Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис
Біреуге бір істі істеуді бұйыру, талап ету, өтіну, үндеу мәнінде
жүктеу/скачать 3.22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тоқта! Қайырыла кет!
- Тарт
- Келші
| Біреуге бір істі істеуді бұйыру, талап ету, өтіну, үндеу мәнінде
айтылған сөйлемдерді б ұ й р ы қ т ы с ө й л е м дейді. Бұйрықты сөйлемдер жалаң бұйрық түрінде ғана айтылмайды, сонымен қатар кісінің еркін, талабын, кеңесін, тілегін т.б. білдіреді. Бұйрықты сөйлем, негізінен, ауызекі тілге тән. Көркем әдебиетте ондай сөйлем диалогта жиі ұшырайды. Бұйрықты сөйлемдер етістіктің бұйрық және қалау райы арқылы жасалады. Олар сөйлемнің баяндауышы болып жұмсалады да, сөйлем түгелімен көтеріңкі, асқақ әуенмен айтылады. Мысалы: -Шеген! Тоқта! Қайырыла кет! (Ғ.Мүсір.). Еріңдер соңыма! (Ғ.Мүсір.). -Тарт қолыңды! (М.Ә.). –Тоқташы, балам! – деді Шығанақ өтіп бара жатып. -Тарыңнан титтей берші! (Ғ.Мұстафин). Бұйрықты сөйлемдердің баяндауыштары қандай сөз болғандарына қарай және сөйлемнің құрамы қандай болуына қарай, олардың мазмұны да әр түрлі болады: а)Баяндауыштары етістіктің бұйрық райының екінші жағында айтылған сөйлемдер көбінесе бұйрық, талап, кейде үндеу мәнінде болады: Тарт тіліңді! Жоғал көзіме көрінбей! – деп Ысқақ кимелеп кетті (С.Ерубаев!. б)Баяндауыштары бұйрық райдың үшінші жағында айтылған сөйлемдер көбінесе талап, тілек мәнді болып келеді: Керімбек малды тез жайлауға айдасын! Бағар көбейсін, шалым! (Ғ.Мүсір.) в)Баяндауыштары етістіктің бұйрық райларында айтылып, оған –шы, -ші 249 жұрнақтары жалғанып, тілек, жалыныш, не сыпайы түрде бұйыруды білдіретін сөйлемдер жасалады: – Келші, қалқам, менің қасыма отыршы! Қарағым, мына баланы риза қылшы! (Ә.Әбішев.).Балам, жөніңді айтшы! (М.Ә.). г) -шы, -ші қосымшасы жалғанған бұйрық рай тұлғалы баяндауыштары бар сөйлемдер кейде біреуге сес көрсету, қорқыту мәнінде айтылады: - Қане, осы баланың бәйгесін бермей көрші! Тапсырманы орындамай көрші! (Ғ.Сланов.). д) Етістіктің қалау, бұйрық рай тұлғаларынан жасалған баяндауыштары бар сөйлемдер ұран, үндеу мағынасында да жұмсалады: 22 Наурыз, көктем мерекесі құтты болсын! Спортшы жастар, қазақстанның көк байрағын олимпиада төрінде желбірете беріңдер! («Егемен Қазақстан» газетінен) жүктеу/скачать 3.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|