Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 76. Қимыл атауы
Іс, қимыл, амалдың шағын, жағын көрсетпей, тек сол қимыл, амалды атап қана қоятын етістіктің түрі қ и м ы л а т а у ы деп аталады. Қимыл атауы етістіктің негізгі түбірі мен туынды түбіріне -у жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: жаз-у, бар-у, ал-у, ұйымдастыр-у, сырла-у, ақта-у т. б. Қимыл атауы - етістіктің грамматикалық категорияларының ішіндегі бір ерекше түрі. Қимыл есімдері өзінің грамматикалық қасиеттері мен тұлғалану белгілері және синтаксистік қызметі жағынан етістіктерден гөрі есімдерге бейім болып келеді. Олар есімдерше тәуелденеді, септеледі. Мысалы: баруым, баруың, баруы, баруымыз, баруыңыз; Осы ерекшеліктеріне қарай қимыл атаулары сөйлемдегі орнына, морфологиялық тұлғасына байланысты сөйлемнің тұрлаулы мүшелері де, тұрлаусыз мүшелері де болып келе береді. Сөйлемнің басында атау тұлғада келіп, бастауыш болады: Мысалы: 1) Ерте тұрып, дене шынықтыру, таза ауада серуендеу - денсаулық кепілі. Ілік септік тұлғасында келіп, анықтауыш қызметінде қолданылады: Білмегеніңді сұрап, біліп алудың еш ұяттығы жоқ. Ілік пен атаудан басқа септік тұлғаларында келіп, толықтауыш болады: Ол оқуды қойып, жазуға кірісті. Сөйлемнің аяғында атау және жатыс септік тұлғаларында келіп, баяндауыш та болады: Бізідің алдымыздағы негізгі міндет- еңбек өнімділігін арттыру. Алматыда дүние жүзі қазақтарының құрылтайы өтуде. Қимыл атауынан кейін тиіс, керек сияқты модальдық сөздер тіркесе айтылса, үнемі баяндауыштық қызмет атқарады: Мысалы: Бұл жұмысты бүгін бітіру керек. § 77. Көсемше Етістіктің лексика-семантикалық категорияларының бірі-көсемше. Көсемше етістік өз алдына тиянақты қимылдық процесті білдірмей, екінші бір ашық райлы етістіктегі қимылдың сапасын көрсетіп тұрады.Мысалы: кір- ді-қалай кірді? Сөйлей кірді.Сөйледі-қалай (қайтіп) сөйледі?Асығып сөйледі. 197 Келді-не мақсатпен (не істегелі) келді?Оқығалы келді. Бұл мысалдардағы сөйлей, асығып, оқығалы деген сөздер ашық райлы етістіктегі қимылдың сапасын, белгісін сипаттайды. Сонымен қатар көсемше сөйлемде жеке тұрып, өз алдына тиянақты баян- дауыш бола алмайды, өзге бір ашық райлы етістікке тіркесіп айтылады да, күрделі етістік тудырады. Мысалы: оқып болды, санай бастады, келе берді, айта салды, келіп қалды. Бұл күрделі етістіктердің бірінші сыңарындағы оқып, санай, келе, айта ,келіп көсемшелері өзінен кейінгі көмекші етістік- терсіз сөйлемнің тиянақты дара баяндауышы бола алмайды, лексикалық мағыналары олқыланып, қимылдың ұғымы тиянақталмай тұрады. жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|