Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Баспана. Жетіасар қалалары ішінде түгелімен баспаналар салынған қамал іспеттес. Жетіасар ескерткіштерінде жүргізілген қазба жұмыстары қала ішіндегі ерте кезге жататын екі түрлі жоспардағы құрылыстарды жіктеуге мүмкіндік беріп отыр. Мәселен, Жетіасар-2 қаласының жоғарғы алаңында бастапқы қамалдың ішінде ұзын да тар күмбезді бөлмелер қатары орын алғандығы, олардың біразы екі қабатты болып, бір-бірімен арка арқылы жалғасқандығы белгілі.
Одан соң ішкі құрылыстың басқа түрі пайда бола бастайды. Бұл жоспар кең ауданда қазылған Жетіасар-12 қаласынан жап-жақсы байқалған. Мұнда, белгілі бір дәрежеде және тығыз тапталған ерте кездегі жоспардағы бөлмелер, бір типтегі тұрғынжай секциялары болғандығы анықталған. Секциялар екі-үш бөлмеден тұрады. Негізгі тұрғынжай интерьері – екі қабырғадағы (үш қабырғада сирек) кең сыпа мен орталықта орналасқан ашық ошақ; бұлар барлық келесі кезеңдегі қабаттарға тән еді. Әрбір секция оқ ататын дәліздің бір бөлмесімен жалғасып тұрды, олар бейбіт күндері қосымша тұрғынжай немесе шаруашылық бөлмелері ретінде пайдаланылса керек. Әрбір секциядағы әрдайым үлкен ауданды алып жатқан негізгі және басты тұрғынжайларда түгелімен ортада ашық ошақ болды, еденнен төмен жатқан оның жоспары сопақ немесе тік бұрышты еді, шеттеріне саз балшықтан бүйір (борт) жасалды. Олар кірер есіктің екі жағындағы сыпа шетіне шағын доға тәрізді балшық білік арқылы жалғасып жатты. Пәс әрі кең сыпалар қарама-қарсы тұрған қабырғаларды бойлай салынды және орталық бөлікте оны өтетін жер бөліп тұрды. Негізгі тұрғынжайлардан дәнүккіш тұғырлары кездескен. Сондай-ақ секцияның негізгі тұрғынжайының басқа да жоспарлары болды. Бұл нұсқадағы негізгі тұрғынжайдың ішкі жоспарында есік орталық бөліктен емес, бұрыштан шығарылды. Есіктің кірер алдындағы кеңістік немесе өзіндік тамбур басқа бөлмелердің ауданынан биік (1,5 м және одан да биігірек) тар кірпіш қабырғасымен (ұзындығы 1,5-2 м) бөлініп тұрды. Бөлменің үш қабырғасына П-тәрізді сыпа орнатылды, ол бірінші жоспардағы тұрғынжайға қарағанда біршама тар және биік. Бөлменің орта тұсына еденнен төменірек дөңгелек жоспардағы ашық ошақ орналасты, оның бүйірлері жоғары еді және оған трапеция тәрізді жоспардағы алаңқай жалғасты, оған кесілген конус сияқты тұрпаттағы екі «ошақ тұғыр» қойылды. Негізгі тұрғынжайлардан басқа әрбір секцияда бір-екі қосалқы бөлмелер болды, олардың кейбірі тұрғын бөлме болуы да ықимал, дегенмен ол шаруашылық қарекеттерге пайдаланылды. Бұл бөлмелердің ішкі кеңістігінде әдетте қабырғаға жабысқан бірнеше ошақтар, шаруашылық шұңқырлар, қоймалар болған. Астықты (әдетте бидай) сақтау үшін ыдыс ретінде қалың қабырғалы күйдірілмеген сопақша және дөңгелек келген құмыралар пайдаланылды. Бұл қам (шикі) ыдыстар жетіасар мәдениетіне тән және ерте кезге жататын ескерткіштердің барлық құрылыс горизонттары мен кезеңдерінен кездеседі. Кейде мұндай қосалқы шаруашылық-тұрғынжай бөлмелерде бір-екі ошағы бар аласа сыпалар да табылады. Түрлі секциялар алып жатқан аудан көлемі аздап қана өзгереді. Жерлеу құрылыстары. Әрбір жетіасар қаласының жанында жүздеген, мыңдаған жерлеу құрылыстарынан тұратын қорымдар орналасқан, олардағы ескерткіштердің екі түрі бар – оба астындағы топырақ қабір мен сағана-лақыттар (склеп). Оба үйінділері сақтала қоймаған және қазіргі жер бетінен түсті дақ түрінде немесе обаны жиектей өскен өсімдіктер шоғырының орды бөліп тұруынан ғана байқалады. Ордың диаметрі 8-20 м шамасында өзгеріп тұрады. Оңтүстік жартысында қосқыш (ені 1,2-2 м) болады. Әрбір үйінді астында әдетте бір қабір болады, алайда бірнеше рет екі не одан көп топырақ қабірлердің ұшырасқандығы тіркелген. Қабір шұңқыры солтүстік-оңтүстік бағытта. Қабір шұңқырының шығыс қабырғасынан ыдыстар мен мал сүйектері (қой немесе сиыр) қойылған шағын қуыстар аршылған. Бірнеше қабір шұңқырын бойлай шағын әрі аса терең емес орлар қазылған. Мүрде қамыс төсенішпен оралған, оны шалқасынан ағаш қабығына немесе тоқылған қамысқа жатқызған. Жерлеу құрал-саймандары бір-үш ыдыстан тұрады, бұл жерде міндетті түрде «ас үй» көзесі, құмыра, саптыаяқ немесе тостаған қойылады. Ыдыстардың бір бөлігі қуыстардан, ал бір бөлігі мүрденің аяқ тұсынан алынады. Алайда мүрденің бас жағына қойылған ыдыстар (әдетте көзелер немесе құмыралар) кездесетіндігі аңғарылған. Жауынгер-сарбаз қабірінен пышақ пен қанжардан басқа сүйек жапсырмалы күрделі садақ пен жебе ұштары да жиі табылады. Әйел адамдардың қабірінен қола айна, бор кесегі, өзен қабыршақтары, сырға, моншақ, білезік жиі кездеседі. Жетіасар жерлеу құрылыстарының екінші тобын «жер асты» және «жер үсті» секілді екі типке бөлінетін сағана-лақыттар құрайды. Екі типтегі сағана-лақыттар жоспары тік бұрышты шикі кірпішпен тұрғызылған және кірпіш күмбезбен жабылған. Жер асты сағана-лақыттар арнайы қазылған қазаншұңқарға салынған кірпіш камера түрінде болып келеді. Тік бұрышты (орташа 5,5х4 м) немесе шаршы (5х5 м) жоспарлы камераның ¾ бөлігі жерге кіріп тұрады және кірпіш күмбезінің үсті топырақпен жабылады. Кейбір жағдайларда топырақпен жабылған қабырға үстінен және ішінара камера күмбезі арқылы көлденеңінен өтетін екі қатарлы кірпіш қаландысы да анықталған. Қаландының сытқы шеттері камера қабарғасындағы сызықтан 3,5-4,5 м қашықтықта тұрады. Камераның ішкі бөлігі жоспары бойынша тік бұрышты (орташа алғанда 3,6х2 м), оның екі немесе үш қабырғасына жатын-сыпа (лежанки-суфа) орналасты. Оңтүстік жағынан камераға дәліз тәрізді аркалы текпішекті жол түседі де, сағана-лақыт қабырғасынан 1-1,5 м шығып тұрады. Сағана-лақыт күмбезі трапеция пішінді шикі кірпіштен соғылды. Камера ішіндегі еден, қабырға мен сыпа балшықпен сыланған. Киізге немесе қамыс жабынға оралған мүрделер сыпа үстіне шалқасынан жатқызылып қойылған. Олардың жанындағы сыпаға және еденге керамика, еңбек құралдары мен қару-жарақ қойылды. Әйелдердің қасына бор кесегі, қабыршақ, әдетте мата қапшыққа салынған қола айна қойылған. Сыпа арасындағы еденге от жағылды. Сағана-лақыттар бірнеше рет пайдаланылды, әрқайсысында бірнеше жерлеу орындары болды. Әрбір жерлеуден кейін арка секілді өтетін жер кірпішпен қаланып, сыланды. Жер үстіндегі сағана-лақыттар да жоспары бойынша тік болды, оңтүстік жағындағы дәліз секілді кірер есігі камерадан 1,5 м шығып тұрды, пахса блоктары мен бірнеше қатар шикі кірпіштерден (40х30х9 см) тұрғызылған камера қабырғалары стилобат платформаға (биіктігі 80 см-ге дейін) орнатылған. Камера ішінен (5,6х2,6 м) қабырғаны бойлай биік жатын-сыпа соғылды. Кіретін арка балшықпен қалың етіп сыланған. Қамыс жабын қалдықтарына қарағанда, жер бетіне салынған сағана-лақыттарға жерленгендер де сыпаларға қойылған. Екі типтегі сағана-лақыттарға бай қабір құрал-сайман қойылғанымен, зерттелген ескерткіштердің ежелгі замандарда тоналғандығы байқалады, кейбір қаңқалардың жатысына қарағанда, тонау жерлеуден өткен соң жүзеге асқан, алайда кейбір сағана-лақыттарда күміс және қола тоғалы, алтын, күміс, қола әшекейлері бар киім қалдықтары шыққан. Бір рет қана металл тоға, алқа және шыны моншақтармен әшекейленген матадан жасалған бас киім қалдықтары сақталғандығы анықталған. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|