Аударма айшыќтары
жүктеу/скачать 1.26 Mb.
|
| КӨРКЕМ АУДАРМА
СТИЛІ ЖӘНЕ АУДАРМА Д.К. Дүйсебаев Түпнұсқа мен «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы тіліндегі аудармасы арасында стиль алшақтығы аңғарылады. Зерттеу барысында роман-эпопеяның орыс тіліндегі аудармасынан аударылғанына көз жетті. Бірқатар сөз бен сөйлем қысқартылған. Тұпнұсқадан орыс тіліне аударылмай кеткен тұстар парсы тіліне де жетпей қалған. Абай жолы роман-эпопеясының орыс тіліндегі аудармасын түпнұсқамен салыстырғанда жазушы стилінің аудармада сақтала бермегеніне куә боламыз. Аударманың түпнұсқадан ауытқуының себеп-салдарын А.Сәрсенбаев қазақ және орыс әдебиеттеріндегі көркемдік бейнелеу, стильдік негіздерінің арасындағы жалпы айырмашылықтармен байланыстырып, бұларды аударма жұмыстарының кемшіліктері деп санамайды. /1; 245б/. Түпнұсқа мен парсы тіліндегі аударма арасында болған ауытқулардың негізгі бір түрі аудармада орын алған қысқартулар болып табылады. Біз әр шығарма сөзбе-сөз аударылып, үтір-нүктесіне дейін сақталуы керек деп санамаймыз. Бұлай болып шығу мүмкін де емес, егер мүмкін болған күннің өзінде де көркем шығарманың негізгі қасиеттерін сақтап қалу екіталай болар еді. Әңгіме шығармадағы суреттер мен қимыл-құбылыстарды оқырман көз алдына айнытпай алып келу үшін қолданылған тіл құралдары туралы болып отыр. Орыс аудармашысы осылардың бірқатарын артық деп тауып, қысқартуға ұшыратқан. Осы қысқартуларды түпнұсқа мен аудармалар мысалдарын салыстыра отырып сараптасақ: «Абай оқи отырып, кей кездерде, бала шақтан көп естіген сонау алыс мұнар ішіндегі шаһар, уәлиаттарға беттеп, «осы сапарға өзім жүрер ме едім» деп, қызығып та қояды, көрмек, білмекке қызығады». /2; 4б/. «И Абай, живо воображая эти страны, о которых столько слышал с самого детства, не раз восклицал про себя: «Жаль что не сам я еду!». /3; 354/. «Зәрурәт-е шенахт-е ин мәнатеғ ра һес микәрд вә ин кешвәрһа ра ке әз һәман әван-е кудәки әш дастанһа-йе зиади дәр баре ешан шениде буд, дәр зеһн-е ход моджәссем микорд вә пейвәсте-е нәзд-е ход ба тә'соф мигофт: һейф ке әз ноздик нодидәмешан»./4; 471б/. Түпнұсқадан келтіріліп отырған мысалдағы асты сызылып көрсетілген сөздер мен тіркестер орыс және парсы тілдеріне тәржімаланбаған. Орыс аудармашысы аударманы ықшамдап, оқырман қабылдауына жеңіл болатындай етіп жеткізгісі келсе керек. Мұнда біраз шындық бар секілді. Бірақ, жазушы стиліне тән бұл сөздер мен тіркестер басы артық құралдар боп табылмайды. Шығармадағы көрініс пен кейіпкер ойын дәл, анығырақ жеткізуге атсалысып тұр. Осы үзіндінің парсы аудармасының бас жағына аудармашының өзі қосқан сойлемі бар. Ол: «Бұл аймақтарды білу зәрулігін сезінді» деген сөйлем. Түп-нұсқада «шаһар, уәлаяттар» деген бар болса, ол орысша "эти страны» деп аударылған да, парсы тіліне де осылай "ин кешвәрһа” деген сөзбен тәржімаланған. "Осы сапарға өзім жүрер ме едім» деген Абай тілегі парсы тіліне: «Оларды жақыннан көрмегенмін өкінішті» деген өзгешелеу болып шыққан оймен ауысқан. Түпнұсқадағы үзіндіде кейіпкер қызығушылығы, тілегі сезілсе, парсы тіліндегі нұсқада өкініш басым. Жете алмай, жолы болмай қалған адам сөзіндей. «Ұлжан жолдың ұзақ болатынын әбден білетін. Енді шай үстінде Абайдан осы жолдың бейнеті, қауіп-қатері ауыртпалығы кандай екенін сұрастырады. Үйде бөтен кісі жоқ. Абай өзі білген шындықты шешесінен жасыруды ешуақытта қажет мүмкін деп білетін. Мәкіш те Абайдан осы жөннен жауап естімекке ынтық сияқты. Ол шешесінің сұрауымен қатар. - Бәсе, соны айтшы. қалқам. Абай! - деп қабағын түйіп, қызара түсіп, өз көңілінің ауыр бір уайымын сездірді. Абай апасының түсіне карап аз бөгеліп, ойланып қалды. Оның ішін түсінеді. Қалада үлкен үйдің ерке келіні болғанымен Мәкіш туған жұрағатын, ауыл-аймағын ойлағанда өзгеше бір қимас ыстық жүрекпен, соншалық тілеулестікпен тебіренеді. Бұның дәл бұл халдегі көңіл-күйін жете ұғыну үшін, жастай жат елге ұзатылған қыз болып, дүниеге соның көзімен қарау керек. Ол бір мұңы да, назы да көп, күрсін, арманы да көп нәзік сыр. Уақыт қана емдейтін, ұзап барып айығатын, әзірше үзілмес шер. Абай Мәкіш күйін танып, шешесіне айтпақ болған ашық ойларын, бұның көзінше айтпай-ақ қояйын деп еді, Мәкіш бұл еркіне қойған жоқ. - Қазақ баласы емес, тіпті осы жақтан бірде-бір жан бармаған жол дейді. Қайта оралып, аман-есен келе ме, жоқ па? - деді.». /2; 5-6 б./. «Улжан знала, что путь предстоит дальний. За чаем она продалжала расспрашивать сына о трудностях дороги. Таить от матери правду, которая была известно ему самому, Абай никогда не мог ине считал нужным. Но тут еще была Макиш... - Да, да, расскажи нам все, Абай, милый! – присоединилась она к матери. Нахмуренные брови и чуть побледневшее лицо выдавали ее душевную тревогу, и Абай, заметив это, помедлил с ответом. Макиш была любимой, балованной невесткой богатого городского дома, но к своей семье и к родному аулу она продолжала хранить самую горячую любовь и всегда тревожилась об их благополучии. Надо родиться девушкой, которую с молоду отдают замуж на чужбину, надо видеть жизнь ее глазами , чтобы понять, в каких глубоких тайниках души скрывается эта тоска по родным, которая излечивается лишь временем, живет долго и проходит нелегко. Поняв волнение сестры, Абай не захотел высказываться откровенно, но Макиш настойчиво продолжала: - Говорят, там никто из наших краев никогда не бывал... Вернется ли он?» /3; 355 б/. «Улжан миданест раһ-е дур у дерази дәр пиш дарәнд вә бе һәнгам-е чашт әз песәрәш дәр баре-е мошкелат-е раһ соуалати кәрд. Абай адәт нәдашт хәғайеғ ра әз мадәр пенһан конәд, әмма воджуд-е хаһіріш Мәғиш мане әз гофтән-е хәғайеғ ми шод ке донбале-е хәрф-е мадәр ра герефте буд. Әброван-е дәр һәм кешиде вә чеһре-е эндәки рәнг бахте-е у әз һәйәджан вә тәшвишәш һекайәт микәрд ке әз дид-е Абай дур нәманд. Мәғиш әрус-е мәхбуб вә назпәрвәрде-е ин хане-е бозорг вә моджәлләл-е шәһри бе һесаб ми амәд, әмма ешғ бе ханеваде вә оубе-е әзизәш һәргез ғәлбәш ра тәрк нәкәрде вә зән-е джәван дәр һәме һал бе сәадәт вә кәмиаби-е әза-йе ханеваде-е ход миәндишид. Фәғәт байәд дохтәри дәр әван-е джәвани вә әрус-е дииар-е ғорбәт баши вә ба дидеган-е у бе зендеги негаһ кони, та дәрк кони ке ғәм вә әндуһ-е дури әз моутен-е әзиз дәр кодамин конджвә омоғ-е руһ-е адәми лане миконәд. Ғәм вә әндуһи ке фәғәт морур-е зәман дару-йе дәрдәш әст вә омр-е дерази дарәд вә бе асани фәрамуш нәмишәвәд. Абай тәшвиш-е хаһәр ра еһса кәрд, әмма мейли базгуий-е һәғайеғ нәдашт вә Мәғиш модам есрар ми вәрзид: ''шениде әм та бе һал паи-е кәси әз задгаһ-е ма бе анджа нәрәсиде фекр микони зенде бәр мигәрдәд?». /4; 473/. Мұнда да орыс аудармасына ілікпей кеткен сөздер мен тіркестер парсы аудармасына кірмей қалған. «Бәсе соны айтшы, қалқам, Абай!» – деген Мәкіштің сөзі парсышаға аударылмаған. «Абай жаңа байқады, артындағы үлкен есік кең ашылып, аржағында келе жатқан бір сый адамды күткендей екен. Таң атқалы бұл бөлменің есігі ашылып, кісі кіргені осы еді. Абай бұрылып қарай бере, келе жатқандардың кім екенін білді. Жай басып, ауыр тыныс алып, демігіп келе жатқан өзінің шешесі. Бұл күнде денесі ауырлап, жүріс қозғалысы үлкен қиындыққа айналған Ұлжан есіктен кеп көрінгенде, оның екі жағынан екі әйел қолтықтап, сүйеп келеді екен»./2; 4 б/. «Абай взглянул на дверь – в это утро она открылась в первый раз. Тяжело передвигая ноги, в комнату вошла его матъ Улжан, грузная, располиевшая за последние годы. Сильняя одышка стесняло ей грудь. Две женщины вели ее под руки». /3; 294/. «Улжан дәр һали ке бе зәһмәт паһайәш ра бе зәмин микешидбе отағ амәд. Дәр салһайе әхир фәрбеһ вә сәнгин шоде буд. Нәфәсһа-йе сәнгинәш гәфәсее сине әш ра миазәрд. Ду зән әз ду сәмт зир-е бәгәләш ра герефте будәнд». /4; 471/. Ұлжан Тінібек құдасының үйінде жүр. Ол мұнда аса сыйлы адам. Есік ашылып, сый адамды күткендей дегенінде үлкен мән бар. Бірақ бұл жайлар аудармаларда қысқартылған. Орыс тіліне аударылмаған баяндаулармен қатар орыс аудармасынан аударылмай қалған тұс та кездеседі. Мұны жоғарыдағы орыс нұсқасында қара әріптермен екшеліп көрсетілген, үшінші тілге аударылмай қалған сөйлемнен байқауға болады. Көбінесе аудармада қайталама баяндаулар, кейіпкердің әрекет кезеңдерін, психологиялық жай-күйін ашып бертін тұстарға қатысты сөздер қысқартылған. Мұндай қысқартулар оқырманның көріністі қабылдауына кейде жеңілдіктер туғызғанымен, әрдайым оң ықпалды болады десек қателесеміз. «Нередко именно из-за сокрашений преследующих цель наибольшей изобразительности и наглядности описания, в переводе заметно обедняется эмоциональное и психологическое содержание отдельных картин и сцен» - дейді А.Сәрсенбаев «Абай жолы» роман-эпопеясының орыс тіліне аударылған кезінде туындаған түпнұсқа мен аударма арасындағы стиль алшақтықтары туралы. /1; 247/. Аударма оқырманы аударылып отырған шығарманың көркемдік қуаты мен жазушы шеберлігін барынша жақын сезінуі үшін орынсыз қысқартуларға жол бермеу керек деп санаймыз. «Абай жолының» екінші кітабының 8-9 беттеріндегі «Жолына қаншалық пұл керегін білсе де» дегеннен бастап "Сөйтіп, пұл уайым емес» деген жерге дейін бас-аяғы жиырма бір жол орыс және парсы тілдеріне аударылмаған. Бұл жолдарда М.Әуезов Құнанбайдың қажылық сапарға дайындалу қамымен жолына қаншалық пұл керегін білсе де, керек мөлшерден төрт-бес есе артық пұл алып баратынын, іріктеп алған малын сатқанын, қостарындағы атақты жирендер мен киік құлалардың топтарының едәуір азайып қалғанын, Құнанбайдың сараңдық құлы болмағанын, мына сапарында бір нәрсеге бекінгенін және оны қатын-балаға білдірмегенін, Тінібек құдасының барлық пұлды есепте, темір сандыққа салып тұрып: «Мырза, осыншалық артық пұлды несіне алдыңыз?» деп сұрағанда: “Мал өзіміз үшін, өзіміз малымыз үшін туған жоқ қой!” – деп жауап келтіргенін жазған. “Абай жолының” екінші кітабында 66-бет пен 74-бет арасындағы сегіз жарымдай бет парсышаға аударылмай қалған. Мұнда негізінен алдында ғана сөз болатын Біржанның Тобықтыға келуі, сондағы сауық, жиынға қатысып отырғандар, қыз-келіншектер мен Базаралы қалжыңы, ерке қыз Керімбала мен Біржан шәкірті Әмір жайлы сөз болған. “Абай жолының” үшінші кітабының қырық сегізінші бетінде мынадай жайт бар: Болыс сайлауы өтіп жатқанда Оспанға берілген дауыс кем болып шығады. Сол сәтте Оспанның келістігін, ақкөңілділігін ұнататын ояз әйелі: «Как так?» деп шаңқ ете қалады. Мұны Оразбай мен Жиреншелер «көтек» деді деп мысқылдап күледі. Осыған байланысты он бес жол орысшаға да, парсышаға да аударылмаған /5; 48/. «Абай жолының» үшінші кітабының «Өкініште» бөлімінің басындағы төрт жарым бет аударылмай, тәржімалар Абай Әбішке, оның достарына Қоңырәулиеге барып, көңіл сергітіп қайтуларына кеңес берген тұстан басталған. Осы беттерде Қазақ елі мен өзге жұрт кәсібі, шаруашылығы салыстырыла әңгімеленеді. Мыңжасар деген ұры мен Мұрын адамдарының дау қуып Абай алдына келуі, Мыңжасардың қылмысы жайлы әке мен бала әңгімесі, Әбіштің айтқан Ломброзо сөзі туралы жазылған болатын. Баспадан кеткен олқылықтар да бар. «Абай жолының» парсы аудармасының екінші томының екі жүз қырық бір мен екі жүз қырық сегізінші беттер аралығы басылмай түсіп қалған. Есесіне екі жүз қырық тоғыз бен екі жүз елу алтыншы беттер аралығы. яғни, сегіз бет екі рет қайталанып басылып кеткен. «Қақтығыста» бөлімінің осы сегіз бетінде айтылған жайлар Иран оқырманына жетпеген. Түпнұсқадағы, яғни, үшінші кітаптың екі жүз отыз бес пен екі жүз қырық екінші беттері арасында жеті жарым бет парсы аудармасына кірмей қалған. Оба ауруы қалаға келмей тұрғанда өлім-жітім аз болады. Сол уақыттарда мешіттегі діндар-молдалар табыт қағып, құдайдан қаза тілейді. Түпнұсқаның төртінші кітабының отыз екі және отыз үшінші беттеріндегі Сармолланың діндарларды айыптап сөйлеген сөзі бар жиырма сегіз жол орыс тілінен парсы тіліне аударылмай қысқарған. М.Әуезов шығармалар жинағының төртінші томындағы. яғни, «Абай жолының» бірінші кітабының екі жүз алпыс бесінші бетіндегі жиырма бес жол орысшаға аударылмаған. Содан парсышаға да жетпеген. Мұнда Бөжей асына қамданып жатқан Ұлжан ауылындағы қарбалас, кеңесу, тон пішулер жазылған. Түпнұсқадағы маңызды есімдік, үстеу, есімшелердің аударылмауына тоқталайық. Аударма біршама маңызы бар мекен, мезгіл, мөлшер үстеулерін, сілтеу есімдіктерін, күшейтпелі бөлшектерді (да, де) жоғалтқан. Кейіпкер атынан айтылатын тұстар қысқарып, автор атынан айтылып, мазмұн бейтараптана түскен. Қимыл жағдайын көрсететін тұстас сөйлем құрылыстары түсіп қалған. «Енді осы топтың алдында Құнанбай езі боп арбаға қарай келе жатқанда, бұл мінетін күйменің көлеңкесінде отырған бір-екі адам орынынан тұрып, Құнанбайға қарсы жүрді» /2; 126/. «Не успел Кунанбай подайти к повозке, как павстречу ему поднялись два человека» /3; 359/. «Кунанбай һәнуз кенар-е әррабе нәрәсиде буд ке ду нәфәр бе естеғбаләш шетафтәнд» /4; 4786/. Осы мысал аудармасында енді мезгіл үстеуі, өзі, осы, бұл есімдіктерімен бірге анықтауыш қызметін атқарып тұрған есімшелер де қысқартуға ұшыраған. «Сөйтіп, осы жолы Оспанға тағы бір қыз айттыру орайы бар. Ұлжан соған әзір болсын. Ендігі жол бойынша, бұл күйменің ішінде кетіп бара жатқан әңгіме осы еді». /186/. М.Әуезов "Абай жолы" 2 кітап. Алматы,. Жазушы, 2003.-432 б. «Теперь это повод сосватать за него еще одну девушку. Пусть Улжан будет готова: Если Ондирбай возобновит в дороге разговор о сватовстве, она узнает об этом от Мирзахана...» /3; 364/. «...Вә инәк Кунанбай ход ра бәра-йе ин весләт амаде мидид. Дәр нәзәр дашт әгәр Улжан мовафеғ башәд, дохтәр-е Ундирбай ра әрус-е ход конәд» /4; 485 б./. Түпнұсқада және орыс аудармасында да Құнанбай өзі шешіп, байлауын байлап қойған. Ұлжан соған әзір болсын,-деп кесіп айтады. Парсы аудармасында: «Егер Ұлжан келіссе» деген екі ұшты ой аңғарылады. Парсышада үзінді еркін аударылған. «Дәркембайдың көзі Абайға түскенде оның жүзі боп-боз боп, екі көзі қанталап, Манбасар мен Тәкежанды жарып өткендей от шашып тұр екен» /2; 15/. «На его лице, от которого отхлыхнула кровь, гневно горели глаза» /3; 361-362/. Ашуланып тұрған Дәркембай кескінін көрсететін нақтылық-дәлдіктер аудармаларда тыс қалдырылған. Қол ұстату, шаш сипау секілді салттардың жөн-жосығы жайлы көріністі толық көз алдымызға әкелу үшін бұл туралы жазылған жайды тұтас алып қарастырғанды жөн көрдік. «Асының артынан екі жеңге ақырын күлісіп кеп, Абай мен Ділданың алдында қарсы отырып, екеуінің де оң қолдарын алып, бір-біріне ұстаттырды. Екі қолдың арасында бір қабат сусылдаған жібек жүр. Сол арқылы ұстатады екен. Абай Ділданың жіңішке саусақтарын көбірек ұстап қап еді. Алдында отырған бір жеңге ақырын мысқылдап, Абайдың қолын тарта беріп: - Тоқта, жабысып қапсың ғой! Бері кел! Шаш сипа! - деді. Жақын отырған қыздар күліп жіберді. Жеңге Абайдың қолын өзі көтеріп апарып, Ділданың арқасындағы қос бұрымына тигізді. Әлі де Абай қолының астында жаңағы жібек жүр. Сол жібекпен Абай бір-екі сипап өтті. Қол ұстату, шаш сипату деген атақты ырымдар осы. Шаш сипардың алдында күйеу жақтан берілетін үлкен сыны болады. Жаңағы Абайды мысқылдаған ашық жеңге сол шаш сипарды Ұлжаннан бір сыбаға қылып алған екен» /6; 2506./. «Тогда две женге с улыбкой подошли к ним, сели перед женихом и невестой и окутав правую руку Дильды легкой шелковой тканью, положили на нее правую руку Абая. Он задержал в своей руке тонкие пальцы Дильды. Невестка, сидевшая напротив, насмешливо заметила: - Ишь какой! Твоя рука, навеное, прилипила? Давай ее сюда, погладь теперь волосы! - приказала она. Девушки, сидевшие рядом, расмеялись. Женге сама схватила руку Абая и заставила его провести ладонью по косе невести. Шелковая ткань принесенная для рукапожатия, панодобилась и здесь. - Абай раза два погладил ладонью по этому шелку. Свадьба закончилась этими обрядами, издавна известными под названием «рукопожатие» и «поглаживание волос». При последнем обряде жених одаривает своячениц. Шустрая женге успела получить свою долю и от Дильды /3; 224/. «Дәр ин ләһзе иенге-е әрус тобәссом конан нәзд-е анһа амод вә моғабел-е әрус вә дамад зану зәд. Вә дәст-с раст-е Дилда ра ба парче-е нәрм-е әбришоми пичидгәнд вә дәст-е раст-с Абай ра ру-йе ан гозашт вә Абай әнгоштан-е зәриф-е Дилда ра дәр дәст герефт. Зән-е джәвани ке дәр моғабел-е анһа нешәсте буд хәнде конан гәфт: «Чера теккан нәмихури? Мәгәр дәстәт бе һәм чәсбиде? Зуд баш муһайәш ра нәвазеш кон!». Дохтәрани ке нәздик-е анһа нешәсте будәнд һәмеги хәндидәнд вә неки әз иенгеһа дәст-е Абай ра дәр дәст герефт вә Абай ра тәшвиғ кәрд та гисован-е боләнд-е әрус ра нәвазеш конәд. Парче-е әбришоми ке бәра-йе дәст бе дәст-е әрус вә дамад дәр нәзәр герефте шоде буд, инджа низ бе кар амәд. Вә Абай ду бар дәст-е ход ра әз ру-йе парче-е әбришоми ру-йе муһа-йе әрус кешид. Вә бе ин тәртиб мәрасем әғд-е пайан герефт ке әз ғәдим-ол әииам «дәст бе дәст дадән» вә «нәвазеш-е гисван» нис намиде мишод вә дәр хатеме-е мәрасем, дамад һедиеи низ бе хаһәран-е әрус мидад» /4; 316 б/. Шаш сипар алдында берілетін сый күйеу жағынан берілетіні түпнұсқада айтылған. Орысша аудармада ырымды жасатып отырған келіншектер Ділдадан да ақы алады. Бұл түпнұсқада жоқ. Парсыша аудармада бұдан да «қызықты» бола түскен. Онда: «Рәсім соңында күйеу бала келіншек әпкелеріне де сый берді» деген сөйлем қосылған. Негізгі нұсқада шаш сипар, қол ұстату деген секілді ырымдар үшін берілетін алымды ашық мінезді жеңге алдын-ала Ұлжаннан алып койған болатын. Аудармашы Ділдәнің қолын жібекпен оратып жіберді. Негізінде жібек мата күйеу мен қалыңдық қолдарының арасында сусылдап бос жүр. Басқа-басқа осы тұстағы көбірек үстеуі аударылуы қажет еді. Өйткені осы бір ғана сөз аясына қаншама ой-сезімді сыйғызып тұр. Шеңгелі қанданып үлгермеген сүт ауыз мұзбалақтай жас жігіттің алғашқы кәусар сезімі, тебіренісі, жан толқынысы ғой қалыңдық қолын ұзағырақ ұстатып тұрған! Жігіт Абайдың әбестігі аралас қызықты қылығын әуес көрген жеңгейдің мең-зең сезімнен сергітіп, сілкіп алатын қалжыңы қандай! Парсы аудармасында: «Абай Ділданың нәзік саусақ-тарын ұстады. Олардың қарсысында отырған жас әйел күлдіріп айтты: «Неге қозғалмайсың? Қолың жабысып қалып па еді? Тез бол, шаштарын сипа!» - делінген. Күйеудің қалыңдық қолын ұзағырақ ұстап қалғаны жеткізілмеген. Орыс аудармасында бұл задержал деген етістіктің ішіне сыйып тұр. Көркем аударманың қасиеті сол, көркем шығарма ішіндегі жан тебіреніс, толқу мен сезімдер де қоса аударылып, әсерлі бояуын жоғалтпауы керек. Аудармаларды оқып отырғанда Абай Ділдәнің қолын ұстаған мезет бір ғана маңызы зор сөздің аударылмай қалуы салдарынан, әрине, жеңгейдің әдемі әзілі парсы оқырманына бастапқы әсем қалпын сақтап жетпей қалғаны өкінішті-ақ. Аудармадағы сөз қайталаушылық және кейіпкерге тән сөйлеу ерекшелігін жеткізіп аудару мәселесіне тоқталсақ. Көркем шығармадағы сөз қайталаушылықтардың жағымды және жағымсыз факторлары бар. Жазушы суреттеп отырған дүниесін сырлы сөзбен өрнектегенде сөз қайталаушылықтарға шектен тыс жол берсе, бұл оның шеберлігінің төмен дәрежеде екенін аңғартады. Және ойға да, көкейге де жағымды әсер қалдырмайды. Бұл мәселе қалам иесінен көркем шығармаға жауапкершілікпен қарауды, ізденісті талап етеді. Жазушы тілдегі синонимдерді сөйлемдерде өз орындарына жұмсап, оңтайлы пайдалана білуі керектігі белгілі жайт. Сондай-ақ шығарманың әрине әр қосып, құлпыртып жіберетін қайталаулар бар. Жазушы мұндай тәсілді тақырыпты ашу, оқырман сезімін сергіту мақсатында қолданады. Орыс және парсы аудармашылары хал-қадірінше түпнұсқа қасиеттеріне бойлап, өз тілдеріне жазушы қаламынан туған құндылықтарды сақтап аударуға күш-жігерін салған. Орыс аудармасы жағымсыз сөз қайталау тұрғысынан толықтай ада деп байлам жасауға келмес. Осы қайталаулар парсы тілінде көрініс тапқан ба? Осыған түпнұсқа мен аудармалардағы мысалдарды салыстыру арқылы көз жеткізсек. «Дағды бойынша шет елдің сый қонақтары әуелі ас иелеріне сәлемдесіп, асқа береке тілеп барып, қонақ үйлерге түсу керек» /6; 269 б./. «Нағашы тобы мен артқы аттылардың бәріне жатын үйлерін көрсетпек боп Ызғұтты, Сүйіндік алға түсті» /6; 270/. «Барлық мол үйлерден мынау он үй өзгеше, оқшау тұрғанын қонақ атаулы аттарынан түспей тұрып, ерте таныған еді» /6; 270/. «...басқа жерлерге орналасқан қонақтар: «Анау бөлек үйлер кімге арналған? Онда кім қабылдайды екен?» десіп, сұраса бастаған-ды» /6; 270/. «По обычаю, прибывшие должны сначала поздороваться с устроителями аса, выразить свои добрые пожелание торжеству - и только тогда направиться в отведенные им юрты» /3; 237-2386/. «Изгутты и Суюндик пошли впереди, указывая почетным гостям и их спутникам отведенные юрты» /3; 238 б/. “Еще не сходя с коней, родные Божея заметили особое убранство отведенных им десятих юрт”. /3; 238 б/. «А те из гостей, кто остановился в другом месте, спрашивали с восхищением: «Кому отведены эти юрты?..» /3; 238/. «Старику сразу сообщили, что ему и его спутникам отведены юрты Кунанбая...». /1к. 239/. «Тебғ-е адәт вә рәсм-е һәмишеги миһманан мовәззеф будәнд ебтеда ба мәсулин-е мәрасем-е салгәрд идар вә борайешан арезу-йе тоуфиғ вә хейр конәнд, ан гаһ раһи хеймеһайешан шәвәнд» /4; 335/. «Изгут вә Суйундиғ бе пиш рәфтәнд вә миманан ра бе сәмт-е хеймеһайешан раһнемаии кәрдәнд» /4; 335/. «Хишавәндан-е Бужийһәтта ғәбл әз ан ке әз әсб бе зир айәнд мотәвәджеһ-е вижеги вә тәзиинат-е зиба вә моджәлләл-е дәһ хейме-е ехтесаси-е ход шоде будәнд...» /'4; 335/. «Ан те дад ке дәр хеймеһа-йс дигәри етрағ микәрдәнд ба тәһсин вә һейрәт әз сайери соуад ми кәрдәнд: «Ии хеймеһа бәра-йе че кәсани дәр нәзәр герефте шоде?» /4; 335/. Түпнұсқада автордың сөз қолдану шеберлігі, ой байлығының кең тынысы сезіледі. Орысша аудармада айналдырған бір-екі беттің ішінде отведенные юрты деген тіркес бес рет қайталанған. Парсы аудармасында өз үйлері деген тіркес қолданылып, ол екі рет қайталанады. «Өз үйлеріне бара алды», «Меймандарды үйлеріне шығарып салды» деп жазылған. Бұл аудармада киіз үйдің қонақтарға арналып тігілгені ашып көрсетілместен, көмескі қалыпта орын алған. Әрине, түпнұсқа шығарманың идеясын, тақырыбын, жазушы стилін, сөз түрлентуінің әдемі өрнегін сезіну үшін аудармашылар шығарма жазылған тілді барынша терең меңгерсе, аударма да мейлінше жетік болып, көркемдігі де тиісінше деңгейден табылар еді. Әйтпесе, түсінбеушілік пен жолсыздыққа бой ұруы хақ. Шығармадағы әр кейіпкердің сөйлеу ерекшеліктері де әр түрлі. Бірі байсалды, салмақты мінезіне тән сөз сипаттаса, енді бір кейіпкердің сөздері күлкі тудырады. Кейіпкерлердің сөйлеген сөздерінен олардың ұнамды немесе ұнамсыз кейіптері аңғарылады. Хазірет сөзі: « - Бәрәкәлла, бәрәкәлла... бирахматика я архамәррахимин, - деп отырып, Абайға қол жайып бата берген-ді». /6; 30 б/. « - Аллах милосердный и весмилостивый да пошлет блага свои и щедрой милостью своею да наградитего, - торжественно произнес мулла и, подняв ладони, благословил Абая.». /3/. «Хәзрәт дәстһайәш ра бе су-йе асман боләнд кәрд вә зир-е ләб доа кәрд: "Ходавәнд ту ра хефз конод вә лотф вә мәрһәмәт-е ход ра әз ту дәриғ нәконәд песәрәм.". /4; 456/. Хазірет сөзіне тағы бір мысал: « - Ибраһим, сіз хазір мәдрәсәгә қайтыңыз, балам. Бәс ауылға қайтмас бұрын мюңға кіріп, фатихамны алып кетіңіз, - деді.». /6; 30/. « - Ибрагим, дитя мое, ступай в медресе, а перед отбытием в аул приди ко мне, да примешь благословение мне в путь.». /3/. «Ибраһим, песәрәм бору вә дәр келас монтәзер баш. Әмма һәнгам-е базгәшт иадәт нәрәвәд һәтмән биаии нәзд-е мән.». /4; 466./. Түпнұсқада молда тілінің өзгешелігі білінеді. Татар сөздерін араластыра шүлдірлейді. Сыпайылығы да байқалып тұр. Абайға «сіз» деп сөйлейді. Араб, парсы, татар сөздерін араластырып бата бергенде сөйлеу ерекшелігін орыс және парсы аудармасынан байқай алмаймыз. Аудармаларда молда Абайға «сен» деп сөйлейді. М.Әуезовтің шеберлігіне тән роман-эпопеяда қолданылған бейнелеу құралдары жайлы өзге мақалаларымызда жаздық. Бұл мақалада суреткердің көріністі толық ашуға пайдаланған сөз саптауларының парсы аудармасында игерілуі жайына тоқталдық. Пайдаланған әдебиеттер : 1.А.Сарсенбаев. О стилистическом расхождении с оригиналом русского перевода романа М. Ауезова «Абай». //Межнациональные связи казахской литературы. - Алматы: Наука. 1470 - 277. 2.М.Әуезов. «Абай жолы» 2-кітап. Абай. - Алматы: Жазушы, 2003-432. 3.М. Ауезов. «Путь Абая». 1-том. Москва: Художественная литература, 1971 - 718. 4. М.Әйвәзаф. «Раһ-е Абай» 1-джелд Теһран. - 1376 - 887 5.М. Әуезов. «Абай жолы» 3-кітап. Абай. - Алматы: Жазушы. 2003-384. 6. М. Әуезов. 12 томдық шығармалар жинағы. 4 том -Алматы: Жазушы. 1968-400. 7. М.Ауезов. Путь Абая. 2 книга. Алматы: Жазушы, 2003-3846. жүктеу/скачать 1.26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|