Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
жатыр. 2. Ол Алматыда оқып жатыр
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Іше бастады
- Ішіп болды
- 110-жаттығу.
| жатыр. 2. Ол Алматыда оқып жатыр. 3. І нім үйде қалды. 4. Емтихан
сессиясы жақындап қалды. Бұл сөйлемдердің бірінші, үшінші-сіндегі жатыр, қалды деген сөздер өздерінің ,бастапқы мағыналарында қолданылып, толық мағыналы негізгі етістік қызметінде, сейлемнің дара етістік баяндауышы болып тұр. Ал екінші, төртінші сөйлемдердегі оқып жатыр, жақындап қалды деген тіркесгерде жатыр, қалды деген сөздер өздерінің бастапқы мағыналарынан айырылып, күрделі баяндауыштардың бірінші сыңарындағы оқып, жақындап деген көсемше етістіктерге тіркесіп айтылып, негізгі сөзге осы шақтық және өткен шақтық, үшінші жақтық грамматикалық ұғым беру үшін қолданылып тұр. Бұл тұрақты тіркес күйінде ешкандай жату, қалу түсінігі жоқ, ауыспалы көмекші етістіктер күрделі етістіктің құрамында айтылғанда, негізгі етістіктегі айтылған қимылдық процесті тек жақ және шақ жағынан ғана тиянақтап қоймай, негізгі етістік-тегі қимылдың өту сатысын, өту қалпын, дәрежесін де көрсетіп тұрады. Мысалы іш деген қимылды алып, осыған көмекші етістіктерді тіркестіріп айтатын болсақ, сол ішу процесінің әр түрлі сатысын көрсетуге болады. Мысалы: ішті — ішу қимылы өткен шақта істелді, бірақ қай шамада орындалғаны айтылмай тұр. Ішіп көрді—ішу қимылы өткен шақта істелді, бірақ ішу процесі жүргізілген жоқ, тек байуау ғана жасалғаны көрсетіледі. Іше бастады — мұңда да ішу қимылы өткен шақта істелді, бірақ сол ішу процесінің бастапқы кезеңі ғана көрсетіледі. Ішіп жатыр — ішу кимылы әңгіме болып тұрған кезде, яғни осы шақта болып жатыр. Ішіп болды — ішу қимылын өткен шақта, үшінші жақтағы адам ғана аяқтады, бірақ процесс тоқталған жоқ. Ішіп қойды — ішу қимылы өткен шақта аяқталды және белгілі ыдыста одан әрі ішетін еш нәрсе қалған жоқ деген ұғымды білдіреді. Іше салды — мұнда ішу қимылының өткен шақта істелуімен қатар өте тез орындалғандығы көрсетіледі. Сөйтіп, күрделі етістіктің құрамындағы ауыспалы көмекші етістіктер өздерінің бастапқы мағыналарынан не жартылай, не бүтіндей айырылып барып негізгі етістікке жақтық, шақтық грамматикалық ұғым берумен қатар, негізгі етістіктерге, жоғарыдағы көрсетілгендер сияқты, қосымша мағыналық өң береді. 110-жаттығу. Мына сөйлемдерді көшіріп, негізгі түбір, етістіктің астын бір, туынды етістіктің астын екі, күрделі етістіктің астын ирек сызықпен сызып жазыңдар.Күрделі етістіктің құрамындағы көмекші етістіктің түрін ажыратып айтыңдар. Қорадан үшеу ғана болып шыққан Бейсендер тобына жолдан адамдар қосыла берді. (С.Б.) 2. Дәл үстімізден танкінің ең үлкендері өтіп барады екен. (Ғ.Мүсір.) 3. Менің де ойым осы. Ауыл шаруашылық бөлімімен алдын ала келісіп, Баршагүлді шақыртқанмын. (Ғ.Сл.) 4. Ержан жүрелеп отырды.(Т.А.) 5. Баян бәйбіше бір жапырақ қағазды жүрегіне қысып келе жатыр.(Ә.Ә.) 6. Мен Михаил Ивановичтің осы бір сөзіне әбден сеніп алған едім, сондықтан да әкемнің амандығына да, өзіміздің апат құшағынан құтылатындығымызға да бұдан былай ешбір шек келтірмедім. (Ә.С.) 7. Әбдірахманның бұл сөзіне Дмитриев таңданғандай, жүзіне қадала қарады.(Х.Е.) 8. Мен генералға рақ-мет айтып, бұрынғы орныма отырдым.(Б.М-ұ.) 9. Шығанақ бәсеңдеп сала берді.(Ғ.М.) 10. – Дәрмен аға, атама сіздерді айтайыншы-деп, сылтауратып, үйге қарай жүгіре жөнелді.(М.Ә.) 11. Қырықтықшы жас бала бастыққа аңтарыла қарап қалды.(Б.К.) жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|