Кудайбергенова С.К., Режеп Ə.С

311 
истероидты жəне гипертимді түрі дамиды, ал басыңқы гиперпротекций жағдайында (жоғары 
бақылауда тыйым аса көп болса) психоастениктерде, сензитивтілерде жəне астено-
невротиктерде астеникалық сипат басым болады [1, 147 б.]. 
Жеке ерекшеліктер шамадан тыс күшейген кезде адам үйлесімсіз болады. Айқын мінез 
ацентуациясы бар жасөспірім, бір жағынан, қоршаған ортаның зиянды əсеріне, əртүрлі 
психикалық жарақаттарға сезімтал болып келеді. Екінші жағынан, осы əсерлерге жауап 
ретінде ол өзінің сипатына сəйкес келетін нақты реакция береді. Сондықтан, əр түрлі мінез – 
акцентуациясымен əр түрлі проблемалар туындайды: кейбір жасөспірімдерде — ерте 
алкоголизм, басқаларында — нашақорлық, үшіншіден — өзіне-өзі қол жұмсау қаупі жəне т.б. 
Мінез ацентуациясы өмірінің осы кезеңіндегі жасөспірімнің ата-анасы жəне құрдастарымен 
қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтайды. 
"Жанжал" ұғымы мазмұнның ерекше кеңдігімен сипатталады жəне əртүрлі мағынада 
қолданылады. 
Жанжал жағдайындағы мінез-құлық стратегиясының теориясы «стиль» терминін 
қолданған Томас, Блейк пен Мутон жəне Килманның еңбектерінен бастау алады. Ғалымдар 
қақтығыстағы мінез-құлықтың бес түрлі түрін негіздеді. Бұл жіктеу жанжалды мінез-
құлықтың екі тəуелсіз компонентіне негізделген: табандылық, жеке мүдделерін 
қанағаттандыру ниетімен мінез-құлық ретінде түсіндіріледі жəне басқа адамның немесе 
команданың мүдделерін қанағаттандыруға деген ұмтылыспен мінез-құлық ретінде 
түсіндіріледі. Бұл компоненттер жанжал жағдайындағы мінез-құлықтың бес негізгі түрін 
немесе стратегиясын негіздеуге мүмкіндік береді [2, 28 б]:
Жанжалдың əртүрлі анықтамаларын талдай отырып, олардың кейбір ұқсастықтарын 
табуға 
болады. 
Н.И. 
Леонованың 
ой-пікірлеріне 
сүйене 
отырып, 
қақтығыс 
тұжырымдамасының мазмұны келесі мағыналар арқылы ашылады: ашық күрес, шайқас; 
үйлесімсіз қатынастардың жағдайы, қарама-қайшылықтар қақтығысы; психикалық күрес; 
эмоционалды шиеленіс, алаңдаушылық [3, 240 б.]. 
Жанжалдар мəселесі жеке тұлғаны қалыптастыруда жəне жасөспірімдерді тəрбиелеуде 
ең қиын жəне өзекті мəселелердің бірі болып табылады. Отбасының күрделі қаржылық 
жағдайы, дүниетанымның өзгеруі, ата-ананың бос уақытының болмауы, жасөспірімде қажетті 
өмірлік білім мен дағдылардың жетіспеушілігі айтарлықтай қиындықтар мен жеке тұлғалық 
қақтығыстардың пайда болуына əкеледі. Бұл жасөспірімдердің жеке дамуы мен мінез-
құлқындағы əртүрлі ауытқулардың көбеюін анықтайды. Олардың ішінде балалардың өсіп келе 
жатқан отряды, моральдық күйреуі ғана емес, сонымен қатар олардың цинизмі, қатыгездігі, 
жоғары алаңдаушылығы жəне мінез-құлқының қайшылықтары ерекше алаңдаушылық 
тудырады. 
А.Я. Анцупов пен А.Е. Шипиловтың айтуынша, жанжалды мінез-құлық "жанжал 
тақырыбына бағытталған жəне қақтығыс тараптары арасындағы қайшылықтарды өзгерте 
алатын субъектінің сыртқы белсенділігі" болып табылады [4, 496 б.]. 
Жасөспірім кезіндегі жанжал оның əлеуметтік байланыстар мен қатынастар кеңістігінде 
болуының маңызды онтологиялық сипаттамаларының бірі болып табылады. Жеке тұлғаны 
қалыптастыру, оның əлеуметтік-мəдени қалыптасу процесі сөзсіз сипаты, табиғаты, 
күрделілігі мен феноменологиясы бойынша əртүрлі қарама-қайшылықтар мен кедергілерді 
жеңумен байланысты. Қарама-қайшылықтар, қарым-қатынаста қанағаттанудың іргелі немесе 
жергілікті мүмкін еместігін ашып, жасөспірімнің қоршаған ортамен қақтығыстарына əкеледі. 
Жасөспірім кезіндегі қақтығыстарға мыналар жатады: бағынбау, дау-дамай, өз 
көзқарасын басқаларға енгізу, түсінбеушілік, адамдарға менмен қарау, міндеттерді 
орындамау, үлгерімнің төмендігі, жалқаулық [6, 163 б.]. 
Қазіргі қоғамда агрессивті мінез-құлық мəселесі психологиялық-педагогикалық 
проблемалардың бірі болып табылады 
Агрессивті жасөспірімдер, əдетте, кейбір ортақ белгілері бар. Олар интеллектуалды 
дамудың төмен деңгейіне, тұрақсыз мүдделерге, ұсыныстың жоғарылауына, еліктеуге, 
моральдық идеялардың дамымауына жəне құндылық бағдарларының кедейлігіне ие. Олар 

312 
эмоционалды түрде дөрекі, құрдастарына жəне айналасындағы ересектерге ашуланады. 
Мұндай жасөспірімдерде өзін-өзі өте жоғары бағалайды. Олар алаңдаушылықтың 
жоғарылауымен, эгоцентризммен, қиын жағдайлардан шығу жолын таба алмауымен 
ерекшеленеді. Қорғаныс тетіктері мінез-құлықты реттейтін басқа механизмдерден басым 
болады. Бірақ агрессивті жасөспірімдердің арасында интеллектуалды жəне əлеуметтік 
дамыған балалар бар, олардағы агрессивтілік - беделін жоғарлату, тəуелсіздігін, «ересек» 
екенін көрсету құралы болып табылады. Көбінесе мұндай жасөспірімдер ересектермен 
ерегісіп отырады. Олардың жанында мақсаттары мен идеяларына аса мəн бермейтін ортақ 
жиналады [5, 217 б.]. 
Жасөспірім - толығымен жетілмеген тұлға. Осыған орай, жасөспірімдегі қозғыштықтың 
жоғары болуымен, эмоциялар мен мінез-құлықтың тұрақсыздығымен сипатталады. 
Жасөспірімдер өз – өзін дұрыс басқара алмағаны - агрессивтілік пен қақтығыстың 
жоғарылауына əкеледі. 
Жанжалды жасөспірім - өз қажеттіліктерін қанағаттандыру деп айтсақ болады. Өйткені, 
жасөспірім бала емес, алайда ересек те емес. Ол ересек адам сияқты ойлайды, түйіндейді, бірақ 
бала сияқты əрекет етеді, сондықтан жасөспірімге жанжалды жағдайға жеткізбеу жолдарын 
көрсетіп, кеңес беру керек: қақтығыстың алдын-алу қабілетін дамытып, қарсыласудың 
себептері білім беру ортасында жəне отбасында пайда болмайтын жағдайларды жасау қажет.
Əдебиет 
1. 
Личко А.Е. Психопатия и акцентуации характера у подростков. М., 1982. - 147 с. 
2. 
Педагогика жəне психология / қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Алматы, 
2002. - 28 б. 
3. 
Леонов, Н.И. Конфликты и конфликтное поведение. Методы изучения: учебник для высших учебных 
заведений. – СПб.: Питер, 2005. – 240 с. 
4. 
Анцупов, А.Я. Конфликтология: учебник для высших учебных заведений / А.Я. Анцупов, А.И. 
Шипилов. – СПб.: Питер, 2008. - 496 с. 
5. 
Андреев В. И. Основы педагогической конфликтологии. - Москва, Народное образование, 1995. - 217 
с. 
6. 
Аракелов Г.Г., Жариков Н.М. Учителям и родителям о психологии подростка. - Москва: Изд-во 
УРАО, 2006. – 163 с. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: