Қазақстан биоресурстары пәнінен обсөЖ сабақтарының әдістемелік нұсқауы Мамандық: 050113 “Биология ” 3-курстарға арналған Құрастырған аға оқытушы: Шотаева. М. Т. Жетісай – 2007ж Пәннің мақсаты

жүктеу/скачать 0.81 Mb.

бет	6/8
Дата	24.02.2016
өлшемі	0.81 Mb.
	#12826

1 2 3 4 5 6 7 8

Глоссарий
Бақылау жұмыстары

ОБСӨЖ № 29

ОБСӨЖ тақырыбы: Қосмекенділер.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Жетісу аяқтыбалығы.

2.Данатин құрбақасы.

3.Жұмырбас шұбар кесіртке.

ОБСӨЖ мақсаты: Қосмекендіні қорғайтын қорық ұйымдастыру және қолдан өсіру тәсілдерін жетілдіруі мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Жетісу аяқтыбалығы – таралу аймағы шағын сирек кездесетін түр. Тек Жоңғар Алатауының таза ағынды тау өзендерінде тараған. Жетісу аяқтыбалығының санына және уылдырығының сақталуына өзендердегі су деңгейінің тұрақты болмауы және мал жаюға байланысты олардың ластануына әсерін тигізеді. Қосмекендіні қорғайтын қорық ұйымдастыру және қолдан өсіру тәсілдерін жетілдіру керек.

Данатин құрбақасы – Қазақстанда зерттелмеген түр. Тіршілік жақтары белгісіз, себебі ғылымға тек 1978 жылдан кейін ғана белгілі. Санының кемуі жайында да деректер жоқ. Жаңа зерттеулер нәтижесінде бұл құрбақаның таралуы толық анықталса, оның болашақта Қызыл кітап бетінен шығарылуы да мүмкін.

Қызылаяқ бақа – саны азайып, таралу аймағы тарылып келе жатқан түр. Қазақстанда Оңтүстік Балқаш өңірінің көп бөлігін мекендеген. Соңғы он жыл ішінде көп жерлерде, соның ішінде Алматы қаласының төңірегінде де жойылып кеткен. Мүмкін оны бақталасы көлбақа мекендейтін ортасынан ығыстырып шығарған да болуы керек. Шарын өзенінің аңғарынан қорық ұйымдастыру қажет.

Жұмырбас шұбар кесіртке – оны кейде шұбар батбат деп те атайды. Қазақстанда тек Қытаймен шекаралас екі шағын ауданда – Іле өзенінің аңғары мен Жоңғар қақпасына жақын жерлерде ғана кездеседі. Түрді сақтап қалу үшін оны қорғау жайында үгіт-насихатты күшейту жеткілікті.

Зайсан жұмырбас кесіртке –оны кейде Зайсан батбаты деп те атайды. Таралу аймағы шағын, тек Шығыс Қазақстандағы Зайсан ойпатында ғана кездеседі. Кесірткенің тіршілігі толық зерттелмеген. Сан мөлшеріне әсер ететін себептер белгісіз. Зайсан ойпатындағы мал жайылмайтын шағын құмды учаскелерді сақтау және ол жерлерде бұл түрдің биологиясын зерттеуді қолға алу керек.

Глоссарий:

Жетісу аяқтыбалығы, Даната құрбақасы, Қызылаяқ бақа.

ОБСӨЖ № 30

ОБСӨЖ тақырыбы: Қазақстандағы жер бетіндегі негізгі биоресурстар.

Жер бетіндегі омыртқасыздар. Шаян.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Шаянтәрізділер класы – Crustacea.

2.Құрылысы мен физиологиясы.

3.Желбезекаяқтылар класс тармағы – Branchiopoda.

ОБСӨЖ мақсаты: Жер бетіндегі омыртқасыздар мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Шаянтәрізділер класы – Crustacea. Шаянтәрізділердің 30000-ға жуық түрі белгілі, негізінен тұщы су қоймаларында, теңіздерде кең тараған. Олардың арасында бентосты (су түбінде мекендейтін), планктонды, паразитті және құрлықта тіршілік ететін түрлері бар. Құрлықта тіршілік ететін шаянтәрізділер ылғалды жерлерде, дымқыл ортада мекендейді және желбезекпен тыныс алады. Осы белгілер оларды суда тіршілік ететін формалардан шыққандығын дәлелдейді.

Денелерінің ұзындығы 1-2 мм-ден 80 см-ге дейін. Шаянтәрізділер басқа буынаяқтылардан аса айырықша белгілерімен ерекше. Оларда екі қос мұртшалары: акронның өскіндері – антеннулалары және денесінің бірінші сигментінің түрі өзгерген аяқтары-антенналары болады. Соған орай оларды антенна І және антенна ІІ деп атайды.

Құрылысы мен физиологиясы. Шаянтәрізділердің денесі негізінен бас (cephalon), кеуде (thorax) және құрсақ (abdomen) бөлімдерінен тұрады.

Төменгі сатыдағы шаянтәрізділерде (мысалы, жапырақ аяқтыларда) акрон тек антеннальді сигментпен тұтас қосылып протоцефалон деп аталатын алғашқы бас бөлімін құрайды. Қалған үш жақ сигменттері басымен қозғалмалы түрде байланысқан, жігі айқын.

Шаянтәрізділердің әртүрлі формаларында кеуде және құрсақ сигменттерінің саны бірдей емес, тек жоғарғы сатыдағы шаяндарда сигменттерн саны тұрақты: кеуде бөлімінде – 8, құрсақ бөлімінде – 6. Бас сегменттерімен бірге санағанда жалпы саны 18-ге тең. Құрсақ бөлімінде аналь тесігімен аяқталатын аналь қалқаны немесе тельсоны бар.

Бұлшық еттері басқа буынаяқтылардағыдай көлденең жолақты, шоғырланған. Бұлар өзара қаңқаның әр түрлі нүктелерін байланыстырады. Олардың бір ұшы дененің бір сегментіне немесе аяқ буынына жалғасып, екіншісі басқасының қабырғасына жалғасатындай етіп орналасады. Қос жақтаулы бақалшағы бар шаяндарда бір жақтаудан екіншіге көлденеңінен өтетін ерекше тұйықтағыш бұлшық еті болады.

Ас қорыту жүйесі жақсы жетілген, ішек каналы тік немесе аздап иілген түтік түрінде болып, алдыңғы, ортаңғы және артқы ішектерден тұрады. Аналь тесігі тельсонның құрсақ бөлімінде.

Ішектің алдыңғы және артқы бөлімдері сыртқы хитинді кутикуланы жалғасымен қапталған, яғни эктодермальді. Түлеу кезінде осы кутикулалар да жаңарып ауыз және аналь тесігі арқылы түтік түрінде шығады. Жоғарғы сатыдағы шаянтәрізділердің алдыңғы ішегі кеңейіп қарынға айналған.

Шаянтәрізділер әр түрлі ұсақ организмдермен және өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарымен қоректенеді.

Тыныс алу жүйесі. Polychaeta класындағыдай аяқтарымен тығыз байланысты. Көптеген ұсақ шаянтәрізділерде арнайы тыныс алу мүшелері жоқ. Олар бүкіл денесімен тыныс алады. Басқаларында тыныс алу мүшесі желбезектер.

Қан айналу жүйесі. Тыныс алу мүшелерінің даму деңгейімен белгілі дәрежеде байланысты. Егер желбезек қызметін кеуде аяқтарының эпиподиттері атқарса, онда жүрек түгелімен кеуде де жатады, ал тыныс алуға құрсақ аяқтарының эпиподиттері жұмсалса, жүрек құрсақта орналасады.

Жүректің алдыңғы, ал кейде артқы шетінен алдыңғы және артқы аорталар деп аталатын ірі қан тамырлары басталады. Қан айналудың тәсілдері алуан түрлі.

Шаянтәрізділердің нерв жүйесі көп қылтанды буылтық құрттардыкіне ұқсас. Ол жұп бас миынан, жұтқыншақ асты ганглиясынан, жұтқыншақ маңындағы сақина – коннективадан және құрсақ нерв тізбегінен құралған.

Шаяндардың ұрықтану қабілеттілігі әр түрлі. Өзен шаяны 600-ге жуық жұмыртқа салады, олардың аналығы құрсақ аяқтарында 90 мыңға дейін жұмыртқаларды алып жүре алады.

Желбезекаяқтылар класс тармағы – Branchiopoda. 700-ге жуық түрі бар. Дене сегменттерініңи саны тұрақсыз. Бас бөлімі және кеуде бөлімдерінің сегменттері тұтасып бірікпеген, фасеттік және науплиус көздері бар. Жапырақ тәрізді кеуде аяқтарымен жылжиды, тыныс алады әрі қорегін аузына жеткізеді. Құрсағында аяқтары жоқ. Дамуы метаморфоз жолымен өтеді.

Екі отрядқа бөлінген: желбезекаяқтылар (Anoctraca) және жапырақаяқтылар (Phyllopoda).

Желбезекаяқтылардың 180-ге жуық түрлерінің басым көпшілігі тұщы суларда мекендейді. Негізгі туыстары: Branchipus, Pristocephalus, егістік алқаптарында қар ерігенен кейін қалатын уақытша су қоймаларында жиі кездесетін. Тек Artemia salina ғана дала және шөлейт зоналарының ащыланған тұзды су қоймалары-лиман, ащы көлдерде мекендейді.

Жапырақаяқты шаяндар отряды – Rhullopoda. Жалпы құрылысы жағынан желбезекаяқтылар шаяндарға ұқсас, тек бас сегменттері тұтасып біріккен және денесін түгел, не жартылай жауып жатқан жалпақ шатыр немесе қос жақтаулы берік бас қалқаншасы карапакстің дамуымен ерекше. Кеуде бөлімі көп сегментті, жапырақ тәрізді екі тарамды аяқтары тек кеудесінде дамыған, солармен жүзеді, тыныс алады, қорегін аузына қарай жылжытады.

Бақалшақты жапырақаяқты шаяндар отряд тармағы – Conchostraca. Ұзындығы 30 мм-ге дейін, ұсақ шаян тәрізділер. Карапаксы денесін толық жауып тұратын қос жақтаулы бақалшағы түрінде дамыған. Екі жақтаулы жануар денесімен ІІ максилла сегментінен аймағында жалғасады және тұйықтағыш бұлшық еттеріде дәл осы жерде. Кеудесі 10-32 сегментті, әрқайсысында екі бұтақты аяқтары бар. Құрсағы рудиментті, екі тырнақшаларымен аяқталады.

Conchostraca-ның 150-ге жуық түрі бар, көбінесе ұсақ тұщы су, кеуіп бара жатқан су қоймаларын мекендейді. Нашар жүзеді, сондықтан шөгінділерде көміліп тіршілік етеді.

Бұтақмұртты шаяндар немесе су бүргелері отряд тармағы-Cladocera. 400- ге жуық түрі бар, ұзындығы 1-5 мм, шалшықтардан бастап ірі көлдерге шейін барлық суларда және кейбіреулері теңіздерде тіршілік ететін планктонды ұсақ шаян тәрізділер. Басым көпшілігінің денесі қосжақтаулы, мөлдір жұқа карапакс қабатымен жабылған. Антеннулалары қысқа, ал антенналары ұзын, екі бұтақты, көптеген қылқандармен жабдықталған, жылжу мүшенің қызметін атқарады, осылар арқылы суда секіріп қозғалады.

Бұтақмұртты шаяндардың тіршілік циклінде жыл мезгіліне қарай сыртқы құрылысы да өзгермелі. Бұны маусымдық өзгерістер немесе цикломорфоз деп атайды.

Бұтақмұртты шаяндардың практикалық маңызы зор. Олар тек омыртқасыздарға ғана емес, барлық балық шабақтарына да қорек бола алады.

Ескекаяқты шаяндар отряды-Copepoda. Бұлар тұщы суларда және теңіздерде тіршілік ететін, планктонның және су түбі фаунасының ең мыңызды және тұрақты құрамы. Паразиттік түрлері де бар. Ұзындығы 0,1мм-ден 3см-ге дейін, кейбір паразит түрлері 30см-ге дейін. Денелері жақсы сегменттелген: басы көкірегінің бірінші сегментімен бірігіп біткен; кеудесі 5, құрсағы 4 сегментті, ұшы айырша аналь қалақшасымен аяқталады. 6000-нан астам түрі бар.

Бақалшақты шаяндар класс тармағы – бұлар тұщы суларда және теңіздерде, планктон қабатында жүзіп су түбінде жорғалап, не шөгіндіде көміліп тіршілік ететін өте ұсақ микроскоп арқылы көрінетін шаянтәрізділер. Ұзындығы 0,2 –23 мм-ге дейін теңіз формаларында , ал тұщы судағылардікі 0,3-7,3 мм. Негізгі ерекшеліктері карапаксы денесін толық жауып тұратын қосжақтаулы түрінде дамыған.

Жоғарғы сатыдағы шаяндар класс тармағы – теңіздерде, тұщы суларда, құрлықта және паразиттік тіршілік ететін түрлеріде бар. Басқа класс тармақтарына қарағанда құрлық деңгейі жоғары, сезім мүшелері күшті дамыған және соған сай іс-әрекеттері де күрделі, ірі шаяндар. Бұлардың басты ерекшелігі: дене сегменттерінің саны тұрақты, басы акрон және 4 сегмент, 8 кеуде және 6 құрсақ сегменттері болады. Жоғарғы сатыдағы шаяндар класс тармағы 14 отрядқа бөлінген. Солардың ішіндегі ең көп тараған және ең маңызды отрядтар: жұқасауытты шаяндар, ауызаяқты, мизидалар, теңаяқты, бүйірімен жүзуші шаяндар, онаяқты шаяндар.

Бақылау сұрақтары:

1.Бақалшақты шаяндар класс тармағы.

2.Жоғарғы сатыдағы шаяндар класс тармағы.

3.Шаянтәрізділердің құрылысы.

4.Қосмекенділердің түрлері.

ОБСӨЖ № 31

ОБСӨЖ тақырыбы: Жер бетіндегі омыртқасыздар. Тянь -Шаньда кездесетін бауырмен жорғалаушылар.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Сарыбауыр немесе сарлан.

2.Өрнекті қара шұбар жылан.

3.Алай жалаңкөзі.

ОБСӨЖ мақсаты: Тянь -Шаньда кездесетін бауырмен жорғалаушылар мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Сарыбауыр немесе сарлан – аяқсыз жылан тәрізді кесіртке, ұзындығы 1,2м.Сүйір тұмсықты қысылған денесінен айқын бөлініп тұрады. Жыланнан айырмашылығы қасы болады және көзін жыпылықтата алады. Денесін сарғыш қоңыр немесе сарғыш сұр түсті ірі ромбаға ұқсас қабыршақтар жапқан. Сарыбауыр Қазақстанның оңтүстігіндегі Батыс Тянь-Шань тау өзендері аңғарында, теңіз деңгейінен 2000 метр биіктікке дейін көтеріледі. Тау етектерінде, сайларда, бау-бақшаларда тіршілік етеді. Күндіз белсенді. Кеміргіш індеріне, тас, ағаш тамыры астына тығылады. Жәндіктермен, әсіресе ірі қоңыздармен қоректенеді, ұсақ кесіртке, кеміргіш, ұядағы жұмыртқа және балапандарды да жейді. Аналығы маусымның соңында пана жерде 8-10 ұзыншақ жұмыртқасын салады. Бір айдан кейін ұзындығы 10 см кішкентай кесірткелер шығады. Жылына 6-7 ай белсенді. Сарыбауыр – зиянсыз бауырымен жорғалаушы, бау-бақшалардағы зиянкестерді жеп, пайда келтіреді. Егер қолға түссе, шағайын деп ойламайды, тек босанып шығу үшін жылан сияқты бүкіл денесімен қатты бұралаңдайды. Қазір бұл сирек кездесетін кесіртке Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.

Өрнекті қара шұбар жылан - өрмелегіш қара шұбар жылан туысының ұзындығы бір метрге жететін өкілі, усыз жылан. Басында ерекше қара суреті бар, арқасы аппақ түсті, әдетте денесін бойлай төрт қоңыр, сұрғылт-қоңыр жолақтар алып жатады. Қазақстанның барлық жерінде таралған. Тауда орманды белдеуге дейін көтеріледі. Негізінен кеміргіштермен қоректенеді, ағашпен жақсы өрмелейді. Сөйтіп ұяларды қиратып, жұмыртқа, балапандарды жейді. Қауіп төнсе, сылдырмақ жыландар сияқты құйрығының ұшын сілкиді. 8-16 жұмыртқа салады. Қыста 5 ай ұйқыда болады.

Алай жалаңкөзі – ұсақ (ұзындығы 12-14 см, көп жерін құйрығын алып жатыр), тегіс, қара түсті бауырымен жорғалаушы. Күйлеу кезеңінде құрсағы (әсіресе аталығы) жалтыраған қызғылт сары түсті болады. Оңтүстік-Шығыс Қазақстан тауларында тіршілік етеді. Теңіз деңгеімен 3800 метр биіктіктегі құздар мен шөгінділерде кездеседі. Жыландыкі сияқты қосылып өскен мөлдір қабақтарына байланысты осылай аталған. Әр түрлі жартастарды мекендейді. Жаз соңында 3-7 ұсақ кесірткелер туады. Жылына 5-6 ай ұйқыда болады. Егер қыста күн жылынып, қар ерісе жер бетіне шығады.

Глоссарий:

Жәндіктер класы; Жолақты тораңғы көбелек, Алексанор көбелегі, Бедромиус көбелегі, Алаутүсті микрозегрис, Тораңғы филерема көбелегі, Бөгеті құмытысы, Сарықанатты сфекс.

ОБСӨЖ № 32

ОБСӨЖ тақырыбы: Бауырмен жорғалаушылар.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Сары жылан.

2.Шұбар кесірткі.

3.Жолақ қара шұбар жылан.

ОБСӨЖ мақсаты: Қазақстандағы бауырмен жорғалаушылармен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Кесел – Қазақстанда тек Қызылқұмда ғана мекендейді. Саны аз және 2 түрлі себептен: тіршілік мекенінің азып-тозуы (жер жырту, мал жаю) мен адамдадың тіклей жоюына (халық арасында бұл үлкен кесіртке бақытсыздық әкеледі деген сенім бар) саны азаюда. Қызылқұм қорығын ұйымдастыру керек.

Сары жылан – оны кейде сарыбауыр немесе сарлан деп атайды. Қазақстанда тек Батыс Тянь-Шаньның тау бөктердерінде – Сырдария өзенінен бастап Шу өзенінің аңғарына дейінгі шағын территорияда таралған. Бұл ірі аяқсыз кесіртке санының кемуінің негізгі себебі – оны жыланның бір түрі деп есепсіз жою. Сары жыланды қорғау үшін үгіт-насихат жүргізу керек. Оны өлтіргені үшін айып салуды да ойластырған жөн.

Үлкен көз кесіртке немесе дәукөз кесіртке – тіршілігі зерттелмеген түр. Қазақстанда бұл кесірт Орталық Тянь-Шань мен Зайсан ойпатынан ұсталған бірнеше данасымен ғана белгілі. Санына әсер ететін себептер анықталмаған. Таяу арада оның биологиясын және таралуын зерттеп, Қызыл кітапта алатын орнын анықтау керек.

Шұбар кесірткі – таралу аймағы шағын, зерттелмеген түр. Қазақстанда Зайсан ойпатындағы Айғырқұмның оңтүстік шетіндегі құмдардан 4 данасы ғана ұсталған. Саны өте аз. Бұл кесірттің биологиясын және сан мөлшеріне әсер ететін себептерін зерттеу керек.

Жолақ қара шұбар жылан – сирек кездесетін, аз зерттелген түр. Қазақстанда тек Алтайдың оңтүстігі мен Зайсан ойпатынан ғана ұсталған. Бұл жылан санының өте төмен болу себептері және оның тіршіліг белгісіз. Алтай мен Зайсан ойпатында түрді жан-жақты зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру қажет.

Қызылжолақ қара шұбар жылан – Қазақстанда тек Батыс Тянь-Шаньда – Талас Алатауы, Қаратау, Боралдайда ғана кездеседі. Барлық жерде сирек. Жыланның тіршілігі және санының төмен болу себептері белгісіз. Қаратау қорығын ұйымдастыруды жеделдету керек.

Сарыбауыр қара шұбар жылан – сирек кездесетін, зерттелмеген түр. Қазақстанда тек Жайық пен Еділ өзендерінің аралығындағы Бесшоқы даласынан кездескен. өзен бойындағы тасты, сазды жерлерде, тік жарларда мекендейді. Санының төмен болу себептері белгісіз. Биологиясын зерттеу және барлық жыландарды қорғау жөнінде үгіт-насихат жұмыстарын кеңінен жүргізу керек.

Төртжолақты қара шұбар жылан – Қазақстанда Каспий мен Арал теңіздерінің арасында жатқан шөлдерді мекендейді. Әсіресе, мал жиі жайылған жерлерде саны төмен. Сол сияқты санының аз болуына әуесқойлардың қолда ұстау үшін аулауы мен басқа жыландар сияқты бостан босқа өлтіру де әсер етеді. Жыландардың, соның ішінде осы түрдің, пайдалылығы жайындағы үгіт-насихатты күшейту керек.

Коллоквиум сұрақтары:

1.Тянь –Шаньда кездесетін бауырмен жорғалаушылар.Жыландар.

2.Қосмекенділер.

3.Эфир мйлы өсімдіктері.

4.Белокты өсімдіктер.

ОБСӨЖ № 33

ОБСӨЖ тақырыбы: Тауларда кездесетін құстар.

Жоспары:

1.Сандуғаш, Қара шымшық.

2.Жұртшы, Тазқара.

3.Бозторғай, Бұлбұл.

ОБСӨЖ мақсаты:Тауларда кездесетін құстармен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Сайрағыш сандуғаш – сандуғаштар тұқымдасының ұсақ құсы. (салмағы 20 –25 гр). Денесінің үсті сұр, төбесі қаралау, төменгі жағы ақ түсті, қара қарашықты, ақшыл ақшыл көзі қара басына жақсы айқындалып тұрады. Бұл кішкентай құс – атына сай өте жақсы әнші.Жалпы сайрағыш сандуғаштар Жер орта теңізіндегі таулы жерде мекендейді. Қазақстанда тек Батыс Тянь –Шань тауында ұялайды. Таудың орта белдеуінде биік дінді аршалар мен жапырақты бұталарда тіршілік етеді. 4 –5 сирек теңбілді көгілдір жұмыртқаларын аналығы мен аталығы 11 –12 күнде басып шығарады, осынша уақыт ұясында асырайды. Жәндіктермен қоректенеді, жаз соңында сүйсіне жидектер жиді. Ұялайтын жерінде сәуірдің соңынан қырқүйектің ортасына дейін кездеседі.

Қара шымшық - ұсақ (салмағы 8 –10гр), қара түсті құс. Басы мен тамағы қара, мойнындағы таңбасымен беттері ақ, арқасы сұр, құрсағы сары түсті.Өте қозғалғыш және жылпылдаған құс, үнемі шиқылдаған. Қарашымшықтар жартастардың жарығымен қуыстарында ұялайды. 7 –11 сары теңбілді ақ жұмыртқаларын аналығы 2 –аптада басып шығарады. Содан кейін екеуі балапандарын 16 –17 күн ұясында асырайды. Балапандарын ұшқаннан кейін де, біраз уақыт ата- анасының қамқорлығында болады. Ересектерімен дене пішіндері бірдей балапандары ата –анасының соңынан қалмай, жем сұрап жүреді. Отырықшылар, ұялайтын жерінен онша қашық кетпейді.

Жұртшы – жыртқыш құстар отрядының өкілі. Дене пішіні орташа (қанатының құлашы 150 –170 см), салмағы 2 кг, тұмсығының айналасында жалаңаш қызыл терісі бар жыртқыш құс. Ересек жұртшы ақ қауырсынды, тек қанатының ұшында қара жолағы болады, балапандары қоңыр түсті. Жұртшыны кез келген жасында, ұшып жүргенде жалпақ қанаттары мен ұшына қарай жіңішкеленген құйрығынан бөлуге болады.Аласа құрғақ тауларда мекендейді. Қазақстанның Оңтүстігіндегі тау сілемдері, сонымен қатар Маңғыстаудан Алакөлге дейінгі аралықта мекендейді.Жұртшы жартас қуысында үлкен ұя салып, оны бірнеше жыл пайдаланады. Ұясына 1-2 шұбар жұмыртқа салады, оны агналығы мен аталығы басып шығарады. Әр түрлі өлекселермен қоректенеді. Тұрғын үй маңындағы қоқыстарға да барады. Сәуір де ұшып келеді, қырқүйекте ұшып кетеді. Бұл саны аз құс, Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген.

Тазқара - ірілеу (салмағы 7-12кг, қанатының құлашы 290см,) өлексе жегіш. Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс тауларын қоныстайды, бірақ қаңғырған дараларын кез келген жерден кездестіруге болады. Ұшып жүрген тазқараны шатастыру мүмкін емес. Бұл – жалпақ қанатты, ұштарында саусақ сияқты тарбиған қауырсындары бар, өте қысқа құйрықты, қанатының алдыңғы сызығынан басы көрінбейтін қанаттарын қақпай қалықтайтын үлкен құс. Тазқара ұзақ уақыт аштыққа шыдайды. Дегенмен жемтігін тапқанда, тойғандығы соншалық кенеттен төнген қауіптен ұша алмай қалады. Жеке жұп болып ұялайды. Ұясын жоғарғы жағы сыңған ағашқа немесе құз шыңына салады. Қоңыр дақты бір жұмыртқасын 2 –і кезектесіп, 55 күнде басып шығарады. Содан кейін балапандарын 2ай ұясында ұстайды. Бірнеше жылдан кейін жынысы жетіледі.Осы жылдардың бәрінде үнемі қоныс аударумен болады, сондықтан ұялайтын жерінен алыс жерлерде кездесе береді.

Көк және алабажақ сайрауық – Қазақстандағы сайрауықтар тұқымдасының өкілдері. Дене пішіні қараторғайдай (салмағы 45-65г), жай сайрауықтарға қарағанда, дене бітімі шымыр және тұмсығы ұзындау. Бұлар тау баурайындағы құрғақ тасты және ағашсыз тік құлама жарларды ұнатады. Көк сайрауық атына сай, түгелдей көк түсті. Тек Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауында тіршілік етеді. Ал алабажақ сайрауықтың денесінің жоғарғы жағы кеудесінің ортасына дейін сұр көгілдір, құрсағы сарғыш, арқасы ақ, қанаттары қара түсті. Қазақстанның Оңтүстігі және Оңтүстік Шығыс тауларымен қазақ шоқыларында тіршілік етеді. 2 –түрдің аналықтары қарапайым шұбар қоңыр түске боялған. Дауыстары қатты және ащы ұясын тас асты, жартас қуысымен жарықтарында, пана жерлерде салады. 4-5 көгілдір жұмыртқасын аналығы 2 –аптада басып шығарады. Балапандарын екеуіде ұяда 16 – күн асырайды. Жәндіктермен қоректенеді. Ұялайтын жеріне сәуірдің аяғы наурыздың басында ұшып келеді. Қырқүйекте ұшып кетеді.

Мүйізді немесе құлақты бозторғай – торғай тектестер үшін дене пішіні орташа құс.(салмағы 30-40гр). Ерекше сұр түсті және көзіне дейін ақ тамағының айналасында қара сақиналары, төбесінде қара түсті “мүйіздері бар”. Мүйізді бозторғай өсімдігі аз, құрғақ тасты жерлерде тіршілік етеді. Қазақстанда 2түрлі қоныстану орны: жазықтықта шөл мен шөлейт және теңіз деңгейінен 3 мың метр биік тауларда ұялайды. Сонымен қатар бізде Тундрадан келген бозторғай қыстайды. Альпі белдеуінде ұялайтын мүйізді бозторғайда тамағының айналасында ашық түсті тұйық қара сақинасы бар. Ұясын жерде шұңқырда салады, ішіне шөп, сонан кейін мамық жүн төсейді. 2-4 қоңыр дақты жұмыртқаларын аналығы басады, аталығы өте сирек ауыстырады. Балапандарын екеуі де асырайды. Ұялау кезеңі –ұя салғаннан балапан ұшырғанға дейінгі уақыт, 30 күнге созылады. Сондықтан кейде екінші рет балапан шығарады. Жәндіктермен және өсімдік дәндерімен қоректенеді.

Қаратөс бұлбұл-ең әдемі биік тау әншілерінің бірі. Аталығы ашық түске боялған: жоғарғы жағы қара сұр, көзінің үстінде аппақ қасы, тұмсығының астында қара кеудксінде алқызыл дағы бар, құрсағы мен құйрығының түбі-ақ түсті. Сонымен қатар, қара түсті құйрық қанаттарының ұшында айқын ақ дақтары бар. Ол құйрығын жиі тартып, желпуіш сияқты жайып жүреді. Әні жағымды және сазды, күйлеу кезеңінің қызған уақытысында әнін бір сағатта 500 рет орындайды. Ұясын жерге, тастың, бұтаның панасына немесе қалың бұтаның арсына салады. 4-6 көгілдір жұмыртқасын аналығы 2 аптада басып шығарады. Балапандарын екеуі асырайды. Жазда 2 рет балапан шығарып үлгереді. Ұялайтын жерінде мамырдан қазанға дейін кездеседі.

Қызылбауыр отқұйрық-біздің фаунамыздағы ең әдемі, ашық түсті отқұйрықтардың бірі. Басқаларынан шамалы ірі ( салмағы 23-30 г). Аталығы әр түрлі болып боялған: денесінің жоғарғы жағында (басы, арқасы ортасына дейін, кеудесі) қара түсті, аппақ болады, денесінің төменгі бөлігі жағында (құрсағы, белі, құйрығы) ашық сары түсті. Аналығы қоңыр, құйрық үсті сары түсті. Бұл әдемі құс Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы биік таулардың Альпі белдеуінде тіршілік етеді. Ұяларын жартас жарықтарына, адам құрылыстарына салады. 3-5 қызыл дақты ақ жұмыртқаларын аналығы басып шығарады, балапандарын екеуі асырайды. Қызылбауыр отқұйрық – отырықшы құс. Қыста саймен төмен қарай түседі, ұяларына тек наурызда барады.

Бурылбас отқұйрық – кішілеу (салмағы 15 –17гр), сайрауықтар тұқымдасының құсы. Аталығы қара, құрсағы ақ түсті қанаттары кішкене “айнамен” және басында сұр “бас киімі” бар; аналығы қаралау, құйрығы қара, құйрық үсті сары түсті. Жоңғар Алатауы мен Тянь – Шань қылқан жапырақты ормандарында тіршілік етеді. Орманның тасты топырақ пен жартастарға шығатын шалғай жерлерін ұнатады. Ұясын тас арасындағы қуыстарға салады. 3-5 ақшыл жұмыртқаларын аналығы 2аптада басып шығарады. Сонан кейін осынша уақыт балапандарын екекуі ұяда асырайды. Осыдан соң аталығы балапандарына қамқоршы болады да, аналығы келесі жұмыртқаларын басуға кіріседі. Тіпті қысқа тау жазының өзінде 2рет балапан ұшырып үлгіреді. Қазақстанда сәуірден қазанға дейін болады.

Қара ұзынқанат – ұзынқанаттылар отрядының әдеттегі өкілі, салмағы 40–45гр, қараторғайдан жеңіл, қанатының құлашы 45см. Ақ тамағы, орақ тәрізді иілген ұзын қанаттары мен ерекше қысқа аяқтары бар қара құс. Ол тегіс жерге қонса, өзінің әлсіз аяқтарымен жүре алмайды, ал қанаттары үлкен, оларды қағып ұшып кету қиынға түседі. Жалпы ұшуы – тез және шебер. Ауада шіркейлерді ұстап қоректенеді.Айғайы – ащы. Қазақстанда кең тараған. Құстың ұшуына ыңғайлы әртүрлі тік беткейлердің қуыстарында ұя салады. Солтүстік ормандарда ағаш қуыстары, оңтүстік және орталық аймақтарда жартастар мен құрылыстарда ұялайды.Қолайлы жағдай болса топтасып қоныстанады. 2-4 ақ жұмыртқасын аналығы 18 күнде басып шығарады, аталығы осы уақытта оған жем тасиды. Ұялау орнына сәуірде ұшып келеді, тамыз – қыркүйекте ұшып кетеді.

Көкқұс – көбіне оны бақыт құсы деп атайды. Бұл едәуір ірі салмағы 150 –200гр, қара құс, көк түсті тек жарық күнде көрінеді. Тянь – Шань таулы өзендерінің жағасында тіршілік етеді. Тұмсығы мықты, жоғарғы жағы қара, төменгі жағы сары, жыртықш құстар сияқты тұмсығының ұшы иілген. Дауысы керемет. Күшті, таза ысқырығы сарқырама гүрілі мен жел шуын басып тастайды. Көкқұс ұясын құздың шығыңқы жеріне салады. 4-6 балшық түсті жұмыртқаларын аналығы 17 күнде басып шығарады. Сонан кейін үш жарым апта ұясында асырайды. Балаларымен ұзақ болмайды, себебі топ жүргенді ұнатпайды. Әртүрлі омыртқасыздармен қоректенеді. Қыста оңтүстікке қоныстайды. Бұл құс Қазақстанның Қызыл кітабына енгізген.

Глоссарий:

Қызғылт бірқазан, Құмай, Ителгі, Жұртшы, Сақалтай, Сары құтан, Қарақұс, Қара тұрпан, Бақалтақ қыран.

ОБСӨЖ № 34

ОБСӨЖ тақырыбы: Тянь -Шаньда кездесетін Құстар.

Жоспары:

1.Ақтамақ қарлығаш, Кекілік.

2.Бүркіт, Құмай.

3.Орақтұмсық, Қыран.

ОБСӨЖ мақсаты: Тянь –Шань тауларында кездесетін құстар мен таныстыру.

Ақтамақ қарлығаш.

ОБСӨЖ мәтіні: Ақтамақ қарлығаш- торғайлар отряды қарлығаштар тұқымдасының өкілі. Ұсақ құс(салмағы 20гр), денесінің жоғарғы жағы- қара., төменгі жағы менқұйрық үсті- ақ түсті. Құйрығы қысқа, айыр. Қазақстанның солтүстік,онтүстік және оңтүстік- шығысында кездеседі, шөл және шөлейтті бөлігінде кездеспейді. Адам құрылыстарында ұялайды, бірақ оңтүстік және оңтүстік шығыста тауда үлкен топ құрыл тіршілік етеді. Ұясы тік беткейлерге тостаған сияқты бекітіледі, оны ылғал топырақтан салады. Тік жарлар мен кейбір құздарда қуыстар мен індерде ұялайды. 2-6, көбіне 4-5 ақ жұмырқасының аналығы мен аталығы кездесіп 14-15 күнде басып шығарады. Содан кейін ұяда 3- айдаи балапандарын асырайды. Ұсақ ұшатын жәндіктермен қоректенеді. Ұялайтын жеріне сәуірдің басында ұшып келеді, қыркүйектің соңында ұшып кетеді.

Кекілік- дене пішіні орташа (биіктігі 35см, салмағы 500-700г), тауықтәрізділердің өкілі. Таулы жер тұрғындарына кекілік келбеті жақсы таныс. Бұл- қарамен көмкерілген ақ тамақты сұр құс, денесінің екі бүйірінде қисық ақ-қара жолақтары бар. Тұмсығы мен аяқтары ашық қызыл түсті. Кекіліктер ұялау кезінде көбіне құз шыңына немесе шоқыдағы шығыңқы тас үстіне шығып концерт қояды, жіңішке дауысымен “кеке-лек, кеке-лек” деп қайталайды. Қазақстанның Маңғыстауда, оңтүстік және оңтүстік –шығыс тауларының бәрінде ұялайды. Тау етегінен бастап, теңіз деңгейінен 2500 метр биіктікке дейін көтеріледі. Құрғақ тік жарларды ұнатады. Өсімдіктермени(тамыры, сабағы, дәні жидегі) қоректенеді, жазда жәндіктер жейді. Жерде төсеніш бар шұңғырды ұялайды. 6-24 жұмыртқа салады. Бұл түрдің қос ұя салатыны белгілі, бір аналық екі ұяда жұмыртқалай береді. Біреуін өзі, екіншісін аталығы басады. Сонында екі ұяның балапандары қосылады. Жаз соңында 50 балапаны бар топты жиі кездесьіруге болады. Қар қалың болған жылдары, кекіліктер қорек таппай, аштықтан өледі. Бірақ тез көбеюі нәтижесінде, саны қалпына келіп отырады. Кекілік біздің тауларда кең тараған құс, аңшылардың сүйікті олжасы.

Бүркіт- өте ірі (қанатының құлашы 225 см, салмағы 6 кг) қыран. Қауырысының түсі қоңыр, басы мен мойынның төменгі жағын жалтыраған ұшталған қауырсындар әшекейлейді. Балапандарының құйрығының түбі мен саусақ қауырсындары ақ түсті, бірақ есейе келе ақ түсі жоғалады. Төртінші жылына ғана ересек бүркітке айналады, осыған дейін жас құстар қоныс аудара береді. Сондықтан оларды Қазакстанның кез- келген жерінен кездестіруге болады. Көп жерде ұялайды, бірақ өте сирек. Ағаштар мен құзда пайдаланады. 1-2 күңгүрт ақ түсті қоңыр дақты жұмыртқаларын аналығы бір жарым ай басады. Аталығы оған жем тасиды және балапандарын асырайды. Ересектері балапандарына ұзақ уақыт қамқор болады, тек қыста ғана ажырайды. Бүркіт- нағыз аңшы құс. Ол суыр, қоян, сарышұнақ, және де басқа да кеміргіштерді, сонымен қатар кекілік, ұлар т. б. ұқсайды.өлекселерден де жиренбейді. Бүркіттің аң аулау дағдылары біздің елімізден қолданылып келеді. Бұл күшті де тәкаппар құсты аң аулауға үйрететін бүркітшілер мектебі бар. Негізінен бүркіттер қоян, түлкі аулайды, жақсы үйретілген бүркіт қасқырды да алды. Бүркіт-күшті, әр әдемі құс, ол – біздің еліміздің белгілерінің бірі.

Ақбас құмай және құмай- ірі (қанатарының құлашы 2,5 м, салмағы 7 кг) өлексе жегіштер тобына жататын жыртқыш құстар. Табиғатта бір-біріне өте ұқсас, ақбас құмайдың жалаңаш мойнын төменнен жоғары қарай қалың ақ мамықты жаға жиектейді, ал құмайдың жағасы қоңыр түсті, ұшталып таралған қауырсындардан тұрады. Ақбас құмай Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік –шығыс тауларында таралған, кейде жазықтыққа да ұшып келеді. Құмай Жоңғар Алатауы мен Солтүстік Тянь- Шань биік тауларын да тіршілік етеді. Екі түр де- әдетте өлексе жегіштер. Аспанда бірнеше сағат қалықтап ұшып,жабайы және үй жануарларының өлекселерін іздейді. өлексеге топ болып, бұл екі түрден басқа түрлері – жұртшы, тазқара, кезқұрықтар жиналады. Бір жұмыртқасын аналығы мен аналығы кезектесіп басып шығарады. Балапан тек бірнеше жылдан кейін ғана жынысты жетіледі.

Орақтұмсық –ірі(биіктігі 40 см, салмағы 250-300 г) биік тау балшықшысы. Сыртқы пішіні есте қаларлықтай – денесінің жоғарғы жағы көксұр, тұмсығының айналасында пердесі бар, кішілеу “бас киімі” және иегінің асты қара түсті болады. Сұр түсті кеудесі ашық ақ –қара жолақпен ақ құрсағы бөлінген. Бұл құстың ұзын орақтәрізді төменге иілген қызыл тұмсығы мен қызыл аяқтары бар. өте ашық түске боялған, оны ұсақ жұмыр тасты тасты өзен аңғарынан бірден байқай қою мүмкін емес. Теңіз деңгейінен 2000-3000 метр биіктіктегі тау өзендерінің тасты жағаларында қоныстанады. Қазақстан Солтүстік және Орталық Тянь- Шаньдағы биік тау өзендерінде тіршілік етеді. Ұяларын өзен тармағының құймалы жеріндегі тасты арашықтардан кездестіруге болады. Ол үшін шұңғыр тауып, оның ішіне ұсақ тас төсеп, 3-4 сұр жасыл жұмыртқасын салады. Аналығы мен аталығы кезектесіп басып шығарады, балапандарын да бірге ертіп жүреді. Алғашқы кезде балапандарының тұмсығы тік және сұр түсті боады. Уақыт өте тұмсығы иіліп, өз пішінін алады. Орақтұмсық тұмсығымен тау суы тасқынында тас астынан біркүндіктердің, жылғалықтардың және басқа омыртқасыздардың дернәсілдерін тауып жейді. Орақтұмсықтар өздері тіршілік ететін шатқалдарда су ағасымен төмен түсіп, сол жерлейде қыстайды. Орақтұмсық - өте сирек кездеседін, әдемі құс. Қызыл кітаптың барлық түріне енгізген, қорғауды талап етеді.

Бақалтақ қыран – біздегі қырандардың ең майдасы (қанатының құлашы 135 см, салмағы 600-900 г). Оның бояуы ақшылдан қара түске дейін өзгеріп отырады. Оңтүстік және оңтүстік –шығыс қазақстан тауларының орманды бөліктерінде тіршілік етеді, жекелеген ұялары Қарқаралыдан белгілі (қарағанды облысы). Ұяларын ағаштарда, өте сирек құс шоқыларынан кездесьіруге болады. Бұл қырандардың ұялау кезенінің басында ұясына жақын жерде керемет құс ойнағын салады. Сонымен қатар осы кезде бұлар-айғайлағыш, дауысы-әдеттегі қыран шаңқылдауы. Ұясындағы екі, сирек бір жұмыртқасын аналығы басып шығарады. Аталығы осы кезде ұясын қорғап, қорек тасиды. Балапандары ұясын екі айдан кейін тастайды. Құстармен қоректенеді. Бақалтақ қыран жыл құсы. Ұялау орнынан сәуірден қыркүйекке дейін кездестіруге болады.соңғы онжылдықта саны азайып кетті, қазір Қазақстан Қызыл кітабы қорғауында.

Қаршыға рең жапалақ –ірі ( қанатының құлашы 85 см, салмағы 300-400 г), біздегі ең әдемі жапалақ. Денесінің төменгі жағы ақшыл түсті, көлдженең жолақты және ақшыл сары көздерінің жолақты және ашық сары көздерінің үйлесімділігі оны қаршышыға ұқсатады. Евразияның қылқан жапырақта ормандарында тіршілік етеді. Қазакстанда оңтүстік-шығыс таулы ормандарында ұялайды (Солтүстік Қазақстан ормандарында да ұялауы мүмкін). Түнде тіршілік етеді, кейде күндіз де кездесіп қалады. Сонымен қатар күйлеу кезеңінде аталықтары қатты “айтақтап” ән салады. Негізінен тышқантәрізді кеміргіштермен, сирек құстармен қоректенеді. Сирек кездесуіне және жасырын тіршілік етуіне байланысты ұялауы туралы мәліметтер өте аз. Ағаштарда ұялайтыны белгілі, көбіне қарғалар мен жыртқыш құстардың дайын ұяларын пайдаланады. Ұялау ерекшілігі зерттеулі қажет етеді.

Ақтамақ бұлбұл- оңтүстік тау құсы. Бізде оңтүстіктің қиыр шетінде, Батыс Тянь-Шань тауларында кездеседі. Аталығы ашық түске боялған: арқа жағы сұр, басының екі шеті мен құйрығы қара, құрсақ жағы сары түсті, тамағында апппақ үшбұрышы бар. Аналығы ашық күңгірт түсті. Теңіз денгейінен 2000 метр биіктіктегі бұталары бар құрсақ тасты құздарда тіршілік етеді. Жерден онша биік емес бұталар сабағында ұясын өреді. 3-5 сирек шұбарланған жасылдау көгілдір жұмыртқаларын аналығы басады. Таралу аймағының тарлығына және сирек кездесуіне байланысты, бұл құс Қазақстанда толық зерттелмеген. Сәуірдің аяғында ұшып келіп, тамызда ұшып кетеді.

Орман байғызы- ұсақ (денесінің ұзындығы 22-27 см, салмағы 120-150г), ақ дақтары бар қара қоңыр түсті жапалақ, беті ақ дөңгелек. Қазақстан Тянь- Шань, Алтай, ертіс маңы қылқан жапырақты ормандарын және Көкшетаудағы қарағай ормандарын мекендейді. Ұялау аймағында қыстайды, кейде онтүстікке шамалы жылжиды. Бұл сирек кездесетін құс, жасырын және түнде тіршілік етуіне байланысты одан да бетер сирек кездесетін сияқты. Бұйрығы, күйлеу кезеңінде ғана “у-пу-пу-пу” деген дыбысын естуге болады, сасық көкек дауысына ұқсас. Ұсақ тышқан тәрізді кеміргіштермен қоректенеді, қыста ұсақ құстарды да жейді. Ұясын қуыстарда, кейде арнайы жәшіктерде салады. 4-8 ақ жұмыртқасын аналығы басады. Балапандары ұясында бір ай болады.

Сақалтай- біздің ең ірі құстарымыздың бірі(қанатының құлашы 3 иетрге дейін, салмағы 7-10кг). Басқа ірі жыртқыш құстардан қанатының ұшында саусақ сияқты тарбиған қауырсындары бар жалпақ қанатымен, ұзын сына тәрізді құйрымен ерекшеленеді. Ересек құс ақшыл түсті және басының екі шетіндегі қара қауырсындарын алыстан көруге болады, осынысы үшін “сақалтай” деп аталған. Басқа жыртқыш құстар сияқты, сақалтай да жиі қалықтайды. Осы ұшқан құсқа жақын жерде болсаңыз, оның қанаттарының қауырсындары ерекшк шу шығарады. Бұл құс туралы нетүрлі аңыз бар. Соның бірі- ол тік құздан ірі тұяқтыны қағып құлатып, содан кейін күл- талқаны шыққан өлексемен қоректенеді. Және ол қозыларды ұрлайды дейді, сондықтан оны “қозы қумай” деп атайды. Бірақ осы әдемі аңыздың ешқайсысының да іс жүзінде дәлелі жоқ. Сақалтай ең биік тауды мекендейді. Қазақстанда Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань, Альпі белдеуінде тіршілік етеді. Ұясын қол жетпес құздарға салады. Бір шұбар жұмыртқасын аналығы мен аталығы кезектесіп, екі айда басып шығарады. Содан кейін ұяда 4 ай балапанын асырайды. Сақалтай -өте сирек кездесетін құс, Қызыл кітаптың бар түрінің тізіміне енгізген.

Қоңыр және кәдімгі сушылқара- сушылқаралар тұқымдасының өте жақын өкілдері. Бұлар дене бітімі тығыз, орташа құстар (салмағы 50-70 г), тау суы тасқынына жақсы машықтанған. Қоңыр сушылқара атына сәйкес түгелдей қоңыр түсті құс. Ол Тянь –Шанның таулы өзендерімен жылғаларында тірішілік етеді. Кәдімгі сушылқара кеудесімен құрсағы ақ түсті, Тянь-Шаннан басқа, Тарбағатай, Сауыр,Алтай тауларының өзендерін қоныстайды. Екеуі де керемет сүңгиді, су түбінде жүгіреді. Жәндіктермен, шаянтәрізділермен дернәсілдердің тас арасынан тауып жейді. Судың жанында отырған сушылқара орта реңімен араласып байқалмайды. Ұясына ұрпағына қауіпсіз, үнемі суық және қараңғы болатын сарқырама маңындағы қуысқа салады. Ол жерде тек су арқылы ғана баруға болады. Ұясы шар тәрізді, шұғу тесігі шетінде орналасқан. 2 –5 ақ жұмыртқасын аналығы басып шығарады. Балапандары ұяларын 3аптада тастайды. Қолайлы жағдай болса, жылына 2-рет балапан шығарады. Қыста өзен мен жылғаларда мұз қатқанда, тау етегіне және жазықтыққа қоныс аударады.

Ұлар – ірі биіктігі 60см, салмағы 3 кг, тауықтәрізділердің өкілі.Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік – шығыс тауларындағы альпі белдеулерінде мекендейді.Сұр қоңыр шұбар түсі жартастар мен шөгінділердің түсімен бірдей болып білінбейді. Олардың даусы өте ерекше, жағымды ысқырық. Негізінде топ болып жүреді, тек ұялау кезінде жұпқа бөлінеді. Олар тек жоғарыдан төмен қарай ұшады, жалпақ қанатымен қақпай қалықтайды. Жоғары қарай жермен жүріп шығады, тіпті жылдам жүреді. Өсімдіктің әртүрлі бөлігімен қоректенеді, тамырын ылғал топырақтан қазып алады. Ыңғайы келсе, жәндікпен де қоректенеді. Ұясын қандайда бір пананың астына шұңқырға салады. 7-16 дақты ақшыл қоңыр жұмыртқаларын тек аналығы басып шығарады. Кейін балапандарын өзі ертіп жүреді. Қыста тек төменірек қары аз жерге түседі.

Глоссарий:

1.Кекілік.

2.Бақалтақ қыран.

3.Сақалтай.

4.Қоңыр және кәдімгі сушылқара.

ОБСӨЖ № 35

ОБСӨЖ тақырыбы: Алтай тауларында кездесетін Құстар.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Алтай ұлары.

2.Сақалды жапалақ.

3.Тундра шілі.

ОБСӨЖ мақсаты : Алтай тауларында кездесетін құстармен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Алтай ұлары-сырт пішіні басқа ұларға ұқсас, мысалы, қарақұрсақты ұларға, бұл аққұрсақты ұлар. Қазақстанда Оңтүстік Алтай биік тауларында, көбіне шөгінділермен кездескен тік жартастарда кездеседі. Дауысы-сазды ысқырық, қарақұрсақты ұлар дауысын еске түсіреді. Бұл ұлардың мінезі бір-біріне ұқсас. Әдетте жартастан ұшады. Тегіз жерде екпіндей ұшады. Басқа тауықтар сияқты, шаңға шомылғанды ұнатады. өсімдіктің дәнімен, көк шөппен, гүл қауызымен және тамырымен қоректенеді. Сәуірдің ортасынан тамыздың аяғына дейін көбейеді. Ұядағы тіршілігі зерттелмеген. Қазақстанда бұл құстың бірдк-бір ұясы табылмаған. Таралу аймағы тар, аз кездесетін құс болғандықтан, Қазақстан Қызыл кітабына енгізген.

Сақалды жапалақ - ірі (қанатының құлашы 148см, салмағы 1200 г) жапалақ. Қазақстандағы 3 жапалақтың ішіндегі ең ірі және қара түстісі. Түнде ғана емес күндізде беосенді. Дауысы- қатаң “ ху-ху-ху”. Негізі кеміргіштермен және құстармен қоректенеді. Тайга ормандарының шалғай жерлерін ұнататын құстар. Қазақстанда тек Алтайдан табылған, мұнда да өте сирек.

Алқалы татрең- дембелше, мығым денелі балшықшы, дене пішімі сайрауықтікіндей. Қазақстанда Алтай, Сауыр биік тауларында өсімдігі тапшы, тегіс, шағыл тасты алаңдарында ұялайды. Көрші Тарбағатайдың ең биік жерлерінде ұялауы мүмкін. Жоғарғы жағы қоңыр түсті, көкірегінен көлденең қоңыр, ақ, қара жолақтар өтеді. Ал ақшыл түсті құрсағында қара дағы болады. Жерде шүрілдек сияқты әлсін -әлсін жүреді. Топқа тез жиналады, бірақ сирек топтанып ұялайды. 2-4 жұмыртқасын аналығы жалаң шұңқырса салады, аталығы жұмыриқасын басып шығарады және балапандарын ертіп жүреді. Аналықтары жиналып топ құрып, оны бастап оңтүстікке ұшып кетеді. Қазақстанда 4-5 ай, сәуір- мамырдан тамыз-қазанға дейін болады. Аз зерттелген құс.

Тундра шілі- құрлар тұқымдасының өкілі, ормансыз Алтай биік тауларын мекендейді. Ол Оңтүстік Алтайда шағыл тасты және қалың шалғынды жерлерде ұялайды, мұнда ақ шіл де тіршілік етеді. өзіне ұқсас ақ шіл сияқты төмен түсіп,қоныс аудармайды. Қар қалың болған қыста, жел тау басынан қарды ұшырып, құстарға өсімдік және бұталармен қоректенуге мүмкіндік туғызады. Жаздағы шұбар түсі өсімдік арасынан байқалмайтындай етеді, ал қыстағы аппақ түсі, оларды ақ қардан байқалтпайды.

Қара тоқылдақ - Қазақстанда мекендейтін 8 тоқылдақтың ішіндегі ең ірісі, салмағы 300-400 гр, түсі түгелдей қара тек басында ашық қызыл түсті “телпегі ”бар. Қазақстанда тек Алтай ормандарында және республикамыздың солтүстігінің кей жерлерінде тіршілік етеді. Бұлар діңі биік қылқан жапырақты ормандарды таңдайды. Жеке болып жүреді, тек ұялау кезінде ғана жұптасып жүреді, жерде көп болмайды. Қарағай діңін терең қылып тесіп, ұя жасайды. Ұясының шұғу тесігі созылған тік бұрышты. Қазақстанда тіршілігі зерттелмеген.

Кіші тоқылдақ- тоқылдақтар ішіндегі ең кішісі салмағы 24-32 гр. Шұбар тоқылдақтар туысына жатады,оның 5 түрі (үлкен, орта, кіші, ақжон, аққанат) бар. Кіші тоқылдақ шұбар тоқылдақтың кішірейтілген көшірмесі.Қазақстанда тек үш жерде: Алтайда, Жайық өзенінің алқабында және Көкшетау ормандарында кездеседі. Жапырақты ормандар , ақ қайыңды және көктеректі ормандарды ұнатады. Өте белсенді. Тоқылдақтарға тән ағаш діңінен іздеу, кейде көкшымшықтарға ұқсап, жіңішке бұтақтың ұшына ілініп жәндіктерді ұстап жейді. Ұясы ағаш қуысында. Мамырда жұмыртқа салады, маусымның соңы шілденің басында балапан ұясынан ұшып, көкшымшықтар тобымен қоныс аударып ұшып жүреді. Бұл тоқылдақтың Қазақстанда биологиясы толық зерттелмеген. Орман үшін ең пайдалы құс.

Боз тоқылдақ - Қазақстандағы жасыл тоқылдақтар туысының жалғыз өкілі. Біртүсті сұрғылт жасыл, сұр түсті басында қызыл “телпегі” бар. Дене пішіні орташа, салмағы 115-130гр. Қазақстанда тек Алтайда аралас орманды таңдап ұялайды. Көктемде тұмсығымен ағш діңін ұзақ ұңғылайды. Тоқылдақ барабанға тән даңғыр- дүңгір дыбыс шығарады. Қазақстанда тіршілігі зерттелмеген.

Шетен сайрауығы – қаражемсаудан шамалы ірі, кәдімгі сайрауық, салмағы100 –120 гр, арқасы мен иығы сарғылт, тамағы мен жемсауы қара қызғылт шұбар түсті. Шақыру үні – шыңқылдаған,тіпті әдемі сырнай әнінің өзінде шыңқылдағаны араласады. Қазақстанда Алтай мен Ертіс маңы ылғалды, көбіне жайылма ормандарда ұялайды, сонымен қатар солтүстікте орманды дала аймақтарында кездеседі. Қылықтары әдеттегі сайрауықтардікі, бірақ басқалардан айырмашылығы көбіне топ болып , бірнеше ондаған жұп болып ұялайды. Тіпті бір ағаштың өзінде бірнеше ұя салады. 5-7 қоңыр дақты жасылдау көгілдір жұмыртқаларын аналығы 12- 14 күнде басып шығарады. Екекуі ұясында осынша уақыт балапандарын асырайды. Жылына 2 рет балапан шығарады. Жәндіктер мен жидектермен қоректенеді. Қыста Қазақстанның оңтүстігіне ұшып кетеді.

Бұрмамойын немесе дүпілдек – тоқылдақтар тұқымдасының ең соңғы өкілі. Бұл кішілеу, салмағы 35 –50 гр, торғайдан шамалы үлкен, реңі ұсақ жапалақтар мен тентекқұс бояуы сияқты: сұр түсті, қауырсындары сирек қара түсті ұзыншақ жіңішке сызықты. Күндіз белсенді тіршілік етеді. Жалпы сыртқы пішіні мен мінезі торғай тәрізді құсатарға ұқсайды және жерде қоректенеді.

Шетен сайрауығы- қаражемсаудан шамалы ірі, кәдімгі сайрауық (салмағы 100-120г), арқасы мен иығы сарғылт, тамағы мен жемсауы қара қызғылт шұбар түсті. Шақыру үні-шыңқылдаған, тіпті әдемі сырнай әнінің өзінде шыңқылдағаны араласады. Қазақстанда Алтай мен Ертіс маңы ылғалды, көбіне жайылма ормандарда ұялайды, сонымен қатар солтүстікте орманды дала аймақтарында кездеседі. Қылықтары әдеттегі сайрауықтардікі, бірақ басқалардан айырмашылығы көбіне топ болып, бірнеше ондаған жұп болып ұялайды. Тіпті бір ағаштың өзінде бірнеше ұя салуы мүмкін. 5-7 қоңыр дақты жасылдау көгілдір жұмыртқаларын аналығы 12-14 күнде басып шығарады. Екеуі ұясында осынша уақыт балапандарын асырайды. Жылына екі рет балапан шығарады. Жәндіктер және жидектермен қоректенеді. Қыста Қзақстанның оңтүстігіне ұшып келеді.

Бұрмамойын немесе дүпілдек – тоқылдақтар тұқымдасының ең соңғы өкілі. Бұл кішілеу (салмағы 35-50г), торғайдан шамалы үлкен, реңі ұқсас жапалақтар мен тентекқұс бояуы сияқты: сұр түсті, қауырсындары сирек қара ұзыншақ жіңішке сызықты. Күндіз белсенді. Жалпы сыртқы пішіні мен мінезі торғай тәрізді құстарға ұқсайды және жерде қоректенеді. Бармамойын қауіп төнген жағдайда ағаш діңіне жабыса отырып, тына қалады, реңі ұқсас болғандықтан байқалмай қалады. Қазақстанда негізінен Алтай ормандары мен жайық өзен алқабында мекекндейді. Жәндіктер мен қоректенеді. Ұясы ағаш қуысында. 6-12 ақ жұмыртқасын аналығы 11-12 күнде басып шығарады. Ұясында балапандары мен бірге жатқан аналығы,қауып төнген жағдайда, жыланның ызылдағанындай қорқынышты дыбыс шығарады. Бұл- тоқылдақтар ішіндегі жалғыз жыл құсы. Сәуір мамырда ұшып келеді, қыркүйек –қазан Қазақстан жерінен ұшып кетеді.

Балықшы тұйғын- едәуір ірі- (қанатының құлашы 167см, салмағы 1,5 кг) қыран. Келбетті жыртқыш құс, дене пішімі әсем де сынбатты. Денесінің жоғарғы жағы қара, төменгі жағы ақ түсті, осыдан оңай табуға болады. Бұл балыққа маманданған құс, тек қана балықпен қоректенеді. Дүние жүзіндегі көптеген халықтың тілінде “балықшы қыран”деп аталады. Бұрын Қазақстанның балығы көп өзендерінде ұялаған. Соңғы жылдары бұл тұйғының саны күрт азайып кетті, сондықтан Қазақстанның қызыл кітабына енгізді. Негізгі ұялары Оңтүстік Алтай (Марқакөл көлі)мен Қара Ертіс өзеніне белгілі. Африка мен Оңтүстік Азияда қыстайды. Балықты ауада ұшып жүріпкөріп,итұйғынг бір сәтте тоқтайды да, қанаттарын қағып, содан кейін екпіндеп суға құлайды да, алдына қарай созылған аяқтары мен балықты ұстайды. Кейде осылай суға да батып кетеді, тек өзінің күшті қанаттарының қағуымен судан босанып шығады.Тығыз,қаты қауырсындары, саусақтарының өткір тікенектері және де алдыңғы үш саусағының біреуін артқа бұру қабілеті арқылы балық аулайды. Ұясын су маңындағы ағашқа салады. 2 шұбар жұмыртқасын аналығы мен аталығы кезектесіп, 35 күнде басып шығарады. Балапандары ұясында екі айдай болады. Қазақстанда наурыздың соңынан қазақнның соңына дейін болады.

Меңіреу құр- біздің фаунамыздағы тауықтәрізділер отряды, құрлар тұқымдасындағы ең ірі (салмағы 4-6 кг) құс. Аталығы құлпырған қара түсті, аналығы сары шұбар түсті. Орман құстары. Қазақстанда тек Алтай мен Қалбы Алтайының қылқан жапырақты ормандарында мекендейді. Ұялау үшін жидекке бай бұталарды таңдайды. Қыста тіпті мұз қатқан бұталармен де оңай қозғала береді, себебі саусақтарының төқменгі жағында ерекше мүйізді төмпешектер бар. Жерден басқа тауықтар сияқты қанаттарын қатты қағып, ал ағаштан шусыз ұша қояды. өсімдіктермен қоректенеді.

Глоссарий:

Ақбас үйрек, Балықшы тұйғын, Қалбағай, Қарабай, Ақ ләйлек, Қытай, қазы қутұмсық, Қызылжемсаулы қарашақаз.

ОБСӨЖ № 36

ОБСӨЖ тақырыбы:Су қоймаларында кездесетін. Сүтқоректілер.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Жұпар тышқан.

2.Ондатр.

3.Кәмшат.

4. Каспий түлені.

ОБСӨЖ мақсаты: Су қоймаларында кездесетін сүтқоректілер мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Жұпар тышқан – ұзындығы 22 см,салмағы 0,5 кг-дай, жәндіктермен қоректенетін аң. Ұзын құйрығы қабыршақпен қапталған, екі бүйірінен жалпайғанғ денесі тығыз керемет терімен қапталған, онда су астында ауа көпіршіктері болады. Басы сүйірленіп, тұмсыққа айналады. Өзі қазған ормен жүзіп, бүкіл өмірін немесе шығу тесігі су астында болатын інінде өткізеді. Су тасқыны болғанда, қысқа уақытқа паналарын тастап, жартылай суға батқан ағаш пен жағадағы таяз ұяларды паналап, қауіпті кезеңді күте тұрады. Орманға жақын, қалың су маңы өсімдіктері бар ағынсыз су қоймаларын мекендейді. Қазақстанда Жайық, Тобыл, Обаған, Тоғызақ, Әйет өзендерінің су қоймаларында тіршілік етеді. Жұпар тышқан былқылдақденелілер, жәндіктер дер нәсілдерімен, қыста ұсақ балықтарымен кейбір өсімдіктер мен қоректенеді. Аналықтары жылына екі рет 3-5 соқыр ұрпағын дүниеге әкеледі. Жұпар тышқан өте сирек кездесетін болғандықтан, қызыл кітабтың барлық түріне енгізілген.

Ондатр – тоқалтістер тұқымдасының денесі орташа кеміргіші. Ондатрдың отаны- Солтүстік Америка. Бағалы терілі аң болғандықтан Еуразия көшірілген, қазір барлық жерде кең тараған.Қазақстанда ыңғайлы су қоймаларының көп бөлігінде қоныстанған. Денесінің ұзындығы 35см, салмағы 1,5кг.Су маңында тірішілік етеді, су бетімен су астында жақсы жүзеді. Су өсімдіктерімен қоректенеді. Су жағасындағы інде қоныстанады, сазды жерлерде өсімдіктер 1м биіктікте үйшік салады. Жылына 2-3 рет 7-8 ұрпақтан береді. Ұрпақтары бір айдан кейін өз бетінше тіршілік етеді. Ондатр –терісі бағалы аң, кәсіптік жолмен ауланады.

Кәмшат-жыртқыштар отряды сусарлар тұқымдасының ең ірі өкілі. Ұзындығы бір метр, кейбіреулерінің салмағы 15-кг-ға дейін жетеді. Жартылай суда тіршілік етеді. Оған әбден бейімделген –цилиндр тәрізді денесі , домалақ басы, ұзын құйрығы мен аяғындағы жарғақтары арқасында, олар өте тез, әрі епті жүзеді. Құндыз жер бетіндегі ішкі сулардың бәрінде тараған. Қазақстанда екі түршесі: Орта азия құндызы –сирек аң, Қызыл кітабқа енгізілген; және Солтүстік құндыз – бағалы аң терісі кәсібінің нысаны. Құндыздар жазықтықтық өзендерінде отырықшы тіршілік етеді. Негізінен балықтармен, бірақ кейде ұсақ сүтқоректілер, тіпті құстармененде қоректенеді.Аналығы 2-жылда бір рет 2-5 ұрпақ береді, 4-ай шамасында сүтпен асырайды.

Каспий түлені- ірі, ұзындығы 1,5м- салмағы 50-60 кг, қалақ аяқты сүтқоректі. Денесі судағы өмірге жақсы бейімделген; тегіс ұршық тәрізді денесінен шығып тұратын қалақ тәрізді қысқа аяқтарының саусақтарының жарғақтары болады. Бұл қалақтар оның тек суда жүзуіне қажет, бірақ қорегін ұстауға пайдаланбайды. Денесі созылмалы термен жабылған. Қалың қабатты тері асты майы жылу сақтау қабілетін атқарады. Каспий теңізінде тіршілік ететіндігі атынан –ақ белгілі. Негізгі жатағы –Құлалы аралы.Қаңтарда қатты аяз болғанда мұз шетіне аналықтары бір аппақ ұрпағын дүниеге әкеледі.Бір айдан астам сүтпен асырайды. Түлен жазғы уақытта Оңтүстіккке кетеді, ал қыс ортасында қайтадан Солтүстікке оралады. Түлендер ауланбайтын балықтармен қоректенеді. Ал өздері бағалы терісімен майы үшін кәсіптік аулау нысаны болып табылады.

Құндыз- ірі кеміргіш, ұзындығы 110см, құйрығы 30см, саламағы 20-30кг, суаттарда тіршілік етеді. Денесі жүзуге жақсы бейімделген: артқы аяқтары мен саусақтары жарғақпен байланысқан, алдыңғы аяқтары қысқа, саусақтары күшті және тырнақтары ұзын, бұтақтарды ұстап, жер қазуға ыңғайлы, құйрығы

жалпақ және ұзын.Көптеген бейімделушіліктердің арқасында бұл аң су астында 15мин ауаға көтерілмей жұмыс істей алады.

Кәмшаттың денесі керемет терімен жабылған, майлы бездері оны су өтпейтіндей етіп майлап тұрады. Ал суықтан қалың қабат тері асты майы қорғап тұрады. Жұптасып тіршілік етеді. Бөгет салатындығымен белгілі. Олар өзеннің үйшігі мен бөгет жасайтын ағаштың қабығымен қоректенеді. Сондықтан олар орманды жерлердегі су қоймаларында тіршілік етеді. Өзендер мен тоғандарда бөгет жасап, суды басқа бағытқа бұрып, өздеріне жас ағаштарға баруға жол ашады. Көктемде, айналада жаңа жем көп болғанда, аналығы 1-5 дейін ұрпағын дүниеге әкеледі.Оларды үйшігінде сүтпен асырайды. Қазақстанда Жайық өзені мен оның кейбір тармақтарында тіршілік етеді.Терісі бағалы.

Қара күзен – сусарлар тұқымдасына байырғы өкілі. Ұсақ, жыртқыш аң, ұзындығы 43см, құйрығы 12-19 см, саклмағы 800гр,денесі тығыз жалтырағаннан жүннен жабылған, терісі өте жоғары болғандықтан бағалады. Қазақстанда Еділ, Жайық, Елек атырауында қоныстанған. Суаттарда, су маңында тіршілік етеді, жақсы жүзеді, және сүңгиді.Ұсақ жануарлармен, өлекселермен, қоректенеді.20ғ-дың ортасында осы жерлерге Америка су күзені жерсіндірілген(көшкен) ол – күшті шақар аң, сондықтан қара күзенді ығыстырып шығарды. Қазір қара күзен Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.

Бақылау жұмыстары:

1.Су қоймаларында кездесетін сүтқоректілер.

2.Шөл мен Шөлейтті жерлерде кездесетін сүтқоректілер.

3.Далалы жерлер мен орманды дала жерлерде кездесетін сүтқоректілер.

ОБСӨЖ № 37

ОБСӨЖ тақырыбы: Тянь – Шань тауында кездесетін Сүтқоректілер.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Таутеке немесе Сібір тау ешкісі.

2.Барыс немесе Ілбіріс.

3.Орман қарақасы.

ОБСӨЖ мақсаты: Тянь-Шань тауында кездесетін сүтқоректілер мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Көнекөз сарышұнақ-Қазақстандағы алты сарышұнақтың бірі. Денесі орта пішінді (салмағы 100-150г), теңбілді терісімен сарышұнаққа тән бағана қалпында болатын кеміргіш. Бұл сарышұнақтар таулы далалардағы інде топ болып тіршілік етеді. Қазақстанда Кетмен, Кеген жоталары мен Хан-Тәңірі сілемінің ұшығында таралған. Күндіз белсенді. Өсімдіктер, жәндіктер және олардың дернәсілдерімен қоректенеді. Ұйқыдан наурызда шығып, тамыз-қыркүйекте қайтадан ұйқыға кетеді. Ұйқыдан шыққан бойда шағылысады, бір айға толмай 4-12 ұрпағын аналығы дүниеге әкелді. Сарышұнақтарда басқа кеміргіштер сияқты ауруларды таратады.

Таутеке немесе Сібір тау ешкісі – едәуір ірі ұзындығы 1,5 метр салмағы 130 кг тұяқты жануар, Азия континентінің тауларын мекендейді . Арқасында қара жолағы бар сұр қоңыр түсті жануар . Аталығының басында ұзындығы 1,5 метр үлкен ұзын иілген мүйізі болады, онда жануарлардың жасын анықтауға болатын көлденең жұмыр бөліктері бар . Аналығының мүйізі қысқа , 40 см . Қазақстанда Тянь – Шань , Жоңғар Алатауы және Оңтүстік Алтайда мекендйді . Таутеке таудың тік жарларында шаң –құздары мен тасты шөгінділерге бай жерлерінде теңіз деңгейінен 5000 метр биіктікке көтеріліп тіршілік етеді . Қыста төмен түседі , таудың Оңтүстік баурайындағы қары еріген жерлеріндегі шөптерге дейін көтеріледі. 3-5 –тен 30-40-тай даралр үйір құрайды. Жазда таудың жолы қиын жерлеріне көтеріледі , өте ыстық кезде құз көлеңкесінде болады. Таңертең және кешке жайылады. Үйірде тек аналықтар тобы болады, оны ең күшті аталық күрес кезінде жеңіп алады, қалған ересектерімен өсіп келе жатқан текелер және топ болып жүреді. Аналықтары мамыр – маусымда бір , кейде екі лақ туады. Олар бірінші күннен бастап жүруге қабілетті болады, бірақ біраз уақыт күш жинау үшін немесе құзға тығылып жатады . Аналығы лағын күздің соңына дейін сүтпен асырайды, бірайлық кезінен бастап жас шөп жейді. Таутеке – спорттық және кәсіптік аң аулау нысаны.

Барыс немесе Ілбіріс-күшті дембелше , ұзын құйрықты денесінің ұзындығы құйрығы мен 225-250 см салмағы 40 кг, терісі теңбілді мысық . Мәңгі қырлы тау етегінде тіршілік етеді қыста қоректену үшін төмен түседі. Уақытының көбін жеке өткізетін барыс ерте көктемде шағылысып 3 айдан кейін, көктемнің соңында құз арасындағы апанда 1-5 , көбіне 2-3 ұрпағын дүниеге әкеледі. Аналығы 2 жылда бір рет ұрпақ береді . Барстар 15 жыл өмір сүреді. Ымыртта белсенді. Тұяқтылардан басқа , сарышұнақ , қоян. Кекілік олармен қоректенеді. Өзінің күштілігі , мен құпиялығына байланысты барыс үнемі ертедегі аңыз, ертедегі кейіпкері болатын , алқазыр Қазақстанның мемлекеттік белгісі . Барыс - өте сирек кездесетін аң , сондықтан Қызыл кітабының барлық түріне енгізілген . Ақкіс - ұсақ денесінің ұзындығы 23 см , құйрығы 8 см , салмағы 180 г . Сусарлар тұқымдасының жыртқышы . Бұл- әсем , қозғалғыш аң , үлпілдек жүні бар терімен жабылған. Жазда жоғары жағы қоңыр, төменгі жағы ақ, тек құйрығы ғана қара түсті болады. Терісінің түсінің ауысуы сол жердің қырының еруіне байланысты. Қысқы сәні терісінің ақ болуына байланысты, ақкіс ақ қарда байқалмайды. Тек құйрығының қарасы болмаса, Қазақстанда Солтүстік ормандарда , сонымен қатар оңтүстік және оңтүстік-шығыс тауларында тіршілік етеді. Бұл әдеттегі жыртқыш тышқан тәрізді кеміргіштерді, құстарды аулайды. Олардың ұясын қиратады, кеміргіштердің ұясындағы қорын жеп, кейін баспанаға айналдырыды. Буаздығы-9-10 ай. Келер жылдың көктемінде аналығы 18 көбінесе 3-8 соқыр ұрпақтарын әкеледі, бір айдан кейін көздерін ашады, екі айдан кейін ұясынан кетеді. Ақкістің терісі бұрыннан бағалы, хан терісі болып есептелген. Қазір бағалы кәсіптік аң.

Орман қарақасы –ұсақ ұзындығы 8-13 см, құйрығы 6-12см, қарақастар тұқымдастарының кеміргіші. Денесінің жоғарғы жағы сарғыш қоңыр, төменгі жағы ақшыл түсті, ұзын үлпілдек құйрығы оны кішкентай тиынға ұқсатады. Ақ көздері арқылы қара жолақ өтеді. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстан тауларындағы ағаштар мен бұталы тоғайларды қоныстайды. Жаңа өсімдіктен екі шығу тесігі бар, ішіне жүн мен мамық төсеген, шар тәрізді ұя салады. Ұясында 2-8, көбіне 4-5 соқыр ұрпағын дүниеге әкеледі. Түнде, ымыртта белсенді, күндіз ұйықтайды. Жеміс-жидектермен қоректенеді. Жемісті бақтарда зиян келтіруі мүмкін.

Суырлар-Қазақстанда тіршілік ететін 4 түрі бар, оның үшеуі қызыл, сұр, көк суырлар тауды мекендейді. Суырлар –ірі денесінің ұзындығы 60см, құйрығы 22см, салмағы 8кг кеміргіштер, терең күрделі қазылған індерінде жұптасып тіршілік етеді. Терісі қалың, сұр, көкшіл-қоңыр және сары түсті. Терісі адамдарға жылы киім тігу үшін бағалы. Суырлар жылдық уақытының көбін тамыз-қыркүйектен наурыз-сәуірге дейін қолайсыз ауа-райы әсерінен ұзақ уақыт ұйқыда болады. Ерте көктемде қорек іздеп жер бетіне шығады. 1-1,5айдан кейін іздерінде 1-9, көбінесе 3-6 соқыр кішкентай суырлар туылады. Күндіз белсенді.Өсімдіктің шырынды жер үсті бөлігін, тамырын, түйнегін жейді. Кездескен былқылдақденелілер мен жәндіктерден де кет әрі емес. Суырлар мекені, кейде (суырларқалашығы) деп те аталады. Сұр суыр Алтай, Тарбағатай , Жоңғар Алатауы және Солтүстік Тянь-Шань жоталарының таулы далалары мен биік таулы жайылымдарында қоныстанған. Қызыл суыр Қырғыз және Талас Алатауында тіршілік етеді. Ал Қызыл кітапқа енгізілген көк суыр Батыс Тянь-Шаньның теңіз деңгейінен 2000-3400 метр биіктіктегі, 40 шаршы км-ден аспайтын шағын аймағында қоныстанған. Бұл түрдің өсуі төмен, себебі жаулары өте көп қасқыр, түлкі, браконьерлер. Сондықтан адам қорғауын қажет етеді.

Жайра-жайралар тұқымдасындағы өте ірі ұзындығы 1м, салмағы 13кг кеміргіш. Оның арқасы мен бүйірлері қатты тікенек инелермен ұзындығы 3-30 см жабылған, инелерін қауіп төнгенде көтереді. Инелерінің көлденең қара-ақ суреттері бар. Жайра Қазақстанда оңтүстік Маңғыстау, Қаратау Талас және Қырғыз Алатауында және бұрын Іле Алатауында Алматыға дейін кездесетін, қазір бұл жерде кездеспейді. Түн мен ымыртта белсенді. Өсімдіктің тамырларымен, әр түрлі дән , жеміс-жидектермен қоректенеді. Ұзындығы 10 метрге дейін ін қазады, үңгірлерде қоныстайды. Ұйқыға кетпейді, бірақ қыста белсенділігі төмендейді. Жылына бір рет 1,5 көбіне 2-3 көзі ашық, инесі жұмсақ ұрықтарын береді. Бір аптадан кейін инелері қатаяды. Жайра-сирек кездесетін аң, Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.

Тас сусары-денесі орта пішінді денесінің ұзындығы 38-60см, құйрығы 30см, салмағы 25кг сусарлар тұқымдасының өкілі. Денесі сымбатты, күшті, қоңыр сарғылт бағалы терімен қапталған. Кеудесінде ақ дағы бар, сол үшін кейде оны ақтөс деп атайды. Қазақстанда оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы таулы жоталарды түгел қоныстанды. Ақтөс сусар ағашта керемет өрмелеуіне қарамастан, жерде жүгіргенді ұнатады. Түнде белсенді , күндіз үңгірде, ірі құстардың тастап кеткен ұяларында, жартас қуыстарында тығылады. Жаз аяғында шағылысды, одан кейін ұрығын қысқа дейін өте баяу дамиды. Ұрығының негізгі даму кезеңі –тоғызыншы ай, сөйтіп келер жылдың көктемінде 2-3 соқыр ұрпағын дүниеге әкелді. Олар бір айдан кейін дамып жетіледі. Тас сусары тышқантәрізді кеміргіштермен , құстармен ірі жәндіктермен, сонымен қатар жидектермен де қоректенеді. Егер сәті түскен жемтік болса, қор ретінде тығып қояды. Тас сусары –Қазақстанда сирек кездесетін аң, сондықтан Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.

Арқар-тау қойы түршелердің бірі. Тау қой кең таралған, өте өзгергіш 25 түршесі бар. Қуыс мүйізділер тұқымдасының жұп тұяқты өкілі. Оңтүстік- Шығыс Қазақстан тауларында тіршілік ететін түршені арқар деп атайды. Бұл тау қоймаларының ішіндегі ең ірісі аталығының денесінің ұзындығы 2 метрдей , салмағы 200кг, аналығы шамалы кішілеу сұр қоңыр түсті үлкен шиыршықтанып бұратылған мүйізі бар аналығының мүйізі жіңішке әрі қысқа . Арқарлар таудың тегіс, ашық жерлерінде тіршілік етеді. Маусымды қоныс аударуы –қыста биік таудан төмен түседі немесе көршілес аласа тауға қоныс ауыстырады. Көктемде бір, кейде екі қозы туады. Арқардың меринос қоймен қолдан шағылысуы нәтижесінде, өте өнімді буданы –арқармеринос қойы алынған. Арқар-сирек кездесетін жануар, соңғы жылдары жаппай мазалау барысында, сонымен қатар үй жануарларының жайылымдарын ығыстыруы нәтижесінде, саны азайып кетті. Қазір Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген.

Глоссарий:

Шитұмсық шалшықшы, Іле жорға торғайы, Көкқұс, Үлкен құралай, Көкмаңдай, Тарғақ, Орақтұмсық.

ОБСӨЖ № 38

ОБСӨЖ тақырыбы: Алтайда тауларында кездесетін Сүтқоректілер.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Қоңыр аю.

2.Борша тышқан.

3.Ұшар.

ОБСӨЖ мақсаты: Алтай тауында кездесетін сүтқоректілер.

ОБСӨЖ мәтіні: Құндыз-біздің еліміздегі бұғылар тұқымдасының ішіндегі ең кішкентай (денесінің ұзындығы 85-100 см, салмағы 10-15 кг) өкілі. Бұл жүні қара қоңыр түсті әсем бұғы, шоқтығы 50-60 см-ге жетеді, бірақ денесінің артқы жағы биік. Жастары шұбар түсті. Аталығының ерекше белгісі –иегінен төмен түсіп тұратын ұзын иілген (7 см-ге дейін) азу тісі. Мүйізі жоқ, оның орнын тұрып тұрған құлақтары ауыстырғандай. Аталықтарында мускус бездері болады., сол үшін құдырды аулайды (мускусты парфюмерия өндірісінде пайдаланады). Тау ормандарында тіршілік етеді, Қазақстанда тек Оңтүстік Алтайда кездеседі. Негізінен жер және ағаш қыналарымен қоректенеді. Қараша –желтоқсанда күйлейді де, мамырда 1-02 төлін әкеледі. Бір жарым жылда жынысты жетіледі. Қазақстанда саны аз.

Қоңыр аю- Тянь-Шань аюынан едәуір ірі (ұзындығы 2 м, салмағы 250кг), қара қоңыр түсті. Мінезі де басқаша, Алтай аюының адамға шабулы жиі кездеседі, ал Тянь-Шань аюының мұндай мінезі жайында мәліметтер жоқ. Мүмкін Алтайда аю аулайтын болса керек, сондықтан жаралы аю өте қауіпті. Алтай аюы қазан-қарашадан наурыз-сәуірге дейін ұйқыда болады, ал маусым-шілдеде күйлейді. 7 айдан кейін аналығы апанында 1-2 ,кейде 3 қонжық туады. Олар толық жетілмеген, салмағы 500г, көздері жабық, құлақ тесіктері терімен жабылған болады. Апаннан шығатын уақытта қонжықтарының дене пішіні орташа итпен (салмағы 3-7кг)бірдей болады. Аналығы 2-3 жылда бір рет туады. Ересек аюға үш жылдан кейін айналады. 30 жыл өмір сүреді. Өсімдік және жануар тектес қорекпен қоректенеді. Аюлар шөп жегенде, сиыр сияқты жайылады. Көру қабілеті төмен, сондықтан есіту мүшесіне сүйенеді. Аюдың табиғи жауы өте аз, кейде барыстың шабул жасауы мүмкін (2 барыстың аюға шабулы белгілі), ал қонжықтар үшін қасқыр қауіпті. Қазақстанда аюдың терісі, еті, кейде өті (емдеу қасиетіне байланысты) үшін ұстайды. Қазіргі арнайы рұқсатпен аулайды.

Борша тышқан- кеміргіштер отряды, тиіндер тұқымдасына жататын ұсақ аң (денесінің ұзындығы 12-15 см, құйрығы 10-12 см, салмағы 70-100г). ұзын, үлпілдеген, жолақты құйрығымен жолақты тиінді еске түсіреді. Қабы Алтайы мен Алтай қылқан жапырақтьы және аралас ормандарда мекендейді. Күндізгі аң. Ағашта жақсы жорғалайды, бірақ жердегі інде ұялайды. Қыркүйек –қазан сәуір мамырға дейін ұйқыда болады. Дәндермен, жидектермен, саңырауқұлақтармен, жәндіктермен қоректенеді. 2-8 кг-ға дейін қор жинайды. Мамыр маусымда аналығы 4-6 ұрпағын әкеледі, олар келер жылдың көктемінде ересекке айналады. Борша тышқан –сусарлар тұқымдасының көптеген аңдарының ең сүйікті қорегі.

Ұшар-ұшарлар тұқымдасының дене мөлшері кішілеу кеміргіші(денесінің ұзындығы 12-17 см). Сырт пішіні кішілеу тиінді еске түсіреді (кейбір мамандар ұшарды тиіндер тұқымдасына жатқызады), құйрығы қысқалау. Бұл аңның ең негізгі ерекшелігі-алдыңғы және артқы аяқтарының арасында қалың жүнмен жабылған жалпақ тері қатпары сияқты ұшу жарғағы болады. Шағын домалақ басы үлкен жалтыраған қара көздерімен әшекейленген. Кішкентай жалпақ құлағында шашағы жоқ. Ағашта тіршілік етуге жақсы бейімделген, оның өткір қисық тырнақтары мен табанындағы күсі жақсы жетілген. Көбіне ағаштан басы төмен қарай салбырап тұрғанын көруге болады. Ұшалы отырған ұшардың келбеті ұшбұрыштәрізді болады, себебі алдыңғы аяқтарын алшақ қойып, артқы апяқтарын біріктіріп отырады. Отырықшы, жыл бойы белсенді, Тәулік белсенділігі –түнде. Ағаш қуыстарын паналайды. Маусымда 1-4 шала ұрпағы дүниеге келеді. 6-шы күні денесін түк басады, 17-ші күні көзін ашады. Аналығы өз ұрпағын жауынан елікпен қорғайды. Ұшарлар негізінен қарағайдың бүршігі және жас сабақтарымен, ақ қайыңның жапырағы және сырғаларымен, саңырауқұлақтарымен, жидектермен қоректенеді. Бағалы аң терісі кәсібінің нысаны. 30-50-ші жылдары Қазақстанда жылына 900 ұшар терісі дайындалған.

Бұлғын- сусарлар тұқымдасы ең бағалы өкілі. Бұл кішірек (денесінің ұзындығы 45 см, салмағы 1 кг), әдемі аң, сусарға ұқсас. Қалың жібектей терісі ақшыл сары түстен қара түске дейін боялған. Ол Қазақстанда тек Алтай қылқан жапырақты ормандарында тіршілік етеді. Сонымен қатар аң фермаларында өсіріледі. 50-ші Алматыға жақын Солтүстік Тянь-Шань шыршалы ормандарында жерсіндіруге тырысқан еді, оған бұл жерге көндіге алмады. Бұрын негізінен кеміргіштерменкейде құстармен, сонымен қатар қарағай жаңғағы және жидектермен де қоректенеді. Маусым-тамызда күйлейді, 8-9 айдан кейін аналығы 2-3 (7-ге дейін) төлін дүниеге әкеледі, олар тек 2-3 жылдан кейін ғана ересекке айналады. Бұлғын-бағалы аң терісі кәсібінің нысаны. Қазақстанда жылына 1500 тері даярлайтын болған.

Сарыкүзен-сусарлар тұқымдасының таты бір өкілі. Бұлғыннан кәдімгідей кіші (денесінің ұзындығы 25-30см, құйрығы13-21см, салмағы 800г). Шығыс Қазақстан облысындағы өзен аңғарлары, тау бұлақтары мен жылғалардың жағасында мекендейді. Ағаш қуысын, кеміргіштермен басқа аңдардың індерін паналайды. Түнгі аң, негізінен кеміргіштер мен құстар, сонымен қатар, бауырнымен жорғалаушылар және басқалармен қоректенеді. Сәуірде күйлейді, маусымда 4-6 (12-ге дейін) ұрпағын береді. Барлық жерде саны аз.

Құну-сусарлар туысындағы жыртқыш сүтқоректі. Бұл аңның шомбал денесі борсықты еске түсіреді, бірақ құну ірілеу (денесінің ұзындығы 1м, салмағы30кг), аяқтары ұзындау, құйрығы қысқалау.Қара қоңыр ұзын қатқыл жүнді, денесінің екі шетінде ақшыл жолағы болады. Қалың тайгада кең тараған аң.Қазақстанда тек Алтай тауы ормандарында кездеседі. Жеке болып тіршілік етеді. Тұяқты және басқа жануарларды түнде аулайды. Өлекселерді, жазда жидектерді жейді.Маусым-шілде күйлейді. Аналығы Ақпан-сәуірде 2-3 төлін дүниеге әкеледі.

Алтай шақылдағы-Қазақстандағы қоянтәрізділер отряды, шақылдақтар тұқымдасындағы бес түрдің бірі (денесінің ұзындығы 25см, салмағы 420г). Басқа шақылдақтар сияқты қысқа шөп үйіп, қор жинайды, сондықтан бұлардың пішен салғыштар деп те атайды. Алтай шақылдағының аяғы қысқа, қысқа дөңгеленген құлақтары және байқалмайтын құйрығы болады. Басқа шақылдақтарға қарағанда ірілеу және табаны қара немесе қоңыр түсті болады. Қазақстанда тек Алтайда, ірі тасты шөгінділерде мекендейді. Жыл бойы беелсенді. Қыста жазда дайындалған пішінмен қоректенеді. Сәуірде күйлейді. Жылына 2-4 ұрпақтан туып, бірнеше рет көбейеді. Олар келер жылы ғана ересекке айналады. Шақылдақтар жауы-барлық сусарлар (бұлғын, сарыкүзен, сарғыш күзен, ақкіс, аққалақ және басқалар) және де күндізгі қантты жыртқыштар.

Бұраубас немесе момақан-кеміргіштер отряды, аламантәрізділер тұқымдасы, бұраубас тұқымдасы тармағының жалғыз өкілі. Бұл едәуір ірі ( денесінің ұзындығы 27см, салмағы 700г) кеміргіш, жер асты тіршілігіне ыңғайланған. Оқтау сияқты денесі, қысқа алдыңғы денесі, қысқа аяқтарының ұшына ұзын орақ сияқты иілген тырнақтары, өте кішкентай көзі, қалың терісінен байқала бермейтін құлағы болады. Арқасы қоңыр, екі бүйірі ақшыл, ал құрсағы ақ түсті болады. Ұрпақтарының терісі сұр түсті. Қазақстанда тек Алтай, Қалбы Алтайы, Тарбағатай және Шыңғыстауда тіршілік етеді. Бұраубас бүкіл өмірін жер асты шытырмен иірімді індеріне өткізеді, оның бар екендігін тек жер бетіне тастаған топырағынан білуге болады. Қыста қар астында шытырман жолдар жасайды. Өсімдіктің жасыл және жер асты бөліктерімен қоректенеді. Жыл бойы тәуліктің кез-келген уақытында белсенді. Аналығы наурыздың соңында 3-5 жалаңаш әрі соқыр ұрпағын әкеледі. Сәуірде олар өсіңкіреп жиі жер бетіне шығып, көк шөппен қоректенеді. Бұраубастың жауы-саусақ күзен. Ол бұлардың ініне еркін кіре береді. Кейде бұлардың інін аю қазып тастайды. Бұраубастың бағалы терісін жылына 60 мыңға дейін даярлаған. Қазіргі кезде даярламайды.

Тест тапсырмасы:

Қазакстанда қосмекенділердің неше түрі бар

А. 150

Б. 480

В. 150

жүктеу/скачать 0.81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8