Ауалдан ахыргъа дери: тилстрим (джангы китаб. Башланнганы — 12. 04. 2012) динстрим, тилстрим эмда гольфстри́м
ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
жүктеу/скачать 446.5 Kb.
|
ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР 20-чы ёмюрден сурат: Кязим. Эки джанында — Къайсын бла Керим. Эсиме тюшеди нарт сёз: Эки къанаты Хакъ сёзню — Акъ сёз. Кязим эмда Керим бла Къайсын — Имам бла мюрюдлерича. Къадау Таш. Эки джанында да Эки джашил нарат терек. Керимни юсюнден айтханды Къайсын: «Ёзеннги ёзеннгиге тие барырбыз». БардылА, халкъны эте къайгъысын, ат юсюнде тюбедиле ёлюмге да. Джаралы джугъутур, Джаралы таш, Джаралы джаз башы... Кийик да, табигъат да, заман да — бары да джаралы. 20-чы къанлы ёмюрде джашадыла ала — Кязим, Къайсын, Керим. Кетселе да, халкълары бла къалдыла — Хакъ поэтлеге джокъду ёлюм. Алагъа тыйыншлыла бюгюн да бар: Ибрахим, Абдуллах, Мурадин... Джашнар джуртунда Къарачай-Малкъар: бизни бладыла Кязим, Къайсын эмда Керим. *Виль Ганиев (р. 10. 06. 1934) Род. в с. Нурлаты Татарской АССР в семье служащего. Окончил Казанский ун-т (1957) и аспирантуру ИМЛИ АН СССР (1962). Был членом КПСС (с 1961). Работал в аппарате СП СССР (1967—91), в Литинституте (1986—94), в ИМЛИ РАН (с 1997). Дебютировал как поэт в 1949: "Учительская газета". Переводит поэзию и прозу по оригиналам с каз. (Джамбул Джабаев), тат. (Г. Тукай, М. Джалиль, М. Гафури, А. Ерикеев и др. ), тур. (Н. Хикмет), туркм. (Махтумкули, С. Бакербаев) языков. Член СП СССР (1963). Засл. работник культуры РФ (1994). По материалам анкеты. КЪАЛАЙ БАСХЫН ДЖЮРЕГИНГИ-КЁЛЮНГЮ Башымы да Къадау Ташха салыб, Джангыз Терекни салкъынында, суу джагъада сойланама. Ийнанама: башымда бу таза, мийик Кёкден эмда Къобан суудан, Къадау Ташдан, Джангыз Терекден джаратылгъанларына ёзюм да, сёзюм да. Джуртум, халкъым болмагъан джандетге ёмюрде къарамаз кёзюм да. Ана тилиме ушайды учхан тау суу — Кёкден, мийикден келиую бла да; тенгизлеге дери джетиую бла да; тазалыгъы, дженгиллиги, ауазы бла да. Джанкъылычлана, чартлагъанлА андан — суу тамчыламыдыла, джырла-назмуламыдыла? Чегетни, терекни тиллендирсе джел — Ана тилде сёлешеди ол да. Ана тилимди меннге Къобан суу да, Къадау Таш да, Джангыз Терек да. Олду дарман саугъа, джарылгъан джюрекге да. Ол саулукъда манга да, халкъгъа да джокъду ёлюм. Ёлюрге излемеген халкъ неден да алгъа сакълайды тилин. Тилди Халкъ этген бизни. Кючюнден Сёзню бола келгенбиз Адам да, Халкъ да. Ёзге, джашау, ёлюм да — хакъды: ёледиле адамла, халкъла, тилле да; чачыладыла къралла, элле да. Ахыры болады нени да, кимни да. Алай а, тил чырагъын кеси джукълатыб халкъ, батса ёмюрлюк джукъугъа, къарангыгъа — не айтыргъа боллукъду анга? Башымы да Къадау Ташха салыб, Джангыз Терекни салкъынында, Къобан суугъа тынгылай, сагъышланнганма: адам ашаучу эмеген ёмюрден къалсакъ да сау, сюргюнден къайытыб, Джуртубузда этсек да джашау, сакъланады къоркъуу Джуртха, Тилге... сакъланады къоркъуу Халкъгъа, Элге. «Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турсакъ да...» дегенле тауусула баралла. Тау элле адамсыз, халкъсыз къалалла — сора къалай басхын джюрегинги-кёлюнгю?! ТЕРЕК КИБИК БОЛ Къыш чилле, джай чилле да, джел да, боран да излейдиле аны бюгерге. Ол а — туура ёлюб къалмаса — къоймайды къарагъанын, баргъанын да ёрге. Ол бек сюйген Кёкден да келеди палах — Элия уруучанды аны. Сууумайды ол дагъыда Кёкден, бир болгъанча Кёк бла джаны. Тенгиз джагъада, тюзде, тауда да, Къаяда, ташда да этеди джашау. Эки дуниягъа — джерге, Кёкге да — тюз тургъаннга салама махтау. Ол береди бизге солургъа хауа, джашаргъа да юретеди бизни, чыдаргъа, хорларгъа да юретеди бизни — ансыз бизге джокъду джашау. Ёлюмге да тыйыншлы тюберге юретеди — аякъ юсде, этмей къычырыкъ-сыйыт. Джуртда Джангыз Терекни сыйын аны ючюн кёрген болурму миллет? Джер, Кёк, Джюрек, Терек. Башха сёз былайда тюлдю керек, къошакъ сёз былагъа тюлдю керек. Керти адам ушайды терекге, керти адамгъа ушайды терек. Нарт кёкге учуб кетгени алдауукъду, Нарат терекге бурулуб къалгъанды ол. Сабийге алгъыш этгендиле бурун: «Терек кибик бол». Дуния толуду джарсыудан, къайгъыдан. Ташха, къаягъа тиресе джол, къарай терекге ташда, къаяда, дейди кесиме: Терек кибик бол. КЪЫСХА НАЗМУЛА 1. НЕ КЪАЛДЫ? Къобан эди — айырылгъынчы Джуртундан. Таулу эди — айырылгъынчы халкъындан. Къобандан не къалды къошулгъанында тенгизге? Таулудан не къалды, джайылгъанында тюзге? 2. КЕТИУ ЭМДА КЪАЙЫТЫУ Къобан ашыкъды тенгизге джертин — джырлай-джырлай, терк бола. Джаны къайытды артха, джылай-джылай, Кёк бла. 3. КЪЫБЫЛА Абдез тау суудан ала эсенг, намаз да таугъа айланыб къыл. 4. КЁЗБАУ Къадыр эшеклени джыйыб тёгерегине, атча кёрюнеди кесине. 5. КЕРТИСИ Тышы ёзден — дуния малгъа къул болур, къор болур. Ичи ёзден — халкъ-джурт дегенле бла болур, эркинлик бла, тюзлюк бла болур. 6. Бир да къуруса да — Халкъынга бир адам къош, Джуртунга бир терек къош, Тилинге бир сёз къош... Алай тюл эсе, Сёлешме бош. 7 Къобанны да барды Къадау Ташы, Къарачайны да барды Къадау Ташы. Акъ сёзню да барды Къадау Ташы — Хакъ сёздю ол. 8 Уллу къайгъылагъа чыдайды джюрек, ууакъ къайгъыладыла хорлагъан аны. Кёкден келген палахха чыдайды терек,
ХАКЪ сёзденди АКЪ сёз да. СЁЗдеди ЁЗ. СЁЗден къарайды ЁЗ. КЁЗден къарайды ЁЗ. СЁЗ — КЁЗ — ЁЗ. Сёзюм. Андан къарайды ёзюм. Сёз. Андан къарайды Кёк. Андан къарайды джюрек.
Алада кёреме кесими, кесибизни. Джазыууму, джазыуубузну кёреме алада.
Тюнгюч джашы, къартлыкъ джашы да тюлме аны.
Мен кетгенде да къаллыкъды Ол. Сёздю Адам этген бизни, Халкъ этген да Олду. Сёздю, Сёздеди, Сёзденди, Сёз блады ёзюбюз, ёлюмсюзлюгюбюз да бизни. Хакъ сёз бла Акъ сёзден айырылгъан халкъ, къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ. КЪУЛ КЪАЛАЙ БОЛУР КАВКАЗ? Итни иеси барды, бёрюню уа — Тейриси. Ит тюлдю, бёрюдю Тейри халкъны белгиси. Аю бла итлери кюрешелле джанлы бла. Ит этерге, къул этерге излейдиле аны да. Хыйла бла, кюч бла да излейдиле бюгерге. Улуйду джыйын джанлы, улуйду къазакъ бёрю, къараб Кёкге, Тейриге.
бёрюле уа — аздан аз. Иш санда тюл — къандады, иш къанда тюл — джандады: Тейри адамы хорланмаз. Тейри халкъы хорланмаз. Бёрю — тамгъасы болгъан, Акъ барс — тамгъасы болгъан, Тюзлюк — къалкъаны болгъан, къул къалай болур Кавказ? ДЖАНГЫРМАГЪАН ХАЛКЪ, ЭЛ ДА... Халкъ къуралады адамладан. Адамлачады халкъ да. Ауруула, къартлыкъ, ёлюм къатылалла анга да. Ёзге, къанын, джанын да джангыртханлай турса халкъ, анга ёлюм къатылмаз, ол — дуниядан болмаз талкъ. Окъуу-билим, ангы-эс бИр оюмгъа келтирелле: джангырмагъан ким, не да — джангырмагъан халкъ, эл да — джукъланалла, ёлелле.
къачхы хауа келишмейди меннге. Аны амалтын къачхынчы да болгъанма, хакъсызлыкъдан кетгенме кенгнге. Апрель айны онекисинде туугъанма — космонавтиканы кюнюдю ол. Мени ёзюм, сёзюм да Кёк бла байламлыды, энчиди меннге буюрулгъан джол. Сюймеклигим Кёкге да, джазгъа да — чексизди, къач бла уа таб тюлдю арам: ол чакъда къралсыз, къраллыкъсыз да къалгъанбыз, Ноябрны экиси — сау болмазлыкъ джарам. Мен джаз ала туугъан бир инсанма, джаз ала къайытханек Джуртха да сюргюнден. Эл ашагъан эмегенден къутулгъанма, джангыз, къутулургъа онг джокъ ёлюмден. Мен джаз ала туугъан бир инсанма, келишмейди къачхы хауа неме да. Болджал джетсе уа — къач алада тюл — Мен джаз ала излейме ёлюрге да. АКЪ ТАУ СЁЗ “Поэзия философичнее и серьёзнее истории”. Аристотель “Поэзия и философия должны объединиться”. А Шлегель
китабладан сора эм кёб — чыракъладыла. Юйюмю тёрт мюйюшюнде, джангы келген келинлеча, ау тюбюнде сюеледиле ала. Башымда да, джулдузча, джанады бири. Мен бек разыма алагъа юйюмю джарыкъ этгенлери ючюн. Башха тюрлю чыракъла уа — джюрек чыракъла — китабладыла. Аланы джазгъанланы кёбюсюн танымайма. Ёзге алада джазылгъан Хакъ сёз, Акъ сёз джарытханлай турадыла джюрегими.
Хакъ сёзню Иесиди. Аны Сёзю джюрегимдеди эмда табханы тёрюндеди. Тёбенирекде китаблада уа мени бек къууандыргъан — ХАКЪ сёзден чыкъгъан АКЪ сёздю.
Бир деу акъ къанатлыгъа, къушха ушайды. Аны башы — нарт таурухла, нарт сёзле, халкъ джырла, кюуле, ийнарладыла... Эки аягъы — Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл. Эки къанаты уа — Къайсын бла Керим. Узун къуйругъу уа — чыбыкъда ойнучуну къуругъуча — Лайпанланы Билалны назмуларын тюшюреди эсге. Ма ол къанатлы айланады учуб, не кече, не кюндюз тынгы-тынчлыкъ табмай. Къалам боллукъ тюгюн къояр адам кёрмей, кимге къояргъа билмей, Минги Тауну тийресинде айланады учуб.
шайыр джокъду джаш тёлюде. Учады акъ къуш — сызгъыргъаны кёк кюкюрете, къанат тауушу джер титирете.
Ана тилде джууаб къайтараллыкъ, андан — учхан къушдан — тюк алаллыкъ, халкъны кёлюн, джазыуун джазаллыкъ табылмайды адам.
аллай адам табылырындан тюнгюлюб бошаса, акъ къанатлы учар да тариххе кетер. Ёзге, умут юзмегенди акъ къанатлы алкъын. Джуртха, халкъгъа джит-джити къарай, учады, таууш эте Кёкден. Джууаб эшитилмесе да джерден, Учады акъ къанатлы, учады, Уятыргъа кюреше халкъны.
эшитилине тургъан къадарда, барды умут: джаш тёлюден чыгъар бир Адам тюк алаллыкъ учхан къушдан — Андан.
Джыйын джанлы союмду мени, къазакъ бёрю — дауум-даууурум. Къоргъашын тешсе да тёнгегими, Сёзюме уа джетмез къарыуу. Кёб болгъандыла итле, уучула... Ала къуршоугъа алсала да мени, Акъ сёзюмю ууучха джыялмазлыкъларын туралла билиб. Аны ючюн чабалла меннге. Мен а къайтарама сорууну-сёзню: -сиз табынасыз кимге, неге? Тейригиз а бармыды сизни? -Тейрибиз — адамды бизни. Тамгъабыз — тегене, сынджыр. Сен серине ийме сёзню: сорууларынг — бютюн къуджур». Къарайма бу ит къауумгъа: ала билген джыр — тегене, сынджыр эмда махтау аланы берген адамгъа. Къулну къулуду ит, адамды аны иеси. Алай а, адаммыды дуния мал болгъан Тейриси?! Итлеге, иелерине да джийиргениб къарайма мен. Табигъатыма, Тейриме да тюз болгъанлай джашайма мен. Ит болгъанла, къалгъанланы да излейдиле этерге ит. Ит болургъа унамагъанланы уа излейдиле этерге тюб. Бёрюню кеси, улууу да итлени алады тынгыларын, тюшюреди эслерине бёрю болгъан заманларын. Ит болуб джаратылсала — башха тюрлю болур эди иш: шашадыла, сезедиле да болгъанларын амантиш. Тегене, хуппеги ючюн ит болгъан бёрюле, къул болгъан ёзденле... Болса эди эртдеги кючюм — барыгъызны чыгъарем кесиб... Алай а,
таулучукъла джетелле ёсюб: Къазауат алдады алкъын — Сен эркин боллукъса, Халкъым.
джуртунга, джырынга боллукъса Ие. Сюериксе энчи Юйюнгю-Элинги, иймезликсе ичге зулмуну, ёлюмню. Тейри адамы, халкъыса сен, эркин джашаргъа хакълыса сен. Барды Ангынг, барды Эсинг — Джазыуунгу джазарыкъса кесинг. БИЯГЪЫ ДЖАГЪАДАН КЪАРАЙ Кеси кесин джарлы этген бир адам, мен къарайма хар кюн сайын джагъадан: Кёз аллымда чайкъалады тенгиз-терк. Джарсыуларым, бу суу кибик, чексиз кёб. Джюрегимде чайкъалады терк-тенгиз. Болмазлыкъгъа, болгъаннга да мен кемсиз къыйналама. Сюзе-сюзе тюзюмю эм терсими, талатама къайгъылагъа кесими... Джазылыб бошагъан эсе къадарым, тюрлендирирге да джокъ эсе мадарым, не этеме, сора, къыйнаб джюрекни, терслеб къралны, адамны, Кёкню... Терслегенден хайыр джокъду аланы. Ол бир джагъада кёреме тауланы. Урады бу хадауус джюрек бекден бек. Аллымда уа чайкъалады тенгиз-терк... ПОЭТНИ КЪАДАРЫ Джуртну Ташын, Терегин сакълар, джакълар, ба этер. Башын джарлы этсе да, Ана тилин бай этер. адАм саны бла тюл, Хакъ сёз бла Акъ сёзню айтханланы саны бла, Хакъ ючюн кюрешгенни, сермешгенни саны бла — тергеледи миллетни уллулугъу, джолу да.
миллетни тиллендирген, миллетни кёллендирген, тирилтген, бирикдирген, Хорламгъа да келтирген.
ётюрюкге, зулмугъа къаршчы туруб, джарагъан гитчеге эм уллугъа. Хакъ сёз бла Акъ сёздю, буруу болуб палахха, адамны да, халкъны да джууукъ этген Аллахха. Хакъ сёз бла Акъ сёз бла байлагъан а джазыуун — халкъ къайгъысын, джарсыуун. Хакъ сёз бла Акъ сёз бла къуллукъ этгенле Хакъгъа, эркинликни, тюзлюкню келтиредиле халкъгъа. Халкъ аланы ангыламай, халкъ алагъа тынгыламай, бырнак этиб да къояд, ёлтюргени да болад. Аллай кюннге да хазыр болуб тууады шайыр. Аллай кюннге да хазыр болуб тургъанды — шайыр. Акъ сёзю бла бирге Шайыр келеди джерге — джерде адамны, халкъны къаратыр ючюн ёрге. Айтханын эте Хакъны, ёлюмге да барады джашатыр ючюн халкъны.
кёк буюргъан къадары. Мен да бузмай адетни, сермешгенлей джашадым. Юлгюле уа бардыла, джангыз, айтайым къайсын: Байрон, Петефи, Лорка, Кязим, Сымайыл, Къайсын... Джуртну Ташын, Терегин шайыр джакълар, ба этер. Башын джарлы этсе да, халкъын, тилин бай этер. КОК-САЙДА БОЛГЪАН ИШНИ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ* Мен джангы джюрюген сабийчик болуб, уллула къойну кесгенлеринде, джарлы джанны джазыкъсыныб, суучукъ къуйгъан эдим ауузуна. Джандетге тюшген тёрем болса, аны ючюн тюшерикме джангыз. *Сюргюнден — Орта Азиядан — Кавказгъа къайытыргъа эркинлик болуб, джолгъа къурала тебрегеникде, къой кесиб, къурманлыкъ этген эдиле, мангылайыма да бир тамгъачыкъ салгъан эдиле аны къанындан. Ол тамгъачыкъ Акъ сёзюмю мангылайында къызарады энди. Ол къурман малгъа суу ичирген сабий а, энди бериден ары джууукъ бола, не эсе да, ол къойну терк-терк тюшюреди эсге. ЧЫБЫКЪЛЫКЪДА БЮГЮЛМЕГЕН... «Къуллукъгъа кирир ючюн, бир кесек къул болайыкъ, бюгюлейик, ары — «Акъ Юйге» - киргенден сора, тюзелирбиз» деб, ол мийик алаша босагъадан атлагъанланы бири да, джангыз бири да, тюзелмегенди артда. Бюгюлгенлей , къул болгъанлай къалыб кетгендиле. Чыбыкълыкъда бюгюлген — тюзелмейди — къатыб къалады. Аны себебли, чыбыкълыкъдан, бюгюлмегенлей, тюз ёсерге керекди. Ол заманда, къазыкълыкъда, киши бюгалмаз. Чыбыкълыкъда да излелле сюйгенлерича бюгерге, бугъоуларын да юзюб, дагъыда сюелдим ёрге. Энтда излейле бюгерге — къолларындан а келмез: чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмез. ДЖАНДЕТ ДА ДЖАХАНИМДИ СЕНСИЗ Агъаралла таула, кёгереди тенгиз — къууан да тур алагъа къарА да. Алай а, дунья манга къарАды — джандет да джаханимди сенсиз. Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа алай бек насыбсыз болмаз эдиле — Аллах чамланса да, аланы айырмай, къойгъан шойду джашаргъа бирге. Бизни уа айыргъанды къадар. Бойсунурму джазыугъа джюрек? Тюбеширге табарбыз мадар, джабыкъ эсе да арабызда чек. Дуния намысдан, ахырат азабдан да кючлюдю сюймеклигим мени. Дининге, тилинге, халинге да къарамай, болгъанынгча, сюйгенме сени. Хоу, дуния намысны, ахырат азабны да унутдургъанды сюймеклик меннге. «Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуран» - джюз тюрлю сагъыш келеди кёлге. Агъаралла таула, кёгереди тенгиз — къууан да тур алагъа къарА да. Алай а, дунья манга къарАды — джандет да джандет тюлдю сенсиз. ОЛ ДУНИЯНГ ДА БОЛУРМУ КЪОЛАЙ? Башлыгъындан, джамчысындан айырылгъанды халкъым. Энди уллу, гитче джауумла, джелле да къатылалла анга, таудан тюзге сюрелле аны... къалалла атылыб юйле, элле да. «Таулу тюзде абыныр» дейле. Дуния малгъа табынады халкъым, тюзге кетиб, абынады халкъым... «Сени къутхарлыкъ не болур?»- дейме. Ана тилинден айырылады халкъым, Ата джуртундан айырылады халкъым, тёрт дуниягъа чачылады халкъым, Тейрисин чамландырады халкъым. «Эл ашагъан эмегенден Эл Тейриси кючлю» дегендиле ата-бабала. Энди Эл да джокъ, Эл Тейриси да джокъ, аш бола барабыз эмегенлеге. Къобан да тауундан не къадар узая барса, ол къадар тас эте барады кесин. Адам да
халкъындан, джуртундан айырыла барса, ол къадар тас эте барады кесин. Алай а, эм уллу палах — халкъ кеси айырылсады элинден, тилинден. Небизге да кёб тёзген Аллах чамланса — не къалыр бизден? Бизге динни, тилни, джуртну да берген, чамланса, не къалыр бизден? Ол ючюсюн сакъламагъанны, ючден дагъаннга таянмагъанны — Къорурму, къутхарырмы Аллах?
дуния малны сюрюб ызындан, тюзге джайылыб, чачылыб, тас болуб кетсек — не айтырла кетгенле, келликле да бизге? Башха къауумла келелле таулагъа. Ата-бабала аманат этген джандет джуртну къоюб алагъа, джуртларындан кёчюб кетген не айтхын, не этгин таулулагъа?
Энди уллу, гитче джауумла, джелле да къатылалла анга, таудан тюзге сюрелле аны... чачылалла юйле, юйюрле, элле да. Джокъду насыб дунияда меннге да. Джазама назму — окъур адам джокъ. Мен ёлген тилде джазама назму — Къууандырмайды кёлюмю бир джукъ. «Сенсе мени насыбым» деб, чыкъгъан эди биринчи китабым. Ол насыбым къайда энди мени? Ёлген тилдеди ахыр китабым. Ана тилин ёлтюрген халкъ ол гюнахдан къутулур къалай? Кеси кесин ёлтюрген халкъ, ол дуниянг да болурму къолай? КЪАЗАКЪ БЁРЮ УЛУЙДУ Ит къауумну къууанчлары уллуду: джанлыла кеселле бир-бирин. Къазакъ джюрегим ачы-ачы улуйду, уялгъандан келеди ёлюрюм. Душманланы къалтыратхан бёрюле, итлени кесе элле алгъын. Энди уа, ассы бола Тейриге, бир-бирини гырджынын, агъын кюрешелле юзерге, сыйырыргъа...
тонаб, талаб кюрешелле бир-бирин... Билмейдиле уяла не ыйлыгъа, адетлерин алгъандыла итлени. Къатышханла бёрюле, итле да, джыйымдыкъ Эл къуралгъанды аладан. Душманлагъа, амантишлеге да эскертмеле саладыла таулада. Ит къауумгъа къошулгъанды джыйын джанлы, эркинлигин ауушдургъанды тегене бла сынджыргъа. Бёрю дегенинг ит болуб, къул болуб, манкъурт болуб, орман аюню къара табанын кюрешеди джаларгъа. Джыйын джанлы унутханды Тейрисин, ит къауум тунчукъдургъанды аны ангысын, эсин. Ол кёчгенди ит-къул тёреге, халиге, ит джыйынча, табынады аюге. Бу джыйымдыкъ ит-бёрю элле чачылыб, бёрю эс, бёрю ангы мийик Кёкге ачылыб, джыйын джанлы къайытмаса Тейрисине, ит-къул болуб къаллыкъды ёресине. Къазакъ бёрюню къазакъ джюрегим ангылайды. Кече узуну аны улугъанына тынгылайма. Джыйын джанлы уа тынгылай болурму анга? Умут бла къарайма джарыб келген тангнга. жүктеу/скачать 446.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|