Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ды,-ді
- Орылған егін, шабылған шөп, айтатын сөз, оқыған
- Біткен
| § 78. Есімше
Түбірі етістік сөзінен бола тұрса да, тұлғалануы және сөйлемдегі син- таксистік қызметі ерекше болып келетін етістіктің бір түрі е с і м ш е деп аталады. Есімше етістіктер үнемі қимыл, іс, қозғалыс, амал, әрекет түрінде қолда- нылмай, белгілі есім сөзінің қимылдық сапасы, белгісі, қасиеті түрінде ұғы- нылады. Белгілі субъектінің қимыл, амал, әрекетін білдіретін етістіктер есім- ше тұлғасына енгенде, сол өз субъектісінің қимылдық белгісіне айналады. Мысалы, Кітап оқылды. Адамдар келді. Ән шырқалды. Оқушы сөйледі деген сөйлемдердің оқылды, келді, шырқалды, сөйледі деген етістік баяндау- ыштарының үшінші жақтық өткен шақтық грамматикалық мағынаны білді- ретін -ды,-ді қосымшаларын алып тастап, оның орнына есімшенің –ған,-ген жұрнақтарын жалғап,субъектінің (бастауыштың) алдынан келтіріп айтса, оқылдған кітап, келген адамдар, шырқалған ән, сөйлеген оқушы болып, сол субъектінің амал, әрекетін білдірмей, қимылдың сапасын, белгісін білдіреді. Есімшелерде етістіктің де, есім сөздерінің де белгісі болады. Етістіктің бел- гісі- есімшелердің етістіктің түбірінен жасалатындығында. Есім сөздеріне ұқсастығы –етістіктің түбірінен жасала тұрса да, есімшелердің есім сөздердің үлгісімен көптеліп, тәуелденіп, септеліп және жіктеліп айтылатындығында. Есімдердің ішінде есімшелер сын есімдерге ұқсайды. Сын есім сияқты зат есім сөзінің алдында келіп, қабыса байланысып, анықтауыш болып келеді. Мысалы: Орылған егін, шабылған шөп, айтатын сөз, оқыған адам. 199 Есімше зат есім сөзіне тіркесіп айтылғанда, зат есім сөзі тұлғалық өзге- рістерге еніп, құбылып отырса да , есімше өзгеріссіз атау тұлғада қалып отырады. Мысалы: Біткен істің міні жоқ, бітірген ердің кемі жоқ. Піскен асқа тік қасық. Қырсыққан жігіт мал таппас. (М. М.) Есімше зат есім сөзімен тіркесіп айтылмай, зат есім сөзі түсіріліп, есімше сол заттың орнына қолданылса, онда ол субстантивтеніп (заттанып), зат есім сөзінің үлгісімен көптеледі, тәуелденеді және септеледі. Мысалы: келген адамдар-келгендер келген адамдардың-келгендердің келген адамдарға – келгендерге келген адамдарды – келгендерді келген адамдарда – келгендерде келген адамдардан – келгендерден келген адамдармен – келгендермен туган інім –туғаным, туган ініме-туғаныма. Есімше бір жағынан етістікке, екінші жағынан есімдерге ұқсас етістіктің ерекше бір түрі болуына байланысты есімшелердің шақтық ұғымы да болады. Есімшелер мағынасына және тұлғалық белгісіне қарай, мына сияқты шақтық ұғымдарда қолданылады: 1) өткен шақтық есімше, 2) осы шақтық есімше, 3) келер шақтық есімше және 4) ауыспалы шақтық есімше. жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|