Қазақстан археологиясы
Қала құрылыстары, жаңа үлгідегі тұрғын үйлердің қалыптасуы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қала бекіністері.
| Қала құрылыстары, жаңа үлгідегі тұрғын үйлердің қалыптасуы. Қаладағы құрылыстар жөніндегі, қала махалласының сипаты, қоғамдық құрылыстар және де жаңа үлгідегі тұрғын үйлердің тұрғызылуы жайлы мәліметтерді Отырар, ішінара Бұзық қала-жұрттарының қазба жұмыстары көрсетіп берді.
ХІІІ-ХV ғасыр бірінші жартысындағы қазақстандық қалалардағы дәстүрлі құрауыштар (компоненттер) қатарына бұрынғыдай моншалар да кірді. ХІІІ ғасыр соңғы ширегі мен ХV ғасыр бас кезіне жататын олардың бірі Отырардан қазылды. Ол оңтүстік қақпадан 200 м батысқа қарай, су қоймасының жағалауында, ХІ-ХІІ ғасырлардағы моншаның орнына соғылған. Жоспардағы бағыттары бұрынғыдай солтүстік-батыс жақта емес; оған келушілер оңтүстік-шығыстан кірген. Монша тік бұрышты құрылыс, оның айқыш (крест) тәрізді жоспары айқын аңғарылады. Оның екі кезеңде салынғандығы анықталды. Алғашқыда монша аумағы сыртқы қабырғасынан есептегенде 13,5х16,5 м болған. Бұл кезде орталық залдың аумағы 22 шаршы метр еді, қалған бөліктері суға арналған цистерна бөлмесін есептемегенде аумағы 7,2 шаршы метр болды. Монша 10 бөлмеден тұрды, оған киім шешетін (лөңгіхана), бу және массаж бөлмесі қызметін атқарған екі бенуарлы орталық зал, жуынатын – ыстықхана мен суықхана бөлмелері кірген. Ол су қоймасынан жер асты галлереясымен келген құбыр арқылы сумен қамтамасыз етілген. Су құбыры суық және ыстық суға арналған цистерна тұрған бөлмеге тартылған. Мұнда төрт резервуар болған. Бірнеше бөлікке бөлінген олар өзара біріккен ұзын цистерна түрінде. Бұлардың неге арналғандығын ибн Синаның айтқан «адамдар шомылғанда бірнеше ерітінді пайдаланды» деген мәліметі кеңінен түсінуге мүмкіндік береді. Кейбіріне өсімдік, күкірт, күлді қайнатып алса, басқаларына ол темір, тұз, кварц, тотияйын қосылған деп көрсетеді. Қала бекіністері. Жазбаша деректемелердің мәлімдеуіне қарағанда, моңғолдар қаланы басып алған соң, бірінші кезекте оның бекінісін қиратып отырған. Отырардың дуалдары мен қамалының толық тасталқан етілгені анықталды, Сығанақ пен Ашнастың да тағдыры осындай болған. Моңғолдар қалалардың бекініс ретінде қайта өрлеуіне кедергі жасады. Марко Поло былай деп жазған: моңғолдар кезінде «әскердің кіруіне кедергі жасай алмауы үшін қалалардың дуалдары мен қақпалары болуына рұқсат етілмеген. Осылайша ауыздықталған халықтар тынышталады және теріс мінез көрсетпейді». Сондықтан қалалар кейіннен біртіндеп қана дуалдармен қоршала бастады. Отырарда қаланың жаңа дуалы ХІІІ ғасырдың аяғы мен – ХІV ғасырдың басында ғана салынды. Дуал түбінің ені 4,8 м, сыртындағы сақталған биіктігі 2 м, ішкі жағынан - 3,2 м. Қабырғаларының жалпы биіктігі 2 м-ден 3,5 м-ге дейін өзгеріп отырады. Дуалдың 400 метрге жуық тазартылған сыртқы көрінісі - қала жұртының бірде төбесіне көтеріліп, бірде төменге қарай иретіле түскен сызық болып табылады. Оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс бұрыштарында шығыңқы сипаттағы мықты жартылай шеңбер түріндегі мұнаралар болған. Дуалдың түбінен брустверіне дейінгі ең жоғарғы биіктігі – 6,1 м. Ол ІХ-ХІ ғасырлардағы дуал блоктары мен төселген күл-қоқыс қабатына негізделген. Отырардың айналасындағы дуалдың тұрғызылған уақытын, тегінде, Жошы және Шағатай ұрпақтарының арасында ХІІІ ғасырдың аяғында Сырдария қалалары үшін күрестің күшеюі кезеңімен байланыстырған жөн. Қалаларға бекініп алған Шағатай ұрпақтарының оларды қорғауды ойластырғаны сөзсіз және Отырармен, тегінде, басқа қалалардың да дуалдарын салуды нақ осында Шағатай ұрпақтарының орнығуымен байланыстыруға болады деген ой келеді. Уақыт жағынан бұл қаланың экономикалық өрлеу кезеңіне де сәйкес келеді. ХІІІ ғасырдың екінші жартысы - ХІV ғасырдың бірінші жартысында қалалық тұрғын үйдің жаңа үлгілері пайда болады. Біріншісіне бір орталыққа орналасқан шағын ауласы бар екі немесе үш камералы үйлер жатады. Үйлердің екінші үлгісіне қиылысатын орталыққа орналасқан төрт жайдан тұратын тұғын үй жатады. Бұл крест (айқыш) тәрізді немесе төрт бөлікті схема, онда үй шаршы сияқты жоспарлы болады, ал қоймалар ауланың немесе тандыры бар тұрғын бөлменің сол және оң жақтарына орналасқан. Үшінші үлгісіне екі немесе одан да көп бөліктері бар үйлер жатады. Үйдің әр бөлігі екі немесе үш жайдан тұрады, олардың біреуі міндетті түрде тұрғын жай болады. Тұрғын үйлер интерьерінде елеулі өзгерістер байқалады. Қабырғаларды жағалатып «г» немесе «п» тәрізді етіп салынған енсіз сыпалардың (сәкілердің) орнына бөлменің көп бөлігін алып тұраты сыпалар келеді. Тандыр алдындағы әдетте кірпіш төселетін шағын алаңша еден деңгейін анықтайды. Бөлменің ортасында сыпаның шетінде сыланған кеспелтек ағаштың, бөрененің, кірпіш тағанның, тас тұғырдың болуы үй төбесінің бөлме ортасында тұрған бір ағаш діңгекпен тіреліп қойылғанын көрсетеді. Оның алдындағы уақытта таралған төрт тіреуішпен жабу жойылады. Тандыр әмбебап ошақ міндетін атқарады. Ол жылыту құралы және тамақ дайындап, нан пісіруге арналған ошақ болды. Оларға сыпадан қабырғаға дейін жалғасқан түтін жүретін мұржа – «кан» салынды. Сонымен, ХІІІ-ХV ғасырдың бірінші жартысында қалалық тұрғын үйдің жаңа үлгілері қалыптасатынын олардың анфиладалық және крест (айқыш) түрінде жоспарланған екеуінің алдыңғы уақытта ұқсас үлгілері болғанын атап өту керек. ХІ ғасырдың екінші жартысында тұрғын үйдің осы екі үлгісінің пайда болуы қалада отырықшыға айналған түрік этносымен байланыстырылғанына назар аударған жөн. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|