Автомобилларнинг электр ва электрон жихозлари



Pdf көрінісі
бет3/13
Дата25.01.2022
өлшемі0.78 Mb.
#454823
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13
avtomobillarning elektr va elektron zhixozlari

 Тезлик  ростлаш   тавсифномаси  

деб, 


 = 


const

 булганда уйготиш токи 

нинг   


айланишлар  частотаси  

га  богликлигига   



айтилади, яъни 

I = f ( n ). 

“ Тезлик-ростлаш ”

  

тавсифномаси  одатда  юклама токининг бир   



катор  кийматларида  аникланади. 

Уйготиш токининг минимал  киймати  

  юклама   токи  нолга  тенг  булганда ва  

максимал  айланишлар частотасида                     

аникланади.Тезлик – ростлаш  тав 

сифномаси 

U = const

   булганда , 

 юклама  токининг    киймати  узгарганда                 

2.3-расм.Узгарувчан    ток 

генераторининг        тезлик- 

                                                                                                                  ростлаш  

тавсифномаси.

 

  , уйготиш  токининг  узгариш  доирасини  аниклаш  имконини  беради.                



«  Ток 

  тезлик  »  тавсифномаси

    деб  , 

U  =const 

,

I  =  const 



булганда 

,генератор    юклама    токининг    ротор    айланишлар    частотасига  

богликлигига  айтилади, яъни 

I = f ( n )

 2.4- расм ).“ Ток- 

тезлик”тавсифномаси  генераторларни  ло- 

йихалашда ва  танлашда  катта  ахамиятга  

эга .Хозирги замон  автомобил  генератор 

ларининг  барчаси юклама  токининг  мак- 

симал  кийматини  чеклаш хусусиятига   

эга.Бу  хусусият  генератор  роторининг   

айланишлар  частотаси, яъни , статор  

чулгамларида    индукцияланган    узгарув-                   

2.4-расм.Узгарувчан  ток

 

генераторининг 



 

чан  ток  частотаси  ортиши  билан                    

ток-тезлик  тавсифномаси

фаза    чулгамларидаги    урамлар  сони    квадратига    пропорционал  



равишда  статор    чулгамларининг    индуктив    каршилигининг    усиши  

билан    боглик.Статор  чулгамларидаги    урамлар    сонини    узгартириб  , 

уларни    шундай    тарзда    танлаш    мумкинки    ,  бунда    максимал  

айланишлар    частотасида  хам  юклама    токининг    энг    катта  киймати  

белгиланган    максимал    микдордан    ошмайди.Шунинг    учун    бу  

хусусиятга    эга    булган    генераторларга    ток    чеклаш    релесини  

урнатиш  зарурати  йуколади.         

             Ишчи    тавсифномаси 

  деб,  генератор    салт    ёки    хар    хил  

кийматдаги    юкламалар    билан    ишлаганда    унинг  кучланиши   

  ни 


айланишлар   частотаси  

п

  га   богликлигига   айтилади,  яъни  



U = f (n).

 

Генераторнинг  ишчи  тавсифномаларидан куриниб турибдики 



( 2.5 -расм) , юклама  токининг  киймати- 

дан  катъий назар, роторнинг  айланишлар 

частотаси  ортиши  билан  генераторнинг  

кучланиши  усиб боради  ва  унинг  кий- 




 

 

- 13 - 



мати  ток  истеъмолчилари  учун  хавфли 

булган  даражагача  кутарилиши  мум- 

кин. (Масалан 12 В ли автомобил  ток  

тармоги  учун  - 28….30 В гача ).               

    Бундан  ташкари , генератор харакатни                

2.5-расм.Узгарувчан    ток 

генераторининг

 

 двигателнинг  тирсакли  валидан  олган-                   



ишчи  тавсифномаси. 

лиги  учун,  унинг    айланишлар    частотаси    жуда    катта    чегарада  

узгариб  туради.Шунинг    учун    автомобил    генератори    берадиган  

кучланишни  автоматик  равишда  ростлаб  туриш зарур. 

            Ишчи    тавсифномаларидан    генераторнинг    унум    ва    тула  

унум  билан  ишлаш  нукталари  аникланади. 

           Унум  билан  ишлаш  нуктаси  деб, генератор  салт  ишлаганда, 

номинал    кучланишли    ток    ишлаб    чикиш    учун    роторнинг    зарур  

булган    айланишлар  частотаси     

п 

га    айтилади      ва    у   



I    =    I

 

  



 

булгандаги    ишчи    тавсифнома    номинал    кучланиш   

U   

чизигини  



кесиб  утган

    


нукта  

N  


билан  белгиланади.( 2.5- расм ). 

Ишчи  тавсифномаларнинг  тахлилидан  яна бир мухим  амалий хулоса  

чикариш    мумкин  –  генераторнинг    юклама    токи    ортиши    билан, 

номинал  кучланиш  ишлаб  чикариш  учун  зарур булган  айланишлар  

частотаси хам  ортиб  боради. 

         Унум  билан ишлаш  

п 

  ва тула унум билан ишлаш  



п

  нукталари  

генераторнинг      техник  холатини    белгиловчи    мухим    курсаткичлар 

булиб, генераторларнинг  техник  тавсифномаларида келтирилган. 

           Контактсиз узгарувчан ток генераторлари.

  Колнтакт  халкалари 

ва  чуткалари  булмаган  узгарувчан  ток  генераторлари  бошка  турдаги 

генераторлардан  узининг  ишончлилик  ва  чидамлилик  даражасининг 

юкорилиги  билан  ажралиб  туради.Бу  туркумдаги  генераторларнинг 

хизмат 


муддати 

факат 


подшипниклар 

ейилиши 


ва 

чулгамлар 

изоляцияси  эскириши  билан  чекланади.Контактсиз  генераторлар  огтр 

шароитда ишлайдиган  автомобиллар учун айникса зарур. 

         Контактсиз  генераторларнинг    индукторли  ва  кискартирилган 

тумшуксимон 

кутбли 

шакллари 

мавжуд.Бу 

туркумдаги 

генераторларнинг  умумий  томомни  шундан  иборатки,уларда  уйготиш 

чулгами  шундан  кузгалмас  булади,  фарки  эса  уйготиш  чулгами 

урнатилган  жой  билан  боглик.Масалан,индукторли  генераторларда  

(2.6-расм)  уйготиш  чулгами  роторнинг  ён  томонида  копкокка 

махкамланган 

 

втулкага 



урнатилган 

булса, 


кискартирилган 

тумшуксимон  кутбли  генераторда  ,  махсус  мосламалар  ёрдамида, 

роторнинг иккита ярим узагининг уртасига жойлаштирилади. 

 

 



 

 

 



 

 



 

 

- 14 - 



 

 

 



 

 

2.6-расм. Индукторли генераторнинг  конструктив схемаси.



 

 

        



Индикаторли генератор куйидагича ишлайди: 

Уйготиш  чулгами  1 

дан узгармас ток утиши натижасида хосил булган магнит окими ротор 

айланганда  катталигини  хам  йуналишини  хам  узгартирмайди.Бу  оким 

втулка  2  ва  вал  3  орасидаги  хаволи  тиркиш  ,  тишчалари  юлдуз 

куринишида  ишланган  ротор  4  ,  ротор  ва  статор  орасидаги  хаволи 

тиркиш,  статор  узаги  5  ,  копкок  6  оркали  яна  втулка  2  га 

туташади.Ротор  айланганда  ундаги  тишчаларнинг  статор  тишчаларига 

нисбатан  холати  узгаради  ва  статор  тишчаларидан  утаётган  магнит 

окими  максимал  кийматдан  минимал  кийматгача  узгаради.Статор 

тишчаларидаги  магнит  окимининг  узгариши  унинг  чулгамларида 

узгарувчан ЭЮК индукцияланишига олиб келади. 

           Бу 

генераторлар 

 

содда 


тузилиши 

билан 


ажралиб 

туради.Улчамларининг    нисбатиан  катталиги  ва  уйготиш  чулгамини 

махкамлаш  кийинлиги  бу  турдаги  генераторларнинг  камчилиги 

хисобланади. 

 

  

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 


 

 

- 15 - 



МАЪРУЗА   № 4 

 

§ 



  Мавжуд  реле  ростлагичларнинг  классификацияси. 

  

Режа. 



1.Ток  ва  кучланиш  ростлагичларининг  тавсифномаси. 

2. 


Тебранувчан 

кучланиш 

 

ростлагичи, 



уни 

 

ишлаш 



ва 

тавсифномасини яхшилаш  усуллари. 

        Автомобил    генератори    узига  хос  шароитларда  ишлайди.У 

харакатни  тасмали  узатма  оркали    двигателнинг    тирсакли    валидан  

олганлиги сабабли, роторининг  айланишлар частотаси ва демак, ишлаб 

чикарган  кучланиши  хам    хам  нисбатан  кенг  доирада  узгариб 

туради.Генераторнинг  юкламаси  унга  уланаётган  истеъмолчилар  сони 

ва  уларнинг  кувватига  караб  узгариб  туради.Юклама  токининг 

узгариши 

хам 


генераторнинг 

кучланишига 

таъсир 

курсатади.Автомобилга  урнатилган    электр  токи  истеъмолчилари  

кучланишининг маълум белгиланган (12 В ёки 24 В ) узгармас кийматда 

ишлашга 


мулжалланган.Юкорида 

келтирилган 

сабабларга 

кура, 


генератор  ишлаб  чиккан    кучланишни    ростлаб,  уни  белгиланган  

даражада  узгармас  холда  саклаш  зарурати  тугилади.Бу  вазифани 

кучланиш 

ростлагичлари 

бажаради.Ишлаш 

 

принципига 



кура 

ростлагичлар  куйидаги  гурухларга  булинади: 

контактли

(вибрацияли), 

контакт-транзисторли

 ва 


контактсиз-транзисторли.

  

            Рус  артиллерия  офицери    М.  И.  Карманов    томонидан  1881 



йилда 

таклиф 


килинган    электромагнит(вибрацияли) 

кучланиш 

ростлагичлари  асосан  узгармас  ток  генераторлари  учун  ишлатилади. 

Электр  таъминот  системасида  узгарувчан    ток  генераторларига 

утилиши  билан  ишончлилиги  ва  ишлаш  муддати  юкори    булган 

электрон 

кучланиш 

ростлагичлари 

электромагнит 

кучланиш 

ростлагичларини 

тобора 


сикиб 

чикармокда.Электромагнитли  

ростлагичлар,  тузилишининг  соддалиги    ва  нисбатан  арзонлиги 

туфайли,  хозирги  унда  хам  баъзи  енгил  автомобилларда    тадбик 

топмокда.  Электромагнитли  кучланиш  росталгичиниг  схемаси    4.1-

расмда келтирилган.        

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

       


 


 

 

- 16 - 



 

4.1-расм. Электромагнитли кучланиш ростлагичи : 

а) ростлагич схемаси ; б) генератор кучланишини айланишлар частотасига богликлиги. 

 

              Электромагнитли 



 

кучланиш 

ростлагичининг 

магнит  


системаси  U шаклидаги ярмо 8, чулгам 7, уралган узак 3 ва  якорча 4 

дан  иборат.Узак,  ярмо  ва  якорча  юкори  магнит  утказувчанлик  

хусусиятига 

эга 


булган 

 

кам 



 

углеродли 

 

пулатлардан  



тайёрланган.Чулгам 

генераторнинг 



тула 

 

кучланишига  



уланган.Пружина  6яклрча  4  ни  тортиб,  контактлар  2  ни  туташ  холда 

ушлаб туради.Ростлагичнинг  вольфрамдан  тайёрланган  контактлари 2 

якорча  ва  ярмо  оркали  генераторнинг  уйготиш  чулгами 

УЧ   


 

занжирига  уланган.Контактларнинг  бири  якорча  4  га,  иккинчиси  эса 

кузгалмас    пластина  1  га  махкамланган.Контактларга    параллел, 

уйготиш 


чулгамига 

эса 


кетма-кет 

кушимча 


каршилик 

R   


уланган.Якорча 4 термобиметалл пластина (ТБП) 5 га жойлаштирилган.  

           Ростлагичнинг  ишлаш  принципи.аккумулятор  батареясидан  

туташ    контактлар    2,  якорча  4,ярмо  8  яъни  каршилиги    кам  булган 

занжир  оркали  уйготиш  чулгамига келади ва унинг атрофида  магнит  

майдонни  хосил    килади.Айни  вактда  ток  электтромагнитнинг  чулгами  

7 га хам келади ва узак 3 ни магнитлайди.Генераторнинг кучланиши 

U  

белгиланган  ростланиш  кучланиши 



дан  кам  булганда

  (  U  <  U) 

пружина 6 контактлар 2 ни туташ холда ушлаб туради, чунки узак 3 да 

хосил булган магнит  майдонининг  якорчани  тортиш кучи пружинани  

тортиш    кучидан    кам    булади.Роторнинг    айланишлар  частотаси  

ортиши    билан    генераторнинг    кучланиши  хам    ортиб    боради  . 

Генератор  кучланишининг    ортиши  ростлагичнинг  чулгами  7  даги  ток  

кучини    хам    ортишига    ва    узак    3    кучли  магнитланишига  олиб 

келади.Бу  жараён  давом  этиб,  генератор  кучланиши  U  нинг  киймати 

ростланиш кучланиши U дан  

(  U  

пружина  6 нинг тортиш кучидан ортган вактда контакт 2 лар узилади. 

             Контактлар  узилиши  билан  генераторнинг  уйготиш  чулгами  

занжирига кетма-кет кушимча каршилик R уланади, натижада уйготиш 

чулгамидан утаётган ток микдори кескин камаяди.Бу эса , уз навбатида 

,  уйготиш  чулгами  атрофидаги    магнит  окими  сусайишига  ва 

генераторнинг  статор чулгамларида индукцияланаётган ЭЮК киймати 

,  демак  ,  кучланиш  тахминан  0,1-0,4  В  га  камайишига  олиб 

келади.Генератор кучланишининг пасайиши билан  ростлагич  чулгами 

7 дан утаётаган ток  ва  узак 3 даги  магнит  майдонининг тортиш кучи 

камаяди  ва  натижада  пружина  6  нинг  тортиш  кучи  таъсирида 

ростлагич  контактлари  яъна  туташади.Ток  уйготиш  чулгамига  яъна 

каршилиги  кам    булган  занжир  ,  яъни  якорча  ва  ярмо  оркали 

узатилади,  уйготиш  чулгамидан  утаётган  ток  ортади  ,  унинг  атрофида 

хосил  булаётган  магнит  окими  кучаяди  ва  демак,  генераторнинг 

кучланиши  яъна  усади.Генератор  кучланишининг  усиши    ростлагич 

чулгамидан    утаётган    ток    кучини    оширади,  узакнинг  магнитланиши  




 

 

- 17 - 



кучаяди  ва  у  яна  якорчани  узига  тортиб  ,контактларни  узади.  Шундай 

килиб,электромагнит  ростлагич  ишлаётганда    унинг  контактлари  

даврий  равишда  туташиб-узилиб  туради  ва  роторнинг  айланишлар 

частотасига  боглик  холда,  уйготиш  токининг    кийматини  узгартириб 

туради.Генераторнинг 

кучланиши 

эса 

узининг 


уртача 

киймати 


атрофида узгаради (4.1-расм). 

 

 



        Электромагнитли  кучланиш  ростлагичларининг  тавсифномасини  

яхшилаш. 

        Ростлагич 

якорчасининг 

тебраниш 

частотасини 

ошириш



Ростланган 



кучланишнинг 

тебраниши 

ток 

истеъмолчиларига 



сезилмаслиги  учун  ростлагич  якорчасиниг  тебраниш  частотаси  30  Гц 

дан кам булмаслиги керак.Якорчанинг тебраниш частотасини орттириш 

учун , аввало унинг механик инерциясини камайтирилади.Бунинг учун 

у  мумкин  кадар  юпка  ва  енгил  килинади  ва  унга  учбурчак  ёкм  ярим 

доира 

шакли 


берилиб, 

огирлик 


маркази 

айланиш 


укига 

якинлаштирилади. 

          Аммо  якорчанининг    механик  инерциясини  камайтириш 

хисобига  тебраниш  частотасини  орттириш,  куввати  унча    катта 

булмаган 

 

(100 



Вт 

гача) 


генераторлардагина 

самара 


беради.Генераторниниг  куввати  ортиши  билан  унинг  узакларидаги 

магнит  окими  ва  уйготиш    чулгамидаги  индуктивлик  хам  ортади  ,  ва 

натижада,  ростлагич  узагининг  магнит  инерцияси  кучайиши  хисобига 

кучланишнинг  усиш ва пасайиш жараёнлари тезлашади. 

         Ростлагичнинг  магнит    инерциясини  камайтириш    учун  

контактлар туташ холда унинг узагини  сунъий равишда магнитлаш  ва 

контактлар    узилганда  эса    магнитсизлаш    зарур.Буни  амалга  ощириш 

учун    ростлагич    узагига    махсус  тезлатувчи    чулгам  уралади    ёки  

ростлагич чулгами  занжирига  тезлатувчи  каршилик  уланади. 

         Тезлатувчи  мосламалар    кулланилган    ростлагичларнинг    салбий  

томони    шундан    иборатки,  роторнинг  айланишлар    частотаси  ортиши  

билан  генераторнинг    кучланиши  хам  аста  –  секин  усиб    боради.  Бу 

камчилик    ростлагич  схемасига  бараварлаштирувчи  чулгам  ёки 

бараварлаштирувчи  каршилик  улаш  йули  билан  бартараф  этилади. 

Ростлагич  контактларида  учкун  чикишини  камайтириш

.    Ростлагич 

контактлари  узилганда  уйготиш  токи  уз  кийматини    дархол  узгартира 

олмайди ва контактлар узилган  биринчи  дакикаларда узининг олдинги 

киймати   

I

  ни  саклаб  колади.  Бу  ток    кушимча  каршилик  оркали 



туташиб,  унда  кучланиш  пасайиши  содир  булади    ва  у    контактлар 

орасидаги кучланиш  

U

  га  тенг булади : 



                                                       U 



R                                                             

(4.1)  

         Уйготиш  токининг  ва  уйготиш  занжиридаги    каршилик 

каршилик  кийматининг  ортиши,  контактлар  орасидаги    кучланиш 

ортишига  ва,  демак  уларда  хосил  булаётган  учкуннинг  кучайишига 

олиб  келади.  Бу  учкун  таъсирида  контактларнинг  оксидланиш  ва 



 

 

- 18 - 



емирилиш    жараёни  тезлашади,  натижада    ростлагичнинг  ва  умуман, 

генератор  курилмасининг   ишончлилик даражаси кескин пасаяди. 

          Контактлар  орасида  хосил  буладиган    учкуннинг  емириш 

хусусияти, контактлар узилиши олдидан  улардан  утган  уйготиш  токи  

  ни  контактлар  узилгандан  кейин  улар  орасиад  мавжуд  булаг 



кучланиш   

U

  нинг  купайтмасига  тенг  булган    узилиш    куввати     



Р

  

билан  белгиланади : 



P = U * I 

    


(  4.1)  ни    хисобга  олсак                                       

P  =  U  *  I  =  I  *  R

    

                                     



(4.2) 

Контактлар  ишончли  ишлаши  учун    узилиш  куввати    150-200  Вт  дан  

ошмаслиги керак.

         

Термокомпенсация.

Амалда, 


 

ростлагич 

ишлаганда 

ростлагич 

чулгамининг  температураси      атроф-мухит  температураси  ва  ундан 

утаётган ток таъсирида  

+80  С  гача  кутарилиши,  каршилиги 

r

    эса  25-30  %  гача  ортиши 



мумкин.Натижада    ростлагич  чулгамидан    утаётган    ток  киймати 

камаяди, узак магнитланиши сусаяди ва генераторнинг ростланилаётган 

кучланиши  белгиланган  кийматдан  ортиб    кетади.Масалан,  14  В  ли 

генераторнинг  кучланиши  белгиланган  кийматдан  3,4-3,8  В  гача  ,  28  В 

ли  генераторники  эса  –6,8-7,6  В  гача  ортиши  мумкин.Бу  аккумулятор 

батареяси меъёридан ортик  зарядланиб  « кайнаб »  кетишига, ёритиш 

лампаларининг чугланма  толалари  тезрок куйишига  ва бошка  нохуш  

окибатларга  олиб  келиши  мумкин. 

         Чулгам 

температурасининг 

ортишини, 

ростлагич 

ишига  

таъсирини  камайтириш    максадида  ростлагич    чулгамига    кетма-кет 

нихром    ёки    константадан    тайёрланган    каршилик   

R

  уланади.Бу 



материалларнинг    каршилиги    температура  таъсирида  деярли 

узгармайди,  шунинг  учун    ростлагич    чулгами  занжиридаги  умумий 

каршиликнинг    температура    таъсирида  ортиши    бир  неча    бор  

камаяди.  Масалан,  чулгам    температураси  +80  С  га  кутарилганда    R 

уланган  чулгам  занжирининг  каршилиги,  асосан  мис  чулгамнинг 

кизиши 


 

хисобига 

12,5 



га 



ортади, 

демак 


генераторнинг  

ростланилаётган  кучланиши хам  тахминан   

12,5  %  га  ортади.    Шундай    килиб,  термокомпенсация  каршилиги  – 

R

  



хисобига,теипература  таъсиридан  генератор  кучланишининг  ортишини 

кисман  чеклаш    мумкин.Ростлагич  чулгами  температураси  узгарганда 

генератор  кучланишини  маълум  кадар  белгиланган  кийматда  ушлаб 

туриш  учун 

каршилигини  улаш  билан  бирга,  ростлагич  якорчаси 



термобиметалл  пластинага  (ТБП)  жойлаштирилади.ТБП        бир-бирига 

кавшарланган    иккита  пластинадан  иборат    булиб,  пластиналарнинг 

бири  иссикликдан  кенгайиш    коэффициенти  жуда    кичик    булган 

инвар-36  дан  (таркибида  63  %  темир,  36  %  никель  ва  бошка  металлар 

булган  котишма)  ва  иккинчиси  иссикликдан  кенгайиш  коэффициенти 

юкори  булган  материалдан, масалан   хром –никелли  ёки  молибден – 

никелли пулатлардан  тайёрланади. 



 

 

- 19 - 



           ТБП  нинг    иссикликдан    кенгайиш    коэффициенти    кичик 

булган 


пластинаси 

ростлагичнинг 

узагига 

каратиб(яъни 

пастга),кенгайиш  коэффициенти  

катта    булган    пластина  эса  якорчага  (яъни  юкорига)  каратиб 

урнаштирилади.Ростлагич  чулгамининг  температураси  ортганда    ТБП 

хам  кизийди    ва  пластиналарнинг    иссикликдан    кенгайиш  

коэффициенти  хар  хил    булганлиги  туфайли    у    ростлагичнинг  узаги 

томонга  эгилиб  ,якорчани  пружинанинг    тортиш  кучига  карамкарши 

булган  томонга  тортади  ва  шунинг  учун  температура  ортганлиги 

сабабли    узакдаги  магнит  окими  кучсизлансахам    контактлар 

генераторнинг  белгиланган  кучланиш    кийматида  узилади.Яъни 

узакдаги    магнит    майдонининг    сусайиши    якорчани    узак    томонга  

эгиб,  улар    орасидаги  тиркишчани  камайтириш    йули    билан  

компенсация  килинади.             

 

 

 



 

 

 



 

 

 



                                                        МАЪРУЗА   № 5 

 

§  Контакт  -  транзисторли    ва    контактсиз    транзисторли    кучланиш  



ростлагичлари. Интеграл  ростлагичлар. 

                                                                                 

 Режа. 

1.Ярим утказгичли кучланиш ростлагичлари (умумий маълумот). 

2.Контакт-транзисторли кучланиш ростлагичлари. 

3.Контактсиз-транзисторли кучланиш ростлагичлари. 

4.Интеграл ростлагичлар. 

           Умумий маълумотлар.

Юкорида куриб  утилган электромагнитли 

кучланиш  ростлагич  бир  катор  афзалликлари,  чунончи  тузилишининг 

нисбатан  соддалиги,  таннархининг  арзонлиги  ва  фойдали  иш 

коэффициентининг  анча юкорилиги  бирга жиддий камчиликларга хам 

эга.  Биринчидан  ,  тебранувчи  контактларнинг  борлиги,  улардан  утиши 

мумкин  булган    уйготиш  токи  кийматини  1,5-1,8  А  билан  чеклайди 

вахозирги  замон  куввати  нисбатан  катта  булган  узгарувчан  ток 

генераторларини,  бу  турдаги  ростлагичлар  билан  бирга  ишлаш 

имконини бермайди.  

             Иккинчидан, 

бу 

ростлагичдарда 



генераторнинг  

ростланилаётган    кучланиши  кийматини  белгиловчи  элемент  – 

пружинанинг  тортиш  кучидир.Ростлагичнинг  ишлаш жараёнида вакт 

утиши  билан  мукаррар  равишда  пружинанинг  кайишкоклиги  сусаяди, 

бинобарин  ,  унинг  тортиш  кучи  хам  узгара  бошлайди.Натижада, 



 

 

- 20 - 



ростланилаётган  кучланиш  киймати    хам  олдин  белгилангандан  анча 

камайиб  кетиш  холлари  юзага  келиб,  бу  аккумулятолрни    заряд 

килинмай  колинишига  ва  муддатидан  олдин  ишдан  чикишига  олиб 

келиши  мумкин.Хуллас,  электромагнитли  ростлагичда  контактлар  ва 

пружинанинг 

борлиги 


уларнинг 

ишончлилик 

даражасини 

анча 


пасайтиради ва доимо назорат килиб, зарурат тугилганда пружинанинг 

тортиш кучини ростлаб туришни талаб килади. 

             Хозирги    вактда    купчилик  автомобилларга    электромагнитли 

кучланиш  ростлагичларининг  юкорида  келтирилган    камчиликларидан  

куп    жихатдан    холи    булган    ярим    утказгичли    ростлагичлари 

урнатилмокдаУларнинг 

 

контакт-транзисторли 



ва 

контактсиз-

транзисторли  турлари  мавжуд. 

            Контакт-транзисторли  ростлагичлар  бизга  маълум  булган 

элктромагнитли  ростлагичларнинг    такомиллаштирилган  куриниши 

булиб,  уларга  урнатилган    транзистор  генераторнинг  уйготиш  

занжирига  уланади  ва  у  ростлаш    элементи    вазифасини  бажаради.Бу  

турдаги  ростлагичларда    контактлар  орасида  учкун  хосил  булишини 

кескин  камайтириш  хисобига,  уларнинг  ишончли    ишлаш    муддати  

сезиларли    даражада  орттирилган.  Лекин  харакатланувчи  кисмлари 

сакланиб  колганлиги учун электромагнитли ростлагичларга хос булган 

камчиликларнинг  купчилиги    бу    турдаги  ростлагичларга    хам  

тааллуклидир. 

             Генератор  кучланишини ишончли  ростлашни таъминлашдаги 

кейинги    боскич,  контактсиз-транзисторли  ростлагичлар    ишлаб 

чикарилиши ва автомобилларга кенг куламда тадбик этилиши булди.Бу 

ростлагичларда  улчов  элементи  вазифасини  хам  транзисторлар 

бажариб, 

уларда 

контактлар 

 

ва 


 

пружинага 

эхтиёж  

йук.Харакатланувчи    кисмларининг    йуклиги,  кулланилган  ярим  

утказгичларнинг  чидамлилик  даражасининг    юкорилиги  ва  кафолатли 

хизмат    муддатининг  катталиги,  намликка,  чанг  –  лойга,  вибрацияга 

таъсирчансизлиги    контактсиз-транзисторли  ростлагичларини    узок 

вакт  давомида    ишончли  ишлашини  таъминлайди.Бундан  ташкари,  бу 

турдаги  ролстлагичларда    генераторни    уйготиш    токи    кийматини  

сезиларли  даражада  орттириш  имконияти  мавжуд. 

             Ярим  утказгичли  кучланиш  ростлагичларида  ишлатиладиган 

транзисторларнинг  тавсифномаси    маълум  даражада    температурага 

боглиглиги,  уларнинг  асосий    камчилиги    хисобланади.Атроф-

мухитнинг  юкори  температураси  ярим    утказгичли    ростлагичларни  

ишлатишнинг 

чегаравий 

температураси 

электромагнитли 

ростлагичларниикга нисбатан камрок булади. 

          Ярим  утказгичли  асбоблар  хакида  кискача  маълумот.

Ярим 

утказгичларнинг    кулланилиши  асбобларнинг  пухталигини,уларнинг 



ишлаш муддатини оширади, габарит улчамини ва вазнини камайтириш, 

шунингдек  уларниг  электр  тавсифномасини  ва  конструкциясини 

яхшилаш  имконини  яратди.Металл  утказгичлардан  фаркли  равишда 

ярим  утказгичлар  токни  факат  бир  йуналишда  утказади,  шунинг  учун 

хам  «  ярим  утказгич  »  дейилади.Тескари    йуналишда    уларнинг  



 

 

- 21 - 



утказувчанлиги    жуда  хам  изоляторга  ухшаш,уларнинг  электр 

каршилиги    жуда  катта.Бундан  ташкари,  ярим  утказгичларнинг  тугри 

йуналишида  хам    электр  утказувчанлиги    хароратга  ёки  электр 

майдонининг таъсирига  боглик.Хозирги  вактда  автомобилларда  беш 

хил 

ярим 


утказгич 

асбоблар 

кулланилади: 

термокаршилик(терморезистор)лар, 

диодлар, 

таянч 


диодлар 

ёки 


стабилизаторлар, 

бошкариладиган 

 

диодлар(тиристорлар) 



 

ва 


транзисторлар (уч электтродли ярим утказгичли асбоб).    

 

            Диод    ва    триод(транзистор)ларда  ярим  утказгич  сифатида 



германий    ва    кремний    ишлатилади.Улар  мутлак   тоза    ва  соф    холда  

атомлар    олралигида    узвий    алокалар    билан    тулдирилган    кристалл  

панжаралардир.Бундай    холда  моддада    эркин    электронлар    булмайди  

ва  шу  сабабли  утказувчанлик  хам йук. 

          Агарда    германий    ва  кремнийга    бошкача    узвий(валентли)  

модда киритилса, унда ярим  уиказувчанлик  пайдо   булади. Германий  

диодлари    тугри    йуналишда  жуда  кам  каршиликли    булади.  Кремний   

диодларида  каршилик  бир  оз  каттарок.Лекин  германий  диодлари 

иссикка кам чидамли, уларнинг  харорати  85  С дан ошмаслиги керак. 

Кремний  диодлари    150    С  да  хам  уз  иш  кобилиятини  саклаб 

колади.Стабилитрон  деб  аталувчи  кремнийли  диодларнинг  махсус 

турлари  булиб,  улар  куйидаги  хоссаларга  эга:  агар  стабилитронга 

тескари  кучланиш  берилса  ва  у  аста-секин  ошириб  борислса, 

кучланиш  маълум  микдорга  етганда  у  тешилади  ва  диод  каршилиги 

секин  камаяди,  яъни    диод  утказувчан    булиб  колади.  Тескари  

кучланиш    маълум    микдордан    камайиб    кетса,  диод    каршилиги 

кескин  ортади. 

            Бундай    стабилитронли  тузилмалар  контактсиз–транзисторли 

кучланиш  ростлагичларида,  шунингдек    контакт-транзисторли      ва 

контактсиз ут олдириш тармокларида  кулланилади. 

Замонавий  автомобилларда  ярим  утказгичли  контакт-транзисторли  ва 

контактсиз-транзисторли реле-ростлагичлари урнатилмокда. 

 

 

 



              Контакт-транзисторли  кучланиш ростлагичлари

Контакт-транзисторли  кучланиш  росталгичининг  умумий  схемаси  5.1-



расмда  келтирилагн.Ростлагич  чулгами  –  РЧ  генераторнинг    тула  

кучланишига    уланган.Транзистор  УТ1нинг  эмиттери  Э  мусбат 

потенциалга эга.Транзисторнинг  

базаси 


Б 

га 


каршилик 

оркали 

манфий 


 

потенциал 

узатилади.Кучланиш    ростлагичи    КР  нинг  контактлари  туташганда, 

транзисторнинг  базасига    мусбат    потенциал  узатилади.Генераторнинг  

уйготиш чулгами УЧ ток манбаига транзисторнинг  эмиттер-коллектор  

утиш  жойи  оркали  уланган. 

 

 



 

 

- 22 - 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

5.1-расм.Контакт-транзисторли кучланиш ростлагичининг умумий схемаси. 

Ростлагич  куйидагича    ишлайди.Генератор  кучланиши  ростланадиган 

кучланишдан  кичик  булагнда,  ростлагич  контактлари  пружинанинг 

тортиш кучи 

хисобига  узилган  холда  булади.  Транзисторнинг  базаси  манфий 

потенциалга эга 

булади  ва  эмиттер  база  утиш  жойи  оркали  бошкариш(база)токи 

утади.Транзистор  

УТ1  очилади    ва  унинг  эмиттер  –коллектор  утиш    жойидан  

генераторнинг  уйготиш  чулгами    УЧ  га  аккумулятордан  ёки 

тугрилагичдан ток  утади. 

Генераторнинг  кучланиши  белгиланган ростлаш  кийматига  етганда

ростлагич    узагидаги  электромагнит    майдоннинг    тортиш  кучи 



хисобига  контактлар  туташади  ва  транзисторнинг  базасига    мусбат 

потенциал  узатилади.Натижадатранзистор  чурт  бекилиш  холатида, 

яяъни  жуда  кескин  ёпилади.Транзистор    ёпик  холатда  булганда 

уйготиш  токи  занжирига  кушимча  каршилик    R    уланади  ва  уйготиш 

чулгамидан  утаётган  ток  киймати  камаяди хамда  генератор  кучланиши 

пасаяди.Ростлагич контактлари яна узилади, транзистор очилади ва ток 

уйготиш  чулгамига  транзисторнинг  каршилиги  кескин  камайган 

эмиттер-коллектор утиш жойи оркали узатилади.Генератор  кучланиши 

яна  орта  бошлайди.Бу  жараён  даврий  раившда  давом  этади    ва 

генераторнинг    кучланиши  белгиланган  киймат  даражасида  ушлаб 

турилади. 

             Контакт-транзисторли 

 

ростлагичларнинг 



контактлари  

оркали  киймати  кичик    булган    бошкариш  токи  утиши  туфайли, 

контактлар  орасида    деярли    учкун    хосил    булмайди    ва  уларнинг  

куймай,  емирилмай    ишлаш    муддати    анча  ортади.Лекин    улчов  

элементи сифатида  хамон пружина ишлатилиши, бу ростлагичларнинг 

ишончлилик  даражасини  пасайтиради  ва  автомобилларда  тадбик 

килиниш  доирасини чеклайди. 

 

 



Контактсиз-транзисторли кучланиш ростлагичлари. 

             Контактсиз  –  транзисторли  кучланиш  ростлагичларининг 

умумий  схемаси    5.2-расмда  келтирилган.Схема  улчов  ва  ростлаш 



 

 

- 23 - 



элементларидан  иборат.Сезувчи  орган  вазифасини  стабилитрон  УД2 

бажаради. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

5.2-расм.Контактсиз ростлагичнинг умумий схемаси



Генератор  кучланиши    белгиланган  ростланиш  кучланишидан    паст 

булганда,  стабилитрон  УД2  тескари  томонга  ток  утказмайди(яъни 

стабилитрон ёпик).Стабилитрон УД2 ёпик булганда транзистор УТ1 хам 

ёпик  булади,  чунки  унинг  база  токи  мавжуд  булади  ва  у  куйидаги 

занжир  оркали  утади:  «+»  кутб-транзистор  УТ2  нинг  эмиттер-база 

утиш жойи – R каршилик – « - » кутб. 

Очик  транзистор  УТ2  нинг  каршилиги  кескин  камайган  эмиттер-

коллектор утиш жойидан уйготиш  чулгамига ток утади ва айланишлар 

частотаси 

ортиши 

билан 


генераторнинг 

кучланиши 

уса 

бошлайди.Генераторнинг    кучланиги  белгиланган    кийматга  етганда, 



стабилитрон  УД1  тешилади    ва  тескари  томонга  хам  ток  утказа 

бошлайди.Стабилитрон  УД1  нинг  тешилиши  транзистор  УТ1  нинг 

очилишига  олиб  келади,  чунки  унда    база  токи    хосил  булади.УТ1 

транзисторнинг    эмиттер-коллектор    утиш    жойи    оркали  УТ2 

транзисторнинг  базасига  мусбат  потенциал  узатилади  ва натижада  

УТ2  ёпилади.Энди уйготиш чулгамига ток кушимча каршилик R оркали 

утади.Уйготиш 

токи 


камаяди, 

генератор 

кучланиши 

пасаяди, 

стабилитрон УД1 яна олдинги холатига кайтиб, ёпилади.УТ1 транзистор 

хам ёпилади.УТ2 транзистор очилади ва ток уйготиш чулгамига яна УТ2 

транзисторнинг эмиттер-коллектори утиш жойи оркали утади.Уйготиш 

токи  ортади.Генератор  кучланиши  яна  усади.Бу  жараён  даврий 

равишда  жуда  катта  тезлик  билан  давом  этади  ва  генераторнинг 

кучланиши белгиланган ростланиш киймати атрофида узгариб туради. 

            Амалда 

тадбик 


топган 

 

контактсиз-транзисторли  



ростлагичларининг  энг  кенг  таркалгани  ГАЗ-24,  ЗИЛ-130  ва  бошка 

автомобилларга урнатилган РР-350 белгили ростлагичдир (5.3-расм).РР-

350  ростлагич    асосан  стабилитрон  УД1  ,  учта  транзистор  УТ1,  УТ2, 

УТ3,  учта  диод  УД2,  УД3,  УL4,  дроссель  галтаги  L    ва  бир  катор 

каршиликлардан иборат. 

             Ростлагич  куйидагича    ишлайди.Генератор    кучланиши, 

белгиланган ростланиш кийматдан  кам булганда, стабилитрон УД1 даги 

кучланиш уни тешиб утиш учун зарур кийматига эришмайди ва у ёпик 

булади.Бу  холда  транзистор  УТ1  хам  ёпик,  чунки  унинг  база  токи 



 

 

- 24 - 



занжири узилган.Транзистор УТ1нинг берк булиши, транзистор УТ2 да 

база  токи  хосил  булишига  олиб  келади  ва  у  куйидаги  занжир  буйича 

утади: « + » кутб – R7 –УД2 диод – УТ2 транзисторнинг  эмиттер – база  

утиш  жойи  –  R5  –  «  -  »  кутб.База  токи  таъсирида  УТ2  транзистор 

очилади  ва  уз  навбатида  УТ3  транзисторни  хам  очик  булишини 

таъминлайди, чунки унда база токи мавжуд булади ва у «+» кутб – УТ3 

транзисторнинг 

эмиттер-база 

 

утиш 


жойи 

–  УД2  диод-УТ2 

транзисторнинг  эмиттер-коллектор  утиш  жойи  –  R6  –  «  -  »  кутб 

занжири  оркали  утади.Бизга  маълумки,  транзистор  очик  булганда 

унинг  эмиттер-коллектор  утиш  жойининг  каршилиги  хисобга  олмаса 

хам  буладиган  даражада  кичик  булади.Демак,  УТ3  транзисторнинг  

очик холда булиши, генераторнинг уйготиш УЧ га каршилиги жуда кам 

булагн  занжир  оркали    ток  бориши  таъминланади.Генераторнинг 

кучланиши ортади. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

5.3-расм. РР-350 белгили кучланиш ростлагичи: 

а) копкоги олинган холдаги куриниши

б) умумий куриниши, 

в) электр схемаси.

 

 



            Генераторнинг  кучланиши  белгиланган  ростланиш  кийматига 

етганда    R1,  Rn,  R3,  R4  каршиликлар  катталигини  тугри  танлаш 

хисобига,  стабилитрон    УД1  даги  кучланиш  тешиб  утиш  кийматига 

эришади  ва  стабилитрон  кескин  очилади(тешилади).Стабилитроннинг 




 

 

- 25 - 



очилиши УТ1 транзисторда база токи хосил булишига олиб келади ва у 

куйидаги  занжир  оркали  утади:  «+»  кутб  –  УТ1  нинг  эмиттер  –  база 

утиш  жойи  –  УД1  стабилитрон  –  R3  –  L    дроссель  –  «  -  »  кутб.Бу  ток 

таъсирида  УТ1 транзистор очилади  ва   R 5  каршиликда кучланишни 

пасайиши содир булади.Натижада УТ2 транзисторнинг эмиттер ва база 

орасидаги  потенциаллар  айирмаси  кескин  камаяди,  УТ2  транзистор 

ёпилади  ва  УТ3  транзисторнинг  база  токи  занжирини  узади.Бу 

каршилик  R8  оркали  утишга  мажбур  булади.Уйготиш  токи  камаяди, 

генераторнинг  кучланиши  пасая  бошлайди  ва  демак  стабилитрондаги 

кучланиш хам камаяди.Стабилитрондаги тескари кучланиш тешиб утиш 

кучланиши  кийматидан  камайиши    биланок,  у  ёпилади.Бу  эса,  УТ1 

транзисторни  хам ёпилишига, УТ2 ва УТ3 транзисторлар очилишига ва 

генератор  кучланиши  яна  ортишига  олиб  келади  ва  шунинг    учун  

ростланаётган кучланишнинг амплитудаси 0,1-0,2 В дан ортмайди. 

              РР-350  ростлагичида  колган  элементлар  унинг  баркарор 

ишлашини  таъминлаш  ва  баъзи  транзисторларни  химоя  килиш  учун 

хизмат килади.                       

             Хозирги  вактда    саноатда  юкорида  келтирилган  контактсиз 

ростлагичлардан  ташкари  яна  бир  катор  хозирги  замон  транзисторли 

ростлагичлари чикарилмокда.Хусусан, 121.3702 (РР-350 урнига), 22.3702, 

13.3702 

белгили 


ва 

хоказо 


контактсиз-транзисторли 

ростлагичлар.Уларнинг  схемалари  бир-биридан  баъзи  элементлари 

билан  фарк  килсада , лекин хаммасида кучланишни ростлаш юкорида 

келтирилган РР-350 ростлагичидаги принцип амал килади. 

                                       Интеграл ростлагичлар. 

           Электрон  ростлагичларнинг  кейинги  тараккиёти  натижасида 

микроэлектроника  элементлари  ишлатилган  интеграл  ростлагичлар 

ишлаб  чикилди.Интеграл    ростлагичларнинг    улчамларини  (38*58*12 

мм)  ва  массасини(50  г)  жуда  кичиклиги,  температурага  чидамлилик 

даражаси нисбатан юкори булганлиги туфайли, уларни тугридан-тугри 

генераторнинг  ички  кисмига  (баъзи  генераторларда    чуткатуткичга  

жойлаштириш имконини беради. 

             Хозирги 

вактда 


икки 

турдаги 


интеграл 

ростлагичлар  

чикарилмокда: 14 В га мулжалланган Я-112 ва 28 В га мулжалланган  -

Я-120.Уларнинг  габарит  улчамлари  ва  массаси  РР-350  ростлагичга 

нисбатан    14-24  марта  кичик,  температурага      чидамлилиги  эса  1,6 

марта  юкори.Я-112  русумидаги  ростлагичлар  «Москвич»,  ВАЗ  2105, 

2107  енгил  автомобилларида  ва  ПАЗ,  ЛАЗ,  ЛиАЗ  автобусларида 

урнатилган.УзДЭУавто 

кушма 

корхонасининг 



чикараётган 

автомобилларида  хам  (Тико,  Дамас,  Нексиа)  интеграл  ростлагичлар 

ишлатилган. 

Интеграл  ростлагичларнинг  ишлаш  услуби  РР-350  ростлагичиникига 

ухшаш. 

 

             



   

     



 

 

- 26 - 



 

                 

 

 

 



            

                                                          МАЪРУЗА    №6 

 

§ Аккумулятор батареяларининг тузилиши  ва узига  хос томонлари. 



                                                                                     

Режа


1.Хизмат 

курсатилмайдиган 

 

ва 



кам 

хизмат 


курсатиладиган 

аккумулятор батареяларининг белгиланиши. 

2.Кургошин-кислотали  аккумуляторларни    ишлатишнинг  узига  хос 

томонлари  ва уларнинг холатини аниклаш усуллари. 

              Умумий    маълумотлар

.Двигателни  стартер    ердамида  ишга 

тушириш  учун  ва  генератор  ишламаганда    ёки    унинг  куввати  етарли 

булмаганда  автомобилдаги  барча  ток    истеъмолчиларини  электр 

энергия  билан  таъминлаш  вазифасини    аккумулятор  батареяси 

бажаради.Аккумулятор    электр  токининг  кимёвий  манбаи  булиб,  у 

ташкаридан    электр  токи  берилганда  кимёвий    энергияни  йигиш 

(зарядланиш) 

ва 

уни 


электр 

энергия 


куринишида 

ташки 


истеъмолчиларга  узатиш(разрядланиш)    кобилиятига    эга    булган 

мосламадир..Энергиянинг  бир  турдан  иккинчи  турга  утиш  жараёни 

аккумуляторнинг бутун ишлаш даврида  узлуксиз давом этиб туради. 

               Двигателни  ишга  тушириш  жараёнида  стартёр    жуда  киска 

вакт  ичида  катта  микдорда  250  А  дан  1000  А  гача  ток  истеъмол 

килади.Шунинг  учун    автомобилларга  урнатиладиган  аккумуляторнинг 

ички каршилиги  имкон борича кичик, катта разряд токларига чидамли 

булиши  керак.Тузилиши    катта  разряд  токи  беришга  мослаштирилган  

аккумулятор  батареяси – 

стартёр аккумулятор

 

батареяси



 деб аталади.  

             Автомобилларда 

асосан 

кургошин-кислотали 

ва 

баъзи 


холларда ишкорли аккумуляторлар ишлатилади 

            Кургошин-кислотали  аккумулятор

  элементининг    электр  

юритувчи  кучи  (ЭЮК)  2  В  га  тенг  булиб,  12  В  кучланишга  эга  булагн 

аккумулятор  батареясини  хосил  килиш  учун  олтита  аккумулятор 

батареяси 

кетма-кет 

уланади.Кургошин-кислотали 

аккумулятор 

батареяларининг  ички  каршилиги  кичик  булганлиги  туфайли,  улар 

стартёр  уланганда  аккумулятордаги  кучланишнинг  пасайиши  нисбатан 

кам булади.Шунинг учун кургошин-кислотали аккумуляторларнинг бир 

катор  камчиликлари  булишига  карамасдан(механик  мустахкамлиги 

унчалик  катта  эмас,  хизмат  муддати  нисбатан  кичик  ва  хоказо) 

автомобилларда 

кенг 


куламда 

ишлатилади, 

чунки 

уларниннг 



тавсифномалари стартёр режимига тула мос келади. 

            Ишкорли  аккумулятор   

элементининг  ЭЮК  1,25  В  га    тенг 

булиб,  12  В  кучланишга  эга  булган    аккумулятор  батареясини  хосил 

килиш учун  унта аккумулятор батареяси  кетма-кет уланади.Ишкорли 



 

 

- 27 - 



аккумулятор батареяларининг  ички каршилиги нисбатан катта булади, 

шунинг  учун  катта  ток  билан  разряд  килинганда(стартёр    режими) 

уларнинг 

туткичларидаги 

кучланиш, 

кургошин 

– 

кислотали 



аккумуляторларга  нисбатан    анча  паст  булади  ва    демак,  стартёр  

етарли кувват  бера олмайди. 12 В кучланишаг мулжалланган ишкорли 

аккумулятор батареяси , кургошин-кислотали аккумулятор батареясига 

нисбатан  1,5  марта  огир  булади,  нархи  эса    2-3  баробар  ортик 

булади.Шунинг  учун    ишкорлм  аккумуляторлар  автомобилларда    жуда 

кам  ишлатилади.Лекин    ишкорли  аккумуляторларнинг  механик 

мустахкамлигини  юкорилиги    ва  хизмат  муддати  кургошин-кислотали 

аккумуляторларга  нисбатан    4-5    баробар  ортик    булиши    диккатга 

сазовордир.Шу  сабабли,  аккумуляторларни    ишлатиш  жараёнида  

уларнинг  ишончлилиги    ва    чидамлилик    омиллари    ута    зарур  

булганда(масалан,  ер  шарининг    шимолий  ёки  жанубий    кутбларида, 

умуман  етиб бориш кийин булган жойларда ишлайдиган автомобиллар 

учун) ишкорли аккумуляторларни ишлатиш максадга мувофик булади.         

                                                                                                                          

            Кургошин-кислотали аккумулятор батареясининг тузилиши

          Аккумулятор 



 

батареяси 

олти 

кетма-кет 



уланган 

аккумуляторлардан  ташкил  топган.Хар  бир  аккумулятор    бир-биридан 

тусиклар  билан  ажратилган.Аккумулятор  батареяларининг      кобиги 

эбонит  термопласт,  полипропилен  ва  полистирол  каби    кислотага 

чидамли,  механик  мустахкамлиги  етарли  даражада  юкори    булган  

материаллардан  тайёрланади.Кобикнинг    хар  бир  булимининг    пастки 

кисмида  мусбат  ва  манфий  пластиналар    таянадиган    ковургалар    13  

булиб,  улар  аккумулятор  тубига    чукмалар    йигилганда  (актив  масса 

йигилганда) пластиналарни  киска  туташувдан  саклайди.    

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

6.1-расм.Аккумулятор  батареяси:  1-сепаратор,  2-мусбат  пластиналар,  3-манфий  пластиналар,  4-

баретка, 5-сакловчи тусик, 6-куприкча, 7-копкок, 8-электролит ва дистилланган сув куйиш туйнуги, 

9-элементлараро улагич, 10-тикин, 11-кутб кулоги, 12-яхлиткобик, 13-таянч ковургаси 

             Аккумулятор 

 

элементи 



 

мусбат 


ва 


манфий 

пластиналардан    йигилади.Пластиналар    асоси    кургошин    панжара 



булиб, 

унинг 


куйилиш 

 

хусусиятларини 



яхшилаш, 

механик  




 

 

- 28 - 



мустахкамлигини    ва  коррозияга    чидамлилигини  ошириш  максадида  

таркибига  7-8  %    сурма  ва  0,1-0,2  %  маргимуш    кушилади.Кургошин 

панжаралар  оралигига    актив  масса    тулдирилади.  Мусбат  пластинага  

актив масса сифатида  кургошин суриги (Pb O ), кургошин оксиди (Pb 

O)  ва  сульфат  кислота  (H  S  O  )    аралашмаси    сурилади.Мусбат 

пластинанинг  актив  массаси    мустахкамлигини  ошириш  учун    унга  

полипропилен  толалари  кушилади.Манфий  пластиналаридаги  актив 

масса    иш  жараёнида  зичлашиб  кетишини  олдини  олиш  учун  унинг 

таркибига  2  %  гача  кенгайтирувчи  моддалар  кушилади.Кенгайтирувчи 

моддалар  сифатида    торф,  коракуя,  пахта  тарандиси  ва  хоказолар 

ишлатилади. 

           Шу  усулда    тайёрланган  пластиналар  прессланади,  куритилди 

ва сульфат кислота H S O  хамда дистилланган  сувдан  ташкил топган  

эритмага,  яъни  электролитга  туширилади    ва  киймати  кичик    булган  

ток    билан  заряд  килинади.Бу  жараён   

пластиналарнинг  шаклланиши 

деб аталади

.     


          Пластиналарнинг  шаклланиш  жараёни  натижасида,  мусбат 

пластинадаги  актив  масса    оч  жигарранг    кургошин  оксидига    Pb  O    , 

манфий 

пластинадаги   

кулрангли  говак 



кургошин 

Pb 


га 

айланади.Тайёр  пластиналар    баретка   4 ёрдамида     манфий  ва мусбат  

ярим  блокларига    бириктирилади.Баретка  –  борн  ва  пластиналарнинг  

кулокчалари  кавшарланадиган    куприкча  6  дан  ташкил  топган.Ярим 

блоклардаги  пластиналар    сони ,  аккумулятор  батареясининг   номинал 

сигимини    белгилайдиган  омиллардан  бири    хисобланади.Мусбат 

пластиналарнинг  деформацияга  мойиллиги  катта  булганлиги    сабабли, 

уларни  манфий  пластиналар  орасига  жойлаштирилади.Шунинг  учун  , 

аксарият  холда  манфий пластиналарнинг сони биттага куп булади.Хар 

хил    кутбли  пластиналарнинг    узаро  киска  туташувини  олдини  олиш 

учун  уларнинг орасига сепараторлар  1 урнатилади. 

           Сепараторлар  кислотага    чидамли,  изоляция    хусусиятига  эга 

булган  говак  материаллардан    тайёрланади.Хусусан,микроговакли 

пластмассалар  (мипласт,  поровинил,  порвинг,  винипор)  микроговакли 

эбонит(мипор),  ойна  намати  каби    материаллар  сепараторлар 

тайёрлашда кенг кулланилади. 

          Сепараторлар  туртбурчакли  пластина  куринишида  булиб, 

электролит  утишини  енгиллаштириш  учун    мусбат  пластинага 

каратилган томони ковургали килиб тайёрланади. 

          Аккумуляторлар 

батареяси 

кобигининг 

булинмаларига  

блокларга 

йигилган 

электрод 

ва 

сепараторлар 



жойлаштирилади.Карама-карши  кутбли  ярим  блокларнинг    хар  бири 

кобик  тубида,  уз  ковургасига    таянганлиги  сабабли,  чукмалар  оркали 

пластиналар  орасида    мавжуд  булиши  мумкин  булган    киска  туташув  

истисно килинади. 

             Электролит    сатхини  ёки  зичлигини  улчаш    жараёнида  

пластиналар    хамда  сепараторларнинг    юкори  кисмини    емирилишдан 

саклаш  максадида,  улар  устига    кислотага  чидамли  пластмассадан  

тайёрланган  галвирсимон  сакловчи  тусик 5  урнатилади. 




 

 

- 29 - 



           Эбонит 

ёки 


 

пластмассадан 

тайёрланган 

 

копкок 



аккумуляторнинг    алохида  булимларини  ёки  кобик  устини  тула 

ёпадиган    килиб  тайёрланиши  мумкин.Хр\ар  бир  аккумулятор  алохида 

копкок  7  билан  ёпилганда  унинг  атрофи  кислотага  чидамли  махсус 

мастика 


ёрдамида 

зичлаштирилади.Пластмассадан 

тайёрланадиган 

умумий копкоклар  аккумулятор  кобигига  кавшарланади   ёки  махсус 

елим  ёрдамида ёпиштирилади.     

          Оддий  кургошин-  кислотали    аккумулятор    батареяларига  хос 

камчиликларнинг(  электролит  сатхининг  тез  камайиб  кетиши,  мусбат 

кутбли  пластиналарнинг  тез  емирилиши,  уз-узидан    заряд  булиши  ва 

хоказо  )    купчилиги      пластина  панжаралари  таркибида  7-8  %  сурма 

болигидан келиб чикади. 

Сурма  электролит  таркибидаги  сув  электролиз  булишига  катализатор 

сифатида  таъсир  килади.Сув  водород  ва  кислородга  парчаланиш  

потенциалини 

генераторнингишчи 

кучланишлари 

даражасигача 

пасайтириб, 

сурма 


аккумулятордан 

газлар 


ажралиб 

чикишини 

тезлаштиради.  Натижада,  аккумулятордаги  электролит  сатхи  нисбатан 

тез пасаяди, ажралиб чикаётган  газлар мусбат пластина панжаралари, 

кутб 

кулоклари 



ва 

автомобилларнинг 

металл 

кисмлари  

коррозияланишига олиб келади. 

           Оддий  аккумулятор  батареяларининг  юкорида  келтирилган 

камчиликларини 

бартараф 

килиш 

максадида 



« 

хизмат 


курсатилмайдиган  »  аккумуляторлар  ишлаб    ишлаб  чикилди.  «Хизмат 

курсатилмайдиган  »    аккумуляторларни  ишлаб  чикишдаги  изланишлар 

асосан  газ  ажралиб  чикишини  тезлатувчи  пластиналар  таркибидаги  

сурмани  бутунлай  истисно  килишга    ёки  микдорини  камайтиришга 

йуналтирилди.Илмий 

тадкикотларнинг 

натижалари, 

пластина 

панжаралари    кургошин-кальций-калай    котишмасидан  тайёрланса, 

аккумулятордан  ажралиб  чикаётган    газ  микдори  жуда  кам  булишини 

курсатди.  

Пластина  панжараларини  кургошин-кальций-калай  котишмасидан  

тайёрлаш, 

аккумулятор 

 

ишлаб 


чикариш 

жараёнини 

 

тула 


узгартиришни  такозо  килади.Шунинг  учун  аккумуляторларни    ишлаб 

чикаришдаги йулга куйилган технологик жараённи саклаб колиш билан 

бир  вактда  унинг  хусусиятларини  яхшилиш  максадида  пластина 

панжаралари таркибидаги  сурма микдори 2,0-2,5%  

гача    камайтирилиб,  панжараларнинг    мустахкамлигини    оширишга 

мулжалланган легирловчи кушимчалар кушиш билан 

чекланилади.Бу усулда тайёрланган  

аккумуляторлар «кам хизмат курсатила- 

диган» аккумуляторлар деб юритилади 

ва удардан  газ ажралиб чикиши, одат- 

даги аккумуляторга нисбатан бир неча  

баробар кам булади.6.2-расмда  оддий, 

«кам хизмат курсатиладиган»,  ва «хиз- 

мат курсатилмайдиган» аккумуляторлар- 




 

 

- 30 - 



да  маълум  вакт  давомидаги  (t,соат)  иш                             

6.2-расм.Турли  хил 

аккумулятолрда электро

-

 



жараёнида  электролит сатхининг(Н, %  да)         

лит сатхининг камайиши(Н, %)

 

камайиши    ёки    электролиттаркибидаги  сувнинг    «порлаш»  тезлиги 



курсатилган. 

            Аккумулятор  батареяларининг    тузилиши  ва  курсаткичлари 

маълум техник талабларга жавоб бериши керак ва улар шу талабларга 

мос  равишда  белгиланади.Аккумулятор  батареясининг  белгисидаги 

биринчи сон (3 ёки 6) кетма-кет уланган аккумулятор батареяларининг 

сонини  билдириб,у      аккумулятор  батареясининг      номинал 

кучланишини  (6  ёки  12  В)  курсатади.СТ    харфлари    аккумуляторни  

стартёр  аккумулятор  батареяси  эканлигининг    белгисидир.Кейинги  

сонлар  аккумуляторнинг  20  соатли  тартиботда    разряд  килингандаги  

номинал сигимини («АЧ соат»да), харфлар-кобик материалини 

(Э-эбонит, 

Т-термопласт, 

П-полиэтилен), 

сепараторлар 

материалини(М-мипласт,  Р-мипор,  П-пластипор,  С-шишиа  пахта) 

билдиради.  Аккумулятор  белгисида  кушимча  харфлар  булиши  мумкин, 

Масалан: 

А – умумий копкокли; 

Н – курук- зарядланмаган; 

З  -    «хизмат    курсатилмайдиган»,  электролит  куйилган  ва  тула 

зарядланган. 

Бундан  ташкари,  аккумуляторда  уни  тайёрлаган  корхонанинг    товар 

белгиси  ва чикарилган  муддати  курсатилади. 

Кургошин-кислотали  аккумуляторларда  электролит  сифатида  тозалиги 

нихоятда юкори (95,0 %), зичлиги 25 С да ва 1,83 Ч*10   кг/м  га тенг 

булган,  А  ёки  Б  навли,  аккумуляторлар  учун  махсус  тайёрланган  

сульфат кислотасининг дистилланган  сувдаги  эритмаси ишлатилади. 

            Кургошин-кислотали 

аккумуляторларнинг 

 

асосий 



носозликлари

Аккумуляторларнинг  хизмат  муддати  асосан  уларнинг  ишлатиш  шарт-



шароитларига, уларга курсатиладиган техник тадбирларнинг  сифати ва 

уз  вактида  утказилишига  боглик  булади.Аккумуляторлар  ишлатишнинг 

хамма  коидаларига  риоя  килинганда  ,  улар  4-5  йилгача  хизмат 

курсатиши мумкин. 

      Аккумуляторларни 

ишдан 


чикишининг 

асосий 


сабаблари 

куйидагилардан иборат: 

пластиналарнинг сульфатланиб колиши; 



меъёридан ортик уз-узидан разряд булиши; 

пластиналарнинг емирилиши ва кайишиб кетиши



        Кургошинли-кислотали  аккумуляторларни  ишлатишнинг  узига 

хос    томонлари

    Автомобилларда  ишлатишга мулжалланган аккумулятор батареялари  



заводдан  асосан,  электролитсиз  курук  зарядланган  пластиналар  билан 

чикарилмокда.Бундай  аккумуляторларни    бир    жойдан  иккинчи  жойга 

кучириб  утказиш  кулай,  уларни  нисбатан  узок  муддат  давомида  (  2 



 

 

- 31 - 



йилгача  )    автокорхона  омборларида  саклаш  ва  зарурат  тугилганда  

тезда ишаг тушириш мумкин. 

          Курук  зарядланган  аккумуляторни  ишга  туширишдан  олдин, 

уларга  электролит куйилади ва зарядланади. 

          Аввал 

таъкидлаганимиздек, 

кургошин-кислотали 

аккумуляторларда  электролит  сифатида  тоза  сульфат  кислотанинг 

дистилланган  сувдаги    эритмаси    ишлатилади.Электролит  тайёрлаш  

жараёнида  сувни  кислотага  куйиш  катъиян  ман  этилади.  Чунки,  бу 

холда    сувнинг  устки  катламлар  жуда  катта  тезлик  билан  исиб  кетиб 

кайнайди, кислота билан биргаликда атрофга сачрай бошлайди ва киши 

терисига      тушиб  огир    куйиш    жарохатларига    олиб  келиши 

мумкин.Шунинг  учун    электролит  тайёрлашда  факат    кислота  сувга 

ингичка  оким    куринишида  жилдиллати  куйилади  ва  махсус    шиша 

таёкча  билан  узлуксиз  аралаштириб  турилади.Электролит  тайёрлашда 

ишлатиладиган идишларнинг  материали  пластмассадан  ёки  сополдан  

булиши  талаб  килинади.Шиши  идишларнинг    электролит  тайёрлаш 

жараёнида    ажралиб  чикадиган  иссиклик  таъсирида  ёрилиб  кетиш 

хавфи бор. 

          Электролит  тайёрлашда  ёки  уни  аккумуляторга  куйишда 

тегишли  хавфсизлик  чоралари    курилиши  зарур,  хусусан,  кузойнак 

такилиши,  резина  кулкоп  ва  этик,  кислотага  чидамли  материалдан 

тайёрланган этак ёки костюм кийилиши зарур. 

        УзДЭУавто    автомобилларига  урнатилган    аккумуляторларни 

ишлатишнинг узига хос томонлари .  

         УзДЭУавто автомобилларининг барчасига  (Тико, Дамас, Нексиа) 

хизмат  курсатилмайдиган  аккумуляторлар  урнатилган  булиб,  уларнинг 

умумий  копкоги  герметик  ёпилган  холда  тайёрланган.Иш  жараёнида  

батареяда  оз  микдорда  хосил  буладиган    газларни  ташкарига  чикариб 

юбориш  учун  копкокнинг  ён  томонидан  иккита  шамоллатиш  туйнуги 

колдирилган. 

УзДЭУавто  автомобилларини  ишлатиш  буйича  йурикномаларга  кура, 

уларга  урнатилган  аккумуляторлар  иккита  асосий  курсаткич  билан  

тавсифланади: 

а

) Электр сигим (RC курсаткич) ; 



б) Разряд токининг максимал киймати (ССА курсаткич

) .  


  

             Аккумуляторларни ишлатиш жараёнидаги карови ва уларнинг 

техник         холатини аниклаш.

 

           Аккумуляторларнинг хизмат муддати, асосан , уларни ишлатиш 



даврида белгиланган коида, тадбир-амалларни  уз вактида  ва сифатли 

утказишга  боглик.Бу  коида,  тадбир-амаллар  куйидагиларни  уз  ичига 

олади:  

мунтазам  равишда  кутб  кулокларини  тозалаб  уларга  техник 



вазелин  сурилади,  батареянинг  устки  кисмини    10  %  ли  навшадир  

спирти  эритмаси  билан    тозалаб  турилади,  батареяни    яхши 

мустахкаиланганлиги текширилади; 



 

 

- 32 - 



камида икки хафтада бир марта электролит сатхи текширилади 

ва зарурат буйича  дистилланган сув куйилади; 

камида  бир  ойда  бир  марта  электролит  зичлиги  улчанади    ва  



аккумуляторнинг 

разрядланганлик 

даражаси 

аникланади.Агар 

разрядланганлик даражаси ёзда  50 % дан , кишда 25 % дан ортик булса 

, батарея  дархол  зарядлашга куйилади; 

генератор    кучланишининг    киймати    мунтазам  равишда  



назорат килинади ва зарурат буйича простланади; 

бир  йилда  1-2  марта    аккумуляторни  автомобилдан  олиб,  ток 



киймати узгармас булгандаги заряд усули билан тула  зарядлаш  усули 

тавсия килинади.  

 

  

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

                                                      МАЪРУЗА  № 7 

 

                               §  Аккумуляторда      ЭЮК    хосил    булиш  



механизми. 

                                                               Режа. 

1.Акумуляторлардаги физика-кимёвий жараёнлар. 

2.Аккумуляторнинг элетр юритувчи кучи. 

           Кургошин  –  кислотали    аккумуляторларнинг  ишлаш  принципи 

электролиз 

вактида 

 

электродларнинг 



кутбланиш 

ходисасига 

асосланган.

Кутбланиш 

деб, 

электродлар 



орасида 

потенциаллар 

айирмасини  хосил  килишга  айтилади  ва  у  зарядланиш,  яъни 

аккумуляторнинг  энергия туплаш жараёнида содир булади. 

         Тула 

зарядланган 

 

аккумулятор 



батареясининг 

мусбат  


пластинасидаги    актив  масса    кургошин  икки  оксидидан  (Pb  O  ), 

манфий  пластинкадаги  –говак  кургошиндан  (Pb)  ташкил  топиб, 

электролит сифатида сульфат кислотанинг 

(H SO )  дистилланган сувдаги эритмаси ишлатилади. 

          Аккумулятор 

батареясининг 

 

пластиналари 



оркали 

зарядсизланиш    ва    разрядланиш            токлари            утганда            содир      

буладиган    жараёнларни   “ куш 



 

 

- 33 - 



сульфатланиш  ”    назарияси  асосида    тушунтириш  мумкин    ва  унинг 

мохияти  куйидагидан  иборат. 

          Ривожланиш  жараёнида  (7.1-жадвал)  манфий    пластинадан  

эритмага    кургошин  ионлари  Pb  ажралиб  чикади  ва  электролит 

таркибидаги    сульфат    кислота  диссоциацияси    натижасида  хосил  

буладиган    сульфат  ионлари    SO    -    билан  реакцияга  киришади:           

Pb**  +  SO  --  =  Pb SO

  

         Реакция натижасига  электролитда хосил буладиган эримайдиган  



кургошин сульфат 

Pb SO 


 тузи манфий пластинага утиради. 

         Мусбат  пластинадаги  кургошин  икки  оксиди 

Pb  O 

  эритмага 



утади  ва  сув  билан  реакцияга  киришиб  турт  валентли    кургошин 

Pb       

ва бир  валентли гидроксил  ОН ионларини хосил килади: 

              

Pb O  +  2 H O  =  Pb(OH)  =  Pb       + 4OH 

       Бундан  кейин  туртвалентли    кургошин  ионлари    иккитадан  

манфий  заряд  олиб икки валентли  кургошин ионларига айланади: 

                 Pb   + 2е 





Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет