Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

229
әдебиеті институтындағы фотосуретінен көшірілген қолжазба бар (п, 
1937). Кітапханаға оны ғалым Ә.Қоңыратбаев тапсырған.
Ұйғыр әрпімен жазылған нұсқасы А.М.Щербактың аудармасы 
арқылы жақсы таныс («Оғызнама», «Махаббатнама», М., 1959). Араб 
әрпімен жазылған нұсқасын Э.Н.Наджип транскрипциялап, аударған 
(«Махаббатнама», Э.Н.Наджип, 1961).
Бұл екі басылымның жетістік, кемшіліктері Г.Ф.Благованың,
122
А.Н.Кононовтың
123
мақалаларында жақсы айтылған.
Ұйғыр нұсқасына қарағанда араб нұсқасы әлдеқайда толық, құрылысы 
түсінікті, дұрыс сақталған. Сондықтан қазіргі қазақ тіліне де осы 
Э.Н.Наджип жариялаған арабша түпнұсқадан аударылды. Дастанның 
түрікше бөлімдері түпнұсқасынан, ал парсыша бөлімдері орысша 
аудармасынан, өзбекшесін салыстыра карай отырып аударылған.
Дастан жайлы алғашқы мағлұмат, пікірді әйгілі ғалымдар В.В.Бартольд 
пен А.Н.Самойлович айтқан.
В.В.Бартольд 1924 жылы жазған мақаласында (Новая рукопись 
уйгурским шрифтом в Британском музее. ДАН, 1924, Апр.-июнь) 
Бақыр Мәнсүр көшірген нұсқа туралы хабарлайды. А.Н.Самойловичтің 
мақаласында Британия музейіндегі арабша көшірмесі лингвистикалык 
жағынан талданады. Дастан әдеби шығарма ретінде алғаш Е.Э.Бертельстің 
мақаласында қарастырылған («Новый мир», 1939, № 9).
Қазіргі уақытта «Махаббатнаманың» тілдік-лингвистикалық 
ерекшеліктері жақсы зерттелді. Бұлардың ішінде XIII-XIV ғасырдағы 
қыпшақ-оғыз ескерткіштерінің тілін түбегейлі тексеріп келе жатқан 
Москва ғалымы Э.Н.Наджиптің еңбектерін атап айтуға болады. Ғалым 
«Махаббатнама» сияқты көне ескерткіштерді тек бір тайпа, бір ұлыс 
қана емес, түркі халықтарының біразының құрамына енген халықтардың 
ортақ мұрасы деп таниды: «Осы дәуірде Алтын Орда территориясында, 
онымен одақтас Египетте туған әдеби ескерткіштер қазіргі татар, қырым 
татарлары, башқұрт, өзбек, қазақ, түрікмен, әзірбайжандардың ата-
бабаларының ортақ мұрасы»,
124
– дейді.
Туысқан республикалардан Б.В.Валиходжаевтың, С.Қасымовтың 
жұмыстарын айтуға болады. С.Қасымовтың еңбегінің аса сәтті де нақты 
шыққан бөлімі дастанның өлең құрылысын талдайтын жерлері деп 
ойлаймыз. Онда ғалым арабтың өлең өлшемі – аруздың түркі өлеңінде, 
«Махаббатнамада» қолданылуы жайлы жақсы айтқан. Алайда, автор 
шығарманың тілдік қасиетін, аралас тілде жазылу ерекшелігін, XIII-
XIV ғасырлардағы тарихи жағдайды ескермей, оны таза өзбек халқының 
мұрасы деген ойды ұстанады (Ол кезде «Махаббатнаманың» тілдік-
122
Благова Г.Ф. Два издания рукописей «Махаббатнаме».— «Народы Азии и Африки». 1953, 
№2, стр. 209-212.
123
Кононов А. Н. Рецензия. Қараңыз: Вопросы языкознания. 1963, № 5, стр.131-136.
124
Наджип Э.Н. Кыпчакско-огузский литературный язык мамлюкского Египта XIV в. 
Автореферат. М., 1965, стр. 39.

230
лингвистикалық жағынан әлі зерттеле қоймағандығынан болуы мүмкін). 
Бұған керісінше, Москва, Ленинград түркітанушылары оны бірауыздан 
ортақ мұра деп қарайды.
«Махаббатнаманың» жан-жақты танылып, халық мүрасына айналуы 
жолында қазақ зерттеушілері де азды-көпті үлес қосты. С.Аманжолов 
«Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясының мәселелері» деген 
кітабында, Р.Бердібаев 1966 жылы шыққан «Ежелгі мәдениет куәларында» 
бұл поэманың әдеби-тілдік мәні аса құнды шығарма екендігін, болашақта 
зерттеу мәселесін кең қолға алу керектігін айтты.
Шығарманың идеялық бағытына, тарихи мәніне белгілі ғалымдар 
Б.Кенжебаев («Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері», А., 1974) пен 
Х.Сүйіншәлиев те («Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері». А., 1967) 
кезінде дұрыс баға берді.
Поэма қазақ тілі мен әдебиетінің тарихына байланысты оқулық, 
хрестоматия кітаптарына енгізілген. ҚазҰУ-дың қазақ әдебиеті 
кафедрасында арнайы ғылыми жұмыс жазылып, басылып шыққан 
(А.Қыраубаева. «Махаббатнама» және ол жөнінде түсінік. КазГУ. 1983, 
А., 1985). Екінші рет Ө.Күмісбаевтың аудармасымен жарияланды. 
(«Оғыз наме», «Мухаббат наме». А., 1986.) Дастан зерттеушілер 
назарына тез түскенімен, оның көптеген мәселелері, атап айтқанда 
өз тұсындағы көршілес елдер әдебиетімен ішкі байланысы, ондағы 
қоғамдьқ ой-пікірдің көрінісі, түркі әдебиетіндегі поэзия жанрының 
қалыптасып, дамуына тигізген өзіндік әсері, тағы басқа жақтары әлі де 
типологиялық зерттеулер үстінде жаңалықтармен көрінетіндігі сөзсіз. Біз 
«Махаббатнаманы» түпкі бастаулары V-VIII ғасырларда жатқан ежелгі 
әдебиетіміздің XIII-XIV ғасырлардағы елеулі көркем туындысы деп, 
өз тұсындағы жер жүзі мәдениетіндегі озық ағымдармен байланысты, 
сонымен қатар берідегі қазақ поэзиясының тіл, стиль дәстүріне қатысты 
деп қараймыз.
* * *
Поэманың авторы – Хорезми. Ақынның толық аты-жөні, туған, өлген 
жылдары белгісіз. Ол Сыр бойындағы қала-кенттердің бірінен шыққан.
437. «Махаббат нама» жырын біттім мұнда, 
Бәрін де жаздым Сырдың жағасында.
440. Бұл кітабым болып тұр Мысыр қанты, 
Жеті жүз елу төртінші жылы аяқталды, –
дейді өзі.
Хорезми өлеңді парсы, түркі – екі тілде бірдей жазған. Оған дәлел – 
ақынның парсы тіліндегі намалары. Хорезмидің бұрын да парсы тілінде 
кітап жазғандығын аңғартатын жолдар бар:

231
33. Күлім қағып: Ей, пәленше – айтты жайын, – 
Келтір бері сыйыңды бізге лайық.
34. Көңілдің теңізінде гауһарың мол, 
Парсыша кітаптарын, ғаламға жол.
Екі-үш тілді бірдей білу – XIII-XIV ғасыр ақындарының көпшілігіне 
ортақ қасиет. Өйткені ерте дәуірлерге назар салсақ, бір замандарда 
билеген, үстем болған ру-тайпалардың тілі мемлекеттік қатынаста, ішкі 
жағдайда, көркем әдебиетте, ғылымда негізгі роль атқарған. Бір кезде 
араб тілі үстем болса, келе-келе Қараханидтер, Сельжуктер тұсында 
парсы, одан қыпшақтар үстем болған кезде түркі тілі тарих сахнасына 
шықты. XIII-XIV ғасырларда әдебиет, ғылым-білім саласынан түгел 
шығып кетпеген парсы тілі де негізгі әдеби тіл болды. Белгілі ғалым 
Е.Э.Бертельстің осы туралы мына пікірін кел-тіре кетейік: «IX ғасырда 
негізгі әдеби тіл болған араб тілінің орнын X ғасырда парсы тілі басты. 
Араб тілі тек ғылым мен дін саласында қалып, XI ғасырда парсы тілі 
ғылымға да енді. Ал көркем әдебиетте үшінші тіл – түркі тілдері косылды. 
Бірақ бұлар – үш түрлі әдебиет емес, үш түрлі тіл байлығын пайдаланған 
бір ғана әдебиет» («Новый мир», 1939, №7).
«Махаббатнама» дастаны 946 жол, яғни 473 бәйіттен тұрады. Барлығы 
он бір арнау өлең. «Хикая» – 58 жол. Ақын алғашқыда он бір емес, он 
арнау өлең жазбақшы болған да, ол ойын кейін өзгерткен. Оны мына 
бәйіттен көруге болады:
382. Сөз осыған жетті, тамам болды,
Бұрын он тарау деп едім, енді он бір болды. 
Дастанның 4, 8, 11-арнаулары парсы тілінде жазылған. Шығарманы 
бастамас бұрын тәңірге сыйынып, медет сұрау – ертедегі әдебиетке тән 
дәстүр. Онда Хорезми тәңірдің ұлылығына бас иіп, оның құдірет-күшінің 
шексіздігіне таңданады. Дүниеге күн мен түнді – екі жарық гауһарды, 
адамға сүю, ғашықтық сезімін «бергені» үшін, махаббатты, сұлулықты 
жаратқаны үшін тәңірді мадақтайды:
2. Екі жарық гауһарды ғаламға берген,
Махаббат кенішін адамға берген.
Ақын табиғаттың сан алуан тамашаларының симметриялы сырына 
ғажаптанады:
3. Аспан дәптерін түнге ұстатып қойған, 
Жаһан жаратылысын сөзге ұстатып қойған.
5. Ауада сұңқар жемі – жаратты қуды,
Толған айдай құбылтты бір тамшы суды.
9. Жер үстіне құдыретімен дария жаратты, 
Сәдептің інжуі лала жаратты
125
. 
125 Ұлу қауашағындағы інжу.
лу қауашағындағы інжу.

232
Ақын бұл жерде дүниедегі қарама-қарсылықтың бірлігіне талдау 
жасап, өз түсінігін контраст арқылы қызғылықты суреттеп отыр. Оның 
фантазиясы тікен мен гүлдің бір сабақта өніп-өсуі, ұлу қауашағында 
– асыл тас інжудің сақталуы, құрғақ қамыстан тәтті дәмнің шығуы, 
ауада ұшқан сұңқардың жемі болуы үшін қудың жаралуы, тағы басқа 
табиғат сырлары ойға қалдырады, сөйтіп өмір жайлы өзіндік философия 
тудырады.
20. Түн. Ақшамда көрінді мейрам айы, 
Мұхаммед Хожабек – дәулет құмайы.
21. Бұйырды – өрге шатырлар тігілді, 
Ыдыстар келтірілді, кең мәжіліс құрылды.
Мәжіліс – жақсы ақын, әншілердің сайысы түрінде өтетін әдеби 
кеш. Мәжіліске жиылғандарға ақындар өз шығармаларын оқып беретін 
болған. Оған тыңдаушылар ретінде де, ақын ретінде де атақты сұлтан, 
хандар қатысып отырған. Дастанда аталып отырған Мұхаммед Хожабек 
кім?
Хорезмидің тұстастарының бірі болған атақты хан Жәнібекті білеміз 
(1342-1357). Бірер зерттеушілердің пікірінше, поэмадағы Хожабек – осы 
Жәнібек. Бірақ Хорезмидің: «Патшалардың патшасы Жәнібек ханға 
етенесіз», – деген сөзі Хожабек пен Жәнібектің бір адам емес екендігін 
дәлелдейді. «Махаббатнама» туралы ең көп зерттеу жүргізген белгілі 
ғалым Э.Наджип дастандағы Мұхаммед Хожабектің кім екендігін анық 
нұсқамаған. Ал Салых Қасымовтың пікірінше, Мұхаммед Хожабек – 
Кұтлұғ Темірдің інісі. Музыканы, поэзияны қадірлей білген, өзі де өлең 
шығаратын адам болған. Сонымен Мұхаммед Хожабекті Жәнібектің қол 
астына қараған Алтын Орда әмірлерінің бірі деуге болады.
Мұхаммед Хожабек есімі поэманың, басында көбірек қайталанып 
отырады да, негізгі бөлімінде айтылмайды. Дастанда ол бір рет ұзақ 
мадақтаумен берілген.
Ақын Мұхаммед Хожабекті суреттей отырып, оны шын өмірдегі 
адамнан гөрі, өз пікірінше патша болуға лайық идеалға жақындатып 
шығарған. Ақынның айтуынша, Мұхаммед Хожабектің қасиеттері 
мынадай:
1. Сырт келбеті келіскен сұлу:
71. Дидарың елге жақсылық төгер, 
Сәулетіңе Мүштары
126
да бас иер.
126
Мүштары – Юпитердің шығыс елдеріндегі аты.

233
78. Сипатыңды жазар болса көк дәбірі
127
, 
Түгесілмес мың жылда мыңнан бірі.
2. Ақылды:
72. Ұлысты биледің ақылыңның күшімен 
Ұрыста қан тамар қамшыңның ұшынан,
3. Батыр, жауынгер:
76. Соғысқа кірер бейне тойға кіргендей,
Ашыққан бөрі қойға кіргендей.
77. Егер сені Рүстем
128
десем, сол атаққа жарайсың, 
Қылышыңмен жаудың сапын қақ айырып жарасың.
4. Мырза, жомарт:
70. Мың жыл кейін тірілсе егер Хатымтай
129
Жер өбер ед естіп сенің атыңды-ай.
Дастанның негізгі сюжеттік өзегі, идеясы екінші бөлімде, он бір 
арнаудың (нама) бойында жинақталып айтылады. Бастан-аяқ сұлуға 
ғашық болған жігіт ынтықтығы. Қыздың жауап сөзі жоқ.
«Махаббатнама» – XIII-XIV ғасырлардағы түркі халықтары 
әдебиетінің озық үлгілерін дамытқан, Қайта өрлеу дәуірінің элементтерін 
бойына дарытқан озық шығарма.
XIII-XIV ғасырлардағы шығыс әдебиетінің тілі негізінен парсы тілі 
болғандығына қарамастан, өзі сол тілді жетік білсе де, Хорезмидің өз 
шығармасын түркі тілінде жазуы Қайта өрлеу мәдениетінің белгілерімен 
үндесіп жатыр.
Қайта өрлеу идеяларының XIV ғасырдағы түркілер әдебиетіне, оның 
ішінде Хорезмиге жетуі, біздіңше, таңданарлық құбылыс емес. Бұл 
Шығыс ренессансының және көршілес елдермен қарым-қатынастар 
арқылы қайта өрлеген жер жүзілік мәдениеттің түркілер әдебиетінен де 
көрініс тапқандығы болса керек.
Хорезми де Қайта өрлеу кезеңінің суреткерлері сияқты көне грек 
философтарын пір тұтады, ал оның кейіпкерлері әрбір қиын жағдайдағы 
өз халін сол ұлылармен салыстырып бағалайды:
43. Аплатон саған ғашық болса сыр айтып,
Ұмытар ед желге ұшырып, барлық ойын, райын. 
281. Қадірімді өлсем білер, таңданар,
Ғашық болса – Аплатон да жынданар. 
Ой образдарына Фирдоуси, Низами кейіпкерлерін мысал етіп теңестіре 
127 Көк дәбірі – Көк жұлдызы.
128 Рустем – «Шаһнаманың» кейіпкері.
129 Хатымтай — Атымтай, шығыс әдебиетінде жомарттығымен әйгілі болған кейіпкер.

234
сөйлейді. Сөйтіп, ол ақындардың шығармаларын жақсы білетіндігін, 
қадірлейтінін байқатқан:
74. Сен тойласаң Хатым өзі ұялар,
Сен соғыссаң, Рүстем де жұбанар. 
105. Көңілің Шырын сөзіңе – Фархад болу арманы,
Көзің Кашмир жадыгөйін де арбады. 
273. Сөзің – Шырын, жаның сақы Хұсраудың өзінен,
Мәжнүн болар Ләйлі сенің ару жүзіңнен. 
Хорезми дастанының көркемдік сипатын арттырып, оны Қайта өрлеу 
идеясына жақындататын бір қасиеті – адамның ішкі жан дүниесіне, сезім 
толқуына үңіліп, психологиясын бейнелеуге ұмтылыс. Ол сұлу қызға 
ғашық болған жігіттің қыздан жауап ала алмай күйінуін суреттейтін 
бөлімдерінде жақсы байкалады.
120. Кісінің сірә сенсіз не жаны бар,
Өмірдің ондай мәнсіз не сәні бар?! 
116. Күлгеніңде оймақ ернің үлбірер,
Сонда сені пері көрсе, ол да мендей телмірер. 
Хорезми жер бетіндегі қызықтың бәрі о дүниелік өмірдің касында 
түк емес деп уағыздамайды, қайта мұнда адамның қасиетті сезімін, 
адамгершілікті, асыл махаббатты ардақтап, сүю бақытын басқа қияли 
қызықтарға айырбастамайтынын жыр етеді. Ол құдайға, дінге сене 
отырып, оның догмаларына қарсы шығады. «Маған тірліктегі қызығым 
қымбат, ол болмаса ұжмағың керек емес, қызық, шын тірлік осы өмірде», – 
дейді. Автордың ойынша, өлім – адамды шын рақатқа апаратын жол емес, 
қайта өмірдің бітіп, таусылуы. Мұндай көзқарас діннің схоластикалық 
қағидаларына қарсы шыққан Қайта өрлеу дәуіріндегі пікірлерімен үндес 
жатыр.
118. Хақтағала, еркің, деп берсе кеңес,
Маған сенсіз жұмақ та керек емес. 
145. Сен болмасаң өлімге бел буғанмын,
Бастан саған ғашық болып туғанмын.
Жігіт ғашығына «бар мақсатым – сенің жолыңда, бақытты ет», – деп 
жалынады. Жүзін бір көруге құмар болады. Ол бәрібір сүйгеніне қосыла 
алмайды. Сюжет мақсатына жете алмаған жігіттің сүйгеніне бақыт 
тілеумен, оның аяулы болып қала беретінін білдірумен бітеді.
Хорезми мұнда азабы да, қайғысы да мәңгілік асыл махаббатты биікке 
көтереді. Шынайы сезімге романтикалық әсер бере, еліттіре жырлайды. 
Жүрек біреу, ол таңдаулы, қалаулы бір адамға ғана тиісті дейді:

235
261. Неғыламын айта беріп, тие беріп шамыңа, 
Жүрек біреу, құбыла біреу, сүймек біреу тағы да.
262. Махаббаттың құпиясы бар мың түрлі,
Жан шыққанша сақтар жүрек бұл сырды.
Хорезми дастанында мұсылман ережесіне қарама-қайшы келетін 
шарапты мадақтау, сол арқылы адамды табиғатына тән еркіндікте 
суреттеу байқалады. Исламға дейін, көне Иран әдебиетінен басталған 
бұл шарапты мадақтау салты сол әдебиеттің орта ғасырдағы классикалық 
дәуірінде, дін қысымшылығына қарсылық ретінде алынып, Омар Хайям, 
Хафиз сынды ақындар творчествосында философиялық жинақтау, 
түйіндеу биігіне жеткен болатын. Парсы әдебиетін жақсы білген Хорезми 
де осындай өз заманы үшін озық идеяны қолдаған. Дастанда шарап ішіп, 
көңіл көтеруге, жүректегі қайғы-мұңды жууға шақырған жолдар әр 
арнаудан соң, мәснауи сайын қайталанып айтылып отырады.
125. Кел, ей, сақы, көтер көңіл-кабақты,
Ішсін бұл жұрт, келтір мөлдір шарапты. Немесе: 
150. Кел, ей, сақы, келтір Жәмшид ыдысын,
Шарап жазар көңілімнің құрысын.
Аяқтау бөлімі, негізгі сюжеттен бөлектеу, тілек, ескерту ретінде 
берілген. «Мінәжат», «Қыйт’а», «Кітапты аяқтау», «Оқушыға тілек», 
«Фард» деген кішкене-кішкене тақырыпшалардан турады. «Мінәжатта» 
автор: «Сонша еңбекпен жазған шығармамды жұртқа хош көргізе көр!» 
– деп тілейді.
Автордың негізгі мақсат, ойы «Қыйт’ада» көрінген. «Қыйт’а» 
– дәстүрі бойынша, мұнда ақынның басқа ешбір жерде жазбаған 
шын сыры, көзқарасы айтылуы тиіс. Ақын онда: «Екіжүзділікпен 
жарамсақтанбаймын, тордағы құстай тұтқын емес, кеңдікте қалықтаған 
еркін құспын. Қандай бір сұлтан болса да, оны мал үшін мақтамаймын», 
– дейді.
Соңында: «Махаббатнама» кітабы қыжыраның 914 жылы бітті», 
– деген жазу бар. Ескеретін бір жағдай, осы соңында қойылған дата 
көшірмешінікі де, алдындағы:
440. Бұл кітабым болып тұр Мысыр қанты, 
Жеті жүз елу төртінші жылы аяқталды, – дегендегі 
көрсетілген дата – автордыкі. Біреуі шығарманың жазылған жылын (754 
қыжыра), екіншісі көшірілген жылын (914 қыжыра) білдіреді.
Дастанда шым-шытырық оқиға, көп образ жоқ. Негізгі бейнелер екеу: 
жігіт, сұлу қыз.

236
Дастанда көрінетін ғашық жігіт автордың өзімен біте қайнасып, бір 
адам болып кеткен. Кейде автор оған өз атын қосып жіберіп те отырады.
Жігіт – сүйгеніне жан-тәнімен берілген ақылды да, парасатты жан. 
Оның сүйген сұлуына деген ынтықтығы, жан-тәнімен берілген адал 
жүрегі ғашығын неге теңерін білмей, бар асылды басына үйіп-төгіп, айға 
да, жұлдызға да салыстыруынан аңғарылады.
Қыз поэмада жігіттің аузынан суреттеледі, сол арқылы оқиғаға 
араласып отырады.
Дастандағы сұлу қыз портретін жасау үлгісі қазақ ауыз әдебиетіндегі 
арулардың сыртқы сұлу келбетін образды бейнелеулерге жақын екендігі 
аңғарылады. Портреттеудегі жақындықты кейінгі қиссашыл ақындардан 
да мол тауып салыстыруға болады. Поэмада сұлудың тек сыртқы әсемдігі 
суреттеледі де, оның іс-мінезімен, жан дүниесімен тұтас көрінетін толық 
образы жоқ.

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: