайды. Көп жағдайда командирлерге ауруханаға жатқызу, кейде практикалық көмек көрсету туралы өте табанды өтініштермен жүгінеді. Бұл фазаның ерекшелігі бейресми, эмпатикалық байланыс орнату қажеттілігінің артуы, эмоционалды қолдауға деген қажеттілік болып табылады. Суициденттердің көбісі қолдау табуды, өз тəжірибелері, уайымдарымен бөлісуді қалайтынын атап өтеді. Əлеуметтік- психологиялық дезадаптация процесінің бастау кезеңі тікелей əлеуметтік ортамен эмоционалдық, мотивациялық-құндылық байланыстардың бұрмалануы жəне туындаған мазасыздық сезімінің күшеюімен сипаталады. Егер курсант əріптестерімен тығыз қарым қатынас орната алмаса немесе жеткіліксіз болса, сондай-ақ уақытылы көмек пен қолдау көрсетілмесе, дезадаптация тереңдей түседі. Суицидентте жиі байқалатын жалғыздық, ұжымнан бас тарту жəне оқшаулану тəжірибелерінің бірі туындайды. Қаралып отырған кезеңде курсанттарда өмірінің болашағы жоқ, тек өткені бар деген сезім пайда болады. Ол оқуға дейінгі жағымды сəттерді еске түсіруден жұбаныш табуға тырысады. Бірақ бұл естеліктер тек өткені мен болашақ арасындағы контрастты күшейтеді. Өмірінің мəнсіз жəне мағынасыз екендігі туралы сезімдер пайда болады. Өмірдің мəнін жоғалту суицидтік мінез- құлықтың орталық буыны болып табылады. Өлім туралы ойлар көркем образдар түрінде болуы мүмкін. Мысалы, есеп кітапшасы, жұмыс дəптерлерінде жəне т.б. адамның депрессиялық күйін суреттейтін сызбалар бейнелейді. Суицид алды қарсаңында өз-өзіне қол жұмсаушылар зираттарға барып, туған-туыстарына жазған хаттарында, əріптестерімен əңгімелерінде сипатталған фактілерде бар. Мұндай фаза кезінде суицидтік ойлардан соң өзіне- өзі қол жұмсау əдісі, оны сынап көру басталады. Суицидтік кезеңнің басталуы суицидтік ойлардың пайда болуымен, адамның өміріне қол жұмсауға дейін созылады. 276 Пресуицид алдындағы суицидтік фазасында курсантарға мынадай мінез-құлық белгілер тəн: тұйықтық, оқшаулану, жалғыздыққа деген ұмтылыс, қоршаған ортаға деген қызығушылықты жоғалту жəне т.б. Суицидтік тенденциялар кейбір жағдайларда тез дамиды. Ал басқаларында баяу, күшею жəне əлсіреу кезеңдері арқылы өтеді. Көбінесе суицидтік фазада, қоршаған ортаны фрагменттік қабылдау, сыртқы тітіркендіргіштерге реакцияның төмендеуі, эмоционалдық тежелу, адекватты емес əрекеттер мен мəлімдемелер байқалады. Сонымен қатар, мінез-құлық формаларының басқа түрлеріде көрінеді: ұқыптылық, батылдық, ұстамдылық жəне агрессивтілік. Кейде суицид туралы шешім қабылдау əбігершілік, тез қозғалғыштық жəне себепсіз жоғары көңіл-күймен бірге жүреді. Дегенмен, барлық жағдайда табиғи емес мінез-құлық бірден байқалады. Əскери қызметкерлерде тұрақты түрде ұйқының бұзылуы, əртүрлі неврастеникалық немесе невроз тəрізді вегетативті көріністер: шаршау, летаргия, əлсіздік сезімі жəне т. б. байқалады. Суицидтік кезең суицидтік актімен аяқталады. Сонымен қатар, суицидент санасының тарылуымен сипатталады. Кейбір жағдайларда əскери қызметшілер суицид əрекетінен жасамас бұрын суицид туралы жазбалар қалдырады. Жазбаларда əдетте өзін-өзі айыптау жəне жақын адамдарынан кешірім сұрауы туралы болады. Кейде суицид жасауға кінəлі болған адамдарды айыптайды. Аяқталмаған суицидтік əрекеттен кейін суицидтік ойлар мен ниеттер біраз уақыт сақталуы мүмкін. Пассивті өлімге келісім пайда болады. Суицидтің əрекеттерінің типологиялық нысандарына аффективті жəне демонстрациялық-шантажды суицидтік мінез-құлық жатады. Аффективті суицидтік мінез құлық жарқын эмоциялардың əсерінен жасалған суицидтік əрекеттерді атайды. Мұндай жағдайларда курсанттар өзінің іс-əрекетінің нақты жоспары жоқ импульсивті əрекет етеді. Əдетте, күшті теріс эмоциялар реніш, ашу, ызаны басшылыққа алып, өзіне-өзі қол жұмсау əрекеттерін жасайды. Аффективті суицидтік мінез-құлықпен олар көбінесе асылу, күшті препараттармен улануға тырысады. Бір сəтте бұл жерде өмірмен қоштасу туралы ой пайда болуы мүмкін. Сонымен бірге суицидтік əрекеттер қысқа тұйықталу сияқты реактивті түрде жүзеге асырылады. Аффективті суицид əрекеттері, шынайы суицидтік əрекеттерден айырмашылығы, көбінесе адамдардың көзінше жасалады. Аффективті əрекет қажеттіліктерді қанағаттандыруда қиындықтар туындағанда, тапсырманы орындау қажет болғанда, ренжігенде, жанжалда пайда болады. Вегетативті жүйке жүйесінің жұмысындағы елеулі өзгерістермен бірге жүреді. Сырттай ол тыныс алудың, тамыр соғуының өзгеруінен, ым-ишара көрінісінен, жылаудың, айқайлаудың, сананың бақылауының төмендеуінен көрінеді. Аффективті суицидтік мінез-құлықты болжау қиын. Соған қарамастан оны алдын- алуға болады. Демонстрациялық-шантажды суицидтік мінез-құлықтың мағынасы жанжалды жағдайды өздері үшін қолайлы жаққа өзгертіп (өкінішті, жанашырлық тудыру, қауіпті қиындықтардан құтылу жəне т.б.) айналасындағы адамдарға психологиялық қысым көрсету болып табылады. Демонстрациялық-шантажды суицидте əскери қызметкерлердің əрекеттері өлімге əкеп соқтырмауы тиіс екенін түсінеді. Ол үшін барлық сақтық шараларын қолданады. Бұл өз-өзіне қол жұмсау ниеті жоқ, кейде олар дер кезінде құтқарылады деген үмітпен өз-өзіне қол жұмсау əрекеттерін бейнелейтін театрландырылған көріністердің əрекеті. Барлық əрекеттер өзіне жоғалған назарды тарту немесе қайтару, аяу, жанашырлық ояту, келе жатқан қиыншылықтардан құтылу немесе қылмыскерді басқалардың ашуын келтіріп, оған ауыр қиындық туғызу арқылы жазалау үшін жасалады. Демонстрациялық-шантажды мінез-құлық əрекеттері тамырларды кесу, улы емес дəрі-дəрмектермен улану, асылып қалу түрінде көрінеді. Демонстрациялық-шантажды суицидтік мінез-құлық өткізілетін орын кімге бағытталғанын көрсетеді. Дегенмен, дұрыс есептемеу немесе басқа жазатайым оқиғаларға байланысты демонстрациялық əрекеттер өлімге əкелетін зардаптарға əкелуі мүмкін екенін есте ұстаған жөн. Демонстрациялық-шантажды суицидтік мінез-құлық көбінесе сіз қалаған нəрсені алудың басқа жолдары жоқ сияқты көрінген кезде, бірақ олар сізді естиді жəне жауап береді. Бұл мінез-құлық көбінесе демонстрация немесе манипуляция деп аталады, ал шын мəнінде бұл қандай да бір себептермен тікелей түрде білдірілмейтін көмекке шақыру. Əдетте, 277 өзін-өзі өлтірудің өлімге əкелмейтін əдістері таңдалады, əрекеттер есептеледі, туыстарының көзінше суицид əрекеті жасалады немесе бұл туралы міндетті түрде хабарлайды [8]. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, əскери қызметкерлердің суицидтік мінез- құлқының динамикасы тəжірибелі жанжалдың тереңдігіне, бұзылған оқиғаның жеке маңыздылығына, жеке тұлғаның психологиялық қоймасына жəне басқалар мен мамандардың уақытылы көрсеткен көмегіне байланысты деп қорытынды жасауға болады. Əдебиет 1. Доклад Европейского регионального бюро ВОЗ «Предотвращение самоубийств: глобальный императив» URL: http://pospsy.ru/wp-content/ uploads/2016/09/world_suicide_report_russian.pdf (дата обращения: 19.09.2014 г.) 2. С начала года 834 казахстанца совершили суицид Айтурган Азимжанова 28.04.2021 URL:https://www.zakon.kz/5066979-skolko-kazahstantsev-sovershili- suitsid.html?utm_source=Mail.KZ&utm_campaign=Mail.KZ 3. Полная версия отчета группы экспертов для детского фонда ООН (ЮНИСЕФ) в Республике Казахстан «Оценка профилактики суицида в Казахстане: Восточно-Казахстанская и Кызылординской области [Электронный ресурс] – Режим доступа: URL: https://www.unicef.org/kazakhstan/media/706/file (дата обращения: 20.06.2018 г.). 4. Сақтағанов Б.К. Əскери психология [Мəтін] : оқулық / Б.К. Сақтағанов. – Алматы: Лантар Трейд, 2019. – 289 б. ; ISBN 978-601-253-074-2 5. Ефремов В.С. Основы суицидологии. / В.С. Ефремов // - СПб.: «Издательство «Диалект», - 2004. - 480 с. 6. Новикова Е.В. Профилактика суицидального поведения обучающихся. Методические рекомендации [Текст] / Е.В. Новикова. – Уфа:НИМЦ, 2016.–126 с. 7. Сыромятников И.В., Чайка, В.Г. Психология девиантного поведения военнослужащих и его профилактика [Текст] / И.В. Сыромятников, В.Г. Чайка. – М., 2001, С. 75–76. 8. Берг Т.Н. Суицидальное поведение военнослужащих (теоретические аспекты): Учеб. пособие. – Владивосток: Мор. гос. ун-т, 2012. – 67 с. жүктеу/скачать 6.73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|