Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

1. Үндестік заңы - қазақ тілінің негізгі ерекшеліктерінің бірі.

2. Кірме сөздердің көптеп енуі тіліміздің сөздік қорын

Жоғарыда келтірілген келеңсіздіктермен бірге,

окушылардың меңгеретін сөздерінің шамасы, оқулықтардың мұндай көп мағыналы сөздермен қамтылуы да аса маңызды. Көп мағыналылықтың арасы алшақтап, омоним жасалатын жағдайлардың БСО мәтіндерінде молынан қамтылуы оқушының тіл байлығын арттырып, сөздік қорын кеңітеді.

Осы тұрғыда өз зерттеуімізде БСО мәтіндеріндегі омонимдерге қатысты өз пікіріміз бен ұсыным, тұжырымдарымызды зерттеу барысында алынған лингвостатистикалық нәтижелерге негіздейміз.

Бастауыш сыныпқа барған оқушы жаңа материалды игеру барысында өзінің сөздік қорын үнемі толықтырумен болады. Олар мағынасы бұрын беймәлім сөздер мен сөз формаларын, сонымен бірге сөздің көп мағынада жұмсалу ерекшеліктерін де оқып -үйренеді.

Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздердің мағыналарының алшақтап, ажырауынан омонимдер жасалатын жағдайлар жиі ұшырайды. Мысалы 1. той — етістік, 2. той — зат есім. Біз қарастырған мәтіндерде лексика-грамматикалық омонимдердің мына төмендегіше түрлері кездесті:

1. Зат есім әрі етістікке жататын түрін шартты белгімен (3-Е) деп белгілесек, оған мысал болатын - айқас сөзі зат есім түрінде 19 рет, ал етістік түрінде - 4 рет кездескен:

2.(3-С), уста, (з-25), (с-2).

з.(З-К), ара, (з-86), (к-205).

4.(3-Y), can, (3-596), (ү-50). 5.(3-А), жүздік, (з-50), (а-57). б.(3-П),топ, (3-102), (л-1). 7.(3-М), ана, (3-123), (м-18). 8.(3-Ш), қатар, (з-Ю), (ш-11). 9.(3-0), қап, (3-107), (о-2). Ю.(Е-М), сол, (е-70), (м-317). 11. (Е-С), алыс, (е-16), (с-59). 12.(Е-К), арт, (е-50), (к-49). ІЗ.(Е-Д), аз, (ә-120), (е-1). 14.(Е-Ш), ал, (е-1256), (ш-747). 15.(Е-А), кырык, (е-1), (а-20). іб.(С-Ү), жаңа, (с-187), (ү-16). 17.(С-Л), жалаң, (с-1), (л-1). 18.(С-А), жарым, (с-3), (а-8). \9.(С-Ц),хош,(с-1),(д-1). 2О.(Ш-М), мен, (ш-742), (м-870). 21.(Ш-Ү), кейін, (ш-335), (ү-95). 22.(Е-О), мә, (е-3), (о-і). 23.(Ү-О), кош, (ү-5), (о-12). 24.(О-Ш), па, (о-і), (ш-19).

26.(Ш-К), соң, (ш-299), (к-72). 27.(Ү-Е), кдлт-күлт, (ү-1), (е-1). 28.(М-А), бір, (м-20), (а-2024). 29.(О-3-Е), ой, (о-ІЗ), (з-52), (е-27).

52

ЗО.(З-С-Е), ку, (о-6), (з-8), (е-54). ЗІ.(З-Ү-Л), кілт, (з-6), (ү-4), (л-3). З2.(3-Е-Ү), таң, (з-39), (е-9), (ү-13). ЗЗ.(З-Е-О-Ш), ау, (з-7), (е-11), (о-7), (ш-13).

Сондықтан да оқушылардың меңгеретін сөздері мен сөздердің көп мағыналылығының арасындағы сандық арақатынасты анықтаудың маңызы ерекше. Себебі - сөздің көп мағыналылығы көбейген сайын, мәтіндегі осы көп мағыналы сөздердің саны да азая түседі [62,103].

Ал бастауыш сынып оқушысы белгілі бір сөздің формасымен бірге оның мазмұнын, яғни түрлі мағыналарын қоса меңгеретінін ескерсек, омонимдердің сөздік қорды толықтырудағы маңызы айқындала түседі.

Жоғарыдағы 25 кестеден көрінгендей, лексика-грамматикалық омонимдердің ішінде ең жиі кездесетіңцері ЗЕ (31,04 %), ЕШ (17,61%), ЗС (5,5%), ШМ (7,38%), МА (6,07%), ЕД (5,23%) және ЗҮ (29,5%) түрлері.

Ал ең аз кездесетін іүрлеріне СД (0,008%), ЕО (0,01%), СА (0,002%) және ҮЛ (0,02%) секідді омонимдер жатады.

БСО мәтіндерінің жиілік сөздіктеріне сүйене отырып, тіл заңдылықтарын түсіндіру барысындағы тағы бір ерекше маңызды нәрсе - оқулық мәтіндеріне шығармалары өнген әр түрлі авторлардың тілі мен оқушы тілі арасындағы сөздік қорға байланысты туындайтын сәйкессіздік - оқулық құрастырушылар тарапынан әлі де назарға алынбай келеді. Мәтіндерге лексикалық бірліктерді іріктеуде баланың таным көкжиегін кеңітетін жаңа мәнге ие сөздердің молынан қамтылуы ескеріле бермейді. Мұнда оқулықтарда сирек кездесетін сөздермен бірге, жиі қолданыста болғанымен, оқушы тілінде белсенді түрде қолданылмайтын немесе бейтаныс сөздерге де көңіл аудару керек. Осы мақсатпен зерттеу жүргізілген 50 ж. БСО мәтіндеріндегі оқушылар тілінде белсенді түрде қолданылмайтын, жиі және сирек қолданыстағы сөздер Шымкент қаласындағы №50, 64, 26 және №47 қазақ мектептеріне, сонымен бірге Қазығүрт ауданының Қ.Сәтбаев атындағы орта мектепке эксперимент жүргізу барысында анықталды.

Мұнда оқушыларға алдымен әрбір сөзді жеке дара қалпында мағынасын түсіндіру талап етілді. Бұдан кейін мағынасы түсінуге қиындық келтіретін сөздер түрлендіріліп, бірнеше вариантта берілді. Мысалы, ақ, етістігін түсіндіру үшін бұл сөздің ағын, аққан, ағыз сияқгы формалары да қамтылды. Ал соңында олардың әрбірін өздері тіркесетін сөздермен бірге бере отырып, оқушылар ұғымына жақындау үлгіде шығуына назар аудардық. Мысалы, айқар етістігінің

55

мағынасы оқушыға түсінікті болуы үшін бұл сөз айқара аш түрінде, ал қылаула етістігі қылаулап жауды тіркесімен берілді. Жүргізілген бақылау барысында оқушылар толық түсінетін, жартылай білетін және мағынасы беймәлім, яғни олардың сөздік қорында жоқ лексикалық бірліктер жеке-жеке топтастырылды. Ондағы статистикалық мәліметтер бойынша 50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексикалық бірліктердің әрбір сыныпқа қатысты оқушылар тіліндегі қодданымы анықтадды. Атап айтқанда, оқулықтар бойынша 1 сыныптағы 3126 сөздің оқушыларға 2264-і таныс, 862-і бейтаныс, 2 сыныптағы 6513 сөздің 4930-ы таныс, 1583-і бейтаныс, 3 сыныптағы 9344 сөздің 6803-і таныс, 2541-і бейтаныс сөздер екендігі дәлелденді. Бұлардың ішінде оқулықтарда жиі қолданылғанмен, оқушыларға бейтаныс, сонымен бірге оқулықтарда сирек қолданылатын танымдық маңызы жоғары сөздері іріктеліп, бастауыш сынып оқушыларының тілін байытып, сөздік корын кеңейту мақсатында минимум сөздік құрастырылды. Сонымен бірге 50 ж. БСО мәтіндеріндегі лексикалық бірліктердің әрбір сынып сайын қайталана қолданылуы және әрбір сынып сайын алдыңғы сыныптарда кездеспейтін жана сөздердің енуі сарапталып, олардың окушы сөздік қорын арттырудағы мүмкіндіктеріне таддау жасалынды(2б-кесте).

50 ж. БСО мәтіндерінің сыныптан сыныпқа көшу барысындағы лексикалық өзгерістері

56

Сыныптар	Сөз саны	Сәйке с келеті ні	Пайыз (%)	Сәйкес емесі	пайыз (%)	Жаңа сөз	паиыз (%)
1 сынып	3126
2 сынып	6513
3 сынып	9344
1-2 сынып	7014	2625	37,42	4389	62,57	3888	55,43
2-3 сынып	10028	5829	58,12	4199	41,87	3014	30,06
1-3 сынып	10298	4342	42,17	5956	57,83	270	2,62

50 ж. БСО мәтіндерін 70 ж. БСО және БӘ мәтіндерінің лексикасымен салыстыру арқылы олардағы лексикалық қордың ара салмағы ашылды. Нәтижесінде 50 ж. БСО мәтіндеріндегі 4042 сөз 70 ж. БСО мәтіндерінде жоқ болса, 70 ж. БСО мәтіндеріндегі 5030 сөз 50 ж. БСО мәтіндерщце кездеспейтіні және 4155 сөз БӘ мәтіндерінде қамтылмағавдығы анықталды. Алынған нәтижелер салыстырылушы мәтіндердің арасындағы лексикалық ерекшеліктерді анықгауға мүмкіндік берді.

Сирек қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы