Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис

§ 110. Күрделі баяндауыш болатын сөз тіркестері

жүктеу/скачать 3.22 Mb.

Pdf көрінісі

бет	243/337
Дата	26.09.2023
өлшемі	3.22 Mb.
	#478549
түрі	Оқулық

1 ... 239 240 241 242 243 244 245 246 ... 337

аза тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис

2)Есім күрделі баяндауыш. Бірнеше есім сөздері тіркесіп, бір сұраққа жауап береді де, есім күрделі баяндауыш деп аталады.

§ 110. Күрделі баяндауыш болатын сөз тіркестері

Күрделі баяндауыштар құрамы жағынан, негізінде, үш түрлі болып
келеді:1) Етістік күрделі баяндауыш 2) Есім күрделі баяндауыш 3) Етістік
пен есімдерден болған баяндауыш.
1)
Етістік күрделі баяндауыш. Бірнеше етістік сөздері тіркесіп
айтылып, бір сұраққа жауап береді де, таза етістік баяндауыштар деп аталады.
Етістік күрделі баяндауыштардың құрамына енген сөз тіркестерінің біріншісі
баяндауыштық ьұғымға ие болатын негізгі етістік болып саналады да,
қалғандары көмекші етістік болып келеді.Баяндауыштық ұғымға ие болатын
негізгі етістік көсемше я есімше тұлғасында айтылады. Кейінгі көмекші
етістіктер негізгі етістіктің грамматикалық мағынасын тиянақтау үшін
қолданылады. Сондықтан сөйлемнің бастауышы ең соңғы көмекші етістікпен
қиысады. Жақсылық та, Мұхит та ойланып қалды деген сөйлемде күрделі
баяндауыш – ойланып қалды. Мұнда екі етістік бар, біріншісі – ойланып
көмекші етістік те, екіншісі – қалды көмекші етістік.Өйткені бұл екі етістік
арқылы айтылған ой – Жақсылы пен Мұхиттың ойлануы. Қалды деген
көмекші етістік бұл тіркесте өзінің бастапқы мағынасынан айырылып,
ойланып деген негізгі етістікті шақтық, жақтық грамматикалық категория
жағынан тиянақтап тұр.
Етістік күрделі баяндауышқа мысалдар:
1) Көкжиектен көтерілген манағы көк ала бұлттар бірте-бірте
тұтасқан қара бұлтқа айналып, салмақпен көтеріліп түнеріп келеді екен. (Ә.
Ә.) 2) Күн еңкейіп барады. 3) Осы кезде Қайырбек те, Михаил да сақылдап
күліп жіберді (Ғ. Сл.)
2)Есім күрделі баяндауыш. Бірнеше есім сөздері тіркесіп, бір сұраққа
жауап береді де, есім күрделі баяндауыш деп аталады. Олар төмендегіше
болып келеді:

269
а) Ілік септік жалғаулы анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаулы анықта-
лушы сөздердің тіркесі бір сұраққа жауап беріп, есім күрделі баяңдауыш
жасайды. Мұндайда ілік жалғауының қосымшасы ашық түрде де, жасырын
түрде де болуы мумкін. Европа мен Азия құрлықтарын бөліп жатқан – көне

жүктеу/скачать 3.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 239 240 241 242 243 244 245 246 ... 337