Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan
жүктеу/скачать 0.97 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Есбергенова Б.С.
- Сыдықова Ж.Т.
- Молдокулова Д.Т.
- Дүйсенова А.Ә.
- Begimtayev Ş.K.
- ТҮРК ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТЮРСКИЕ ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ Taşağıl A.
- Тугужекова В.Н.
- Абытов Б.К.
- Манкеева Ж.А
- Eker S.
- Иманбердиева С.Қ.
Ebubekir Güngör Yozgat/Türkiye KIRGIZLARDA ERKEK BAŞ GİYİMLERİ VE BUNLARIN KIRGIZ KÜLTÜRÜNDEKİ YERİ Giyim kuşam, insanoğlunun en temel ihtiyaçlarından biridir ve korunma amaçlı olmasının yanı sıra, gelişim sürecinde geniş kültürel işlevler yüklenmiş bir nesnedir. Belgelerde Göktürk çağında Kırgızların baş giyimi kullandıkları bilinmektedir. Kırgızların kullandığı bu baş giyim, çevre koşullarının, toplumsal ve kişisel değer yargılarının, törelerin, kültürel ve ekonomik koşulların biçimlendirdiği önemli bir öğedir. Aynı zamanda kültürün de bir taşıyıcısıdır. Söz konusu baş giyim öğeleri, coğrafi koşullar, cinsiyet, yaş, yaşam tarzı ve kültürün etkisi sonucu zamanla değişim geçirmiştir. Bu Kırgız Kültürü geleneksel giyim tarzına da yansımış, hiyerarşik yapı, ekonomik durum, toplumsal statü, meslekler ve uğraşı alanları Kırgız baş giyimlerinde belirleyici olmuştur. Есбергенова Б.С. Астана/Қазақстан ТҮРК КЕЗЕҢІНІҢ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ҚҰСТЫҢ ОБРАЗЫ Құс образы әрқашан аспанды, аспан әлемін, яғни ежелгі түрктердің жоғарғы құдайы – Тәңір әлемін бейнелейді. Жартастағы сурет өнерінде аң аулауда қырағы құсты пайдалану сюжеттерінің орны ерекше. Түрк кезеңіне тән жартас беттеріндегі суреттердің ішінде құс бейнесі бірнеше ғибадатханаларда кездеседі. Солардың ішінде айтарлықтай қызығушылық тудыратыны Таңбалы ғибадатханасында бейнеленген салт аттының бүркітпен аңға шығу көрінісі. Бұл петроглифтердің қатарына Орталық Азия, әсіресе Жетісу жеріндегі ерте түрк тас мүсіндерінде бейнеленген құстардың бейнелерін қосуға болады. Бірақ бұл құстардың қайтыс болған адам жанының тәнінен ұшуы немесе аңшылықпен байланысты суреттелгені белгісіз. Қайткенмен де ерте түрктерде қырағы құстарды пайдаланып аң аулау әскери-спорттық сипаттағы ақсүйектерге ғана тән жаттығу емес, қоғамдық өмірдегі белгілі нормалар мен принциптерге сүйенген маңызды мәдени-идеологиялық іс-шаралар болып табылды. Сондықтан да әлеуметтік деңгейі жоғары адамдарға орнатылған тас мүсіндерде қырағы құстар бейнеленген. Сонымен бірге түрктердің дүниетанымында адам қайтыс болған соң, оның жаны тәнінен құстың кейпінде ұшқан. Мұндай көзқарас түрк халықтарында қазіргі этнографиялық кезеңге дейін сақталған. Қыран құспен аң аулау кейінгі қазақ петроглифтерінде де орын алған. Бұл сонау ерте замандардан келе жатқан кәсіптерінің бірі болып саналады. Қазақтар қыран құспен негізінде ұсақ аңдар мен һалал етті құстарды аулаған. Мұның бір көрінісі Маңғыстаудағы петроглифтерде аң аулап жүрген құс түрімен таныс. Құстардың қауырсыны да жауынгердің бойтұмары ретінде қасиетті болған. «Ежелгі түрктерде құстың қауырсыны жиі қолданылатын қару түріндегі оқтың (жебенің) қауырсынымен байланысты болды». Түрк тайпаларының пайда болуына байланысты аңыз сюжеті және Тәңір белгісі құс бейнесінде ғұрыптық ескерткіштерде суреттелген. Батыс Түрк қағанатындағы ашина тайпасының символы – Алтын құс болғаны және оны Тан патшалығына сыйға тартқандығы туралы ақпарат жазба деректерде келтірілген. «Бұл Қарға болатын. Олар ағаштан қанатты тіршілік иесін ойып және оның үстін алтынмен жапқан» (Зуев, 2002, с. 24). Мерке ғибадатханасындағы Қарақыстақ шатқалындағы Қарақыстақ 1 қорымынан табылған ортасында құс бейнеленген алтын жапсырма стильдік жағынан Күлтегін қағанның бас киімінде бейнеленген құс бейнесіне жақын және бұл бейнелер Алтын құс Дулы жайындағы аңыздың көрінісі тәрізді. Ортағасырлық деректерде құстың бейнеленуі ежелгі халықтың дүниетанымымен тығыз байланысты. Құс бейнесінің түрк тайпалары әлеуметтік элитасының символы ретінде қолданылғаны күмәнсіз, ал оның ғұрыптық дәстүрде қолданылуының тамыры тереңде жатыр. Сыдықова Ж.Т. Қызылорда/Қазақстан ОҒЫЗДАРДЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ Оғыздар - IX – XI ғғ. Сырдарияның төменгі ағысында саяси билікке ие болып, мемлекет құрған түркі тілдес тайпалар. Олар өз заманында көршілес Орта Азия және Шығыс Еуропа мемлекеттерімен тығыз саяси, экономикалық және мәдени байланыстар жасай отырып, сол кезеңдегі тарихи-этникалық, миграциялық процесстерде аса үлкен роль атқарды. Ортағасырлық араб-парсы деректерінде гуздар, түркі тіліндегі жазбаларда оғыздар деген аттармен белгілі болған бұл тайпалардың саяси орталығы Сырдарияның Аралға құяр сағасында орналасқан Жанкент қаласы болды. Бұл күндері оғыз тайпаларының түркімен, түрік, әзірбайжан халықтарының этногенезі мен этникалық тарихында басты роль атқарғаны тарихи тұрғыдан зерделеніп, дәлелденді. «Ал қазіргі Қазақстан жерінде өмір сүріп, мемлекет құрған оғыздар қазақ халқының ұлт болып қалыптасуында қаншалықты маңызды орын алды?» деген сұрақ қазақстандық тарихшылар мен этнологтар тарапынан жеткілікті дәрежеде зерттелмей қалып отырғаны жасырын емес. Тіпті, ортағасырлық деректерден «оғыз қалалары» деген атаумен жақсы таныс Арал маңындағы Жанкент, Женд, Хора т.б. қала жұрттарының кейбірін археологиялық тұрғыдан сәйкестендіруде де шешімін таппаған мәселелер жеткілікті. Олардың бірі - оғыздардың астанасы болған Жанкент жайлы жергілікті халық арасында ежелден келе жатқан «Жылан жұтқан қала туралы» деген аңыздың зерттелуі. Жанкентті және оның маңайын мекендеген оғыз тайпалары туралы зерттеу барысында ортағасырлық жазба деректермен қатар осы аталған аңыздың, яғни, онда баяндалатын сюжет пен бейнеленетін образдардың да едәуір маңызы бар. Себебі, аңыздағы Жанкент халқын қырған жылан бейнесін қимақтардың құрамында өмір сүрген қаи немесе қыпшақтардың құрамындағы ұранқай тайпаларымен сәйкестендіруге болады. «Қаи» және «ұранқай» этнонимдерінің этимологиясына С.А. Ақынжановтың іргелі шығармасында жан-жақты түсініктер беріледі. Оғыздардың этникалық тарихын зерттеудегі келесі бір мәселе: «Оғыздарды құраған 24 тайпаның қайсысы «Оғыз қалалары» аталған қоныстарды мекен етті?» деген сұрақ. Бұл тұрғыда шағын да болса археологиялық зерттеулер жүргізіліп жатқан Жанкент қаласынан табылған жәдігерлерге, керамикалық бұйымдардағы таңбаларға сараптама жасап, толыққанды тұжырымдау да оғыздар тарихын зерттеуде аса маңызды болып табылады.
Бишкек/Кыргызстан ЗАПРЕТЫ, ПОВЕРЬЯ И ПРИМЕТЫ, СВЯЗАННЫЕ С КОНЕМ У КЫРГЫЗОВ (НА ОСНОВЕ ПОЛЕВЫХ ЭТНОГРАФИЧЕСКИХ МАТЕРИАЛОВ) Кочевые кыргызы из всех видов домашнего скота уделяли особое внимание коню и проявляли к нему очень бережное отношение. Конь был непосредственным участником всех этапов жизни кыргызов: при рождении, при воспитании, при женитьбе, при обрядах, проводимых во время похорон. Множество кыргызских примет, пословиц и поговорок, связанных с конем, можно рассматривать как один из примеров особенного отношения нашего народа к коню. Кыргызы не только уделяли особое внимание уходу за конем, езде на конях, но и проявляли осторожное отношение к вещам, используемым при верховой езде, например, седлу, а также помещению, где держали коней. В предлагаемой статье говорится о запретах, приметах и поверьях, которых придерживаются кыргызы при уходе за конем, при езде на нем и во время его объездов. При написании данной статьи, как основной историко-этнографический источник, использовались полевые материалы автора, собранные с 2003 – по 2010 годы в Таласской, Иссык-Кульской, Нарынской областях и научные труды, вышедшие в свет до настоящего времени в области кыргызской этнографии по данной теме. Дүйсенова А.Ә. Астана/Қазақстан ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІН МӘСЕЛЕСІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ИММУНИТЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Он бес жыл бойы миссионерлер елімізде қарқынды жұмыс істеді. Он мыңдаған қандасымызды өзінің дініне тартты. Бұған қандай көзқарастағы адам да болса қарсы тұру керек. Себебі, халықтың дінге бөлінуі асқандықтың, тасығандықтың, еркіндіктің, демократияның, адам құқықтарының, дамығандықтың көрінісі емес. Бұл ыдырау мен әлсіреудің айғағы. Бұл бақытты өз дінінен емес, басқа діннен іздеушіліктің көрінісі. Ғылыми теориялар басқа дінге кеткен азаматтар басқа этносқа айналатындығын дәлелдеген. Ұлттардың қалыптасу теориялары бар. Осы теория бойынша пенделер ортақ дін айналасында бас қосады. Секталарда бүгін мың адам болса, ертең 10 мың, 100 мың, тіпті миллион адамға дейін өсе береді. Басқа діннің жетегінде кеткен азаматтарымыздың өмір сүру салты, киген киімі, ішкен асы, той-томалағы, өлім-жітімі, өмірге деген көзқарасы, менталитеті өзгереді. Кейбірі өздеріне басқа ат қояды да, басқа ұлтқа айналады. Оған тарих дәлел. Мысалы: Югославиядағы хорват, серб, босния халықтарын алайық. Бұлар негізінен бір ұлт. Тілдері бірдей, бет-әлпеттері бірдей. Бөлінген себебі сербтер - православие, хорваттар - католик, босниялықтар болса - ислам дінін қабылдаған. Бұл тәжірбиенің тірі куәсімін. Қазақ халқы оны қайталамауға тиіс. Ата-бабамыз қабылдаған ислам діні 1250 жыл бойына қазақтармен бірге жайылып келеді. Қазақ халқы моңғол шапқыншылығы кезінде де моңғолдардың дінін қабылдаған жоқ. Қайта Шыңғыс хан бастаған моңғолдар біздің салт-санамызға сіңісіп түркіленді, біздің дінімізді қабылдады. Одан кейінгі жоңғарлармен болған ғасырлық соғыста қазақ жоңғардың дінін қабылдаған жоқ. Жоңғарлар жойылды, басқа ұлттарға сіңді. Ресей Патшалығының бодандығында екі ғасыр болған қазақ дінге бөлінген жоқ. Кеңес билігінде де дінге бөлінбедік. Бұл тарихи деректердің барлығы да қазақтың дінге бөлінбегендігін көрсетеді. Қазақстанда дендеген миссионерлер мәселесі бар. Бұл исламға қарсы жасалып жатқан әрекет. Ислам дінінің өз отанында қарқынды дамуының алдын алу үшін. Тарихта қазақ дінге бөлінбеген және басқа дінге кірмеген сенімі таза ұлт болатын. Сол ел қазір 40 шақты конфессияға бөлінді. Бұл жерде тек христиандарды ғана айтып отырмын. Ал, басқа діндердің ағымы қаншама. Олар сайнтология, хара кришна, будда ағымы, Батыстан келіп жатқан бахаизм сенімі, сатанизм шіркеуі т. т.. Бұлардың барлығын қосқанда қазақтың діни бірлігі жайлы сөз қозғау қиындау секілді. Қайта діни бөліну жайлы әңгіме қозғау оңайырақ сияқты және оған мәжбүрміз. Шіркеулер ұйымдасқан түрде үгіт жүргізіп жатыр. Нәтижесінде бір деректерде 50 мың қазақ, ал кейбірінде 500 мың қазақ басқа дінге кірген делінген. Оның нақты санын дөп басып ешкім айтып бере алмайды. Барлығы да мемлекетіміздің тұтастығы, халқымыздың береке-бірлігі тұрғысынан алғанда өте қауіпті. Ендігі мәселе басқа діннің жетегінде кеткен қандас бауырларымызды өз ата-бабасының жолына қайтару қалай болмақ дегенге келіп тіреледі. Шәкәрім өзге ағымдарды «шатақ діндер» дейді. Бізде шатақ діндерге хизбут- тахрир, уаһһабилік ағымдар сияқты ислам дінінде пайда болған радикалды ағымдар жатады. Бұлармен күресу үшін ұлттық иммунитет керек. Ұлттық иммунитет дегеніміз – сол халықтың өзінің ұлттық салт- дәстүрі, ұлттық дүние- танымы. Қазақ руханиятында өзге ағымдар кіріп кететіндей бос жер болмауы керек. Ол үшін балаға мектептен бастап қазақ руханиятындағы ұлы тұлғалардың: Ясауидің, Абайдың, Шәкәрімнің, Мәшһүр- Жүсіп Көпейұлының еңбектерін оқытып, Ұлттық иммунитетті қалыптастыру орталықтарын құрып, Ұлттық иммунитетті қалыптастыратын ұлттық әдебиетті көбірек оқыту керек. Сонда ғана біз ондай ағымдарға қарсы тұра аламыз. Begimtayev Ş.K. İstanbul/Türkiye KARAHANLILAR (AFRASYAB): KELIMENIN MENŞEI, ETIMOLOJISI Karahanlı devleti, tarihte çok incelenmemiş bir konudur. Karahanlılar hakkında bilgimiz gayet azdır. Karahan (Afrasiyab) kelimesinin anlamına dair tarihçiler hala ortak fikre gelememiş durumdalardır. Bu makalede Karahanlı Devletinin ortaya çıkışının yanı sıra, ‘Kara’ ve ‘Afrasiyab’ sözcüklerinin anlamları derin bir şekilde incelenmiş ve yazar tarafından bazı görüşler sunulup Arapça ve Farsça kelimelerin açıklamaları yapılmıştır. Nitekim, bu makalede Türklerde Karahanlıların menşeine ilişkin efsaneler de yer almışt. ТҮРК ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТЮРСКИЕ ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ Taşağıl A. İstanbul/Türkiye HUNLAR ZAMANINDA TİNG-LİNG BOYLARININ OYNADIĞI STRATEJİK ROL Ting-ling'ler, Büyük Hun İmparatorluğu zamanında Orta Asya bozkırlarında özellikle Kuzey Kazakistan sahasında boy gösteren önemli bir Türk kökenli halktır. Bir bakıma Türk halklarının temelini meydana getirirler. Onlardan sonra Kao-ch'e'lar, sonra Tölesler, nihayet Kıpçak ve Oğuzlar gelirler. Haklarında az bilgi olmasına rağmen oynadıkları stratejik rol çok mühimdir. Çünkü Çin'e uzak alanda yaşadıkları için fazla tanınmamışlardır. Ama, zaman zaman Wu-sun'larla Wu-huan ve Hsien-pi'lerle birlikte hareket ederek, Büyük Hun İmparatorluğunu zarara uğratmışlardır. Bizce esas önemli olan Ting-ling'lerin Türk Dünyasına ve Kazak tarihine stratejik katkısıdır. Geniş bir açıdan bakıldığında bozkırların batısındaki Türk haklarının çoğunun atası olmalarına rağmen tarihçiliğimizde fazla yer almazlar. Ancak, Ting-ling'lere bakmazsak Türk Dünyasının kökenini çözemeyiz. Başlangıçta Ting-ling'ler kendilerinden Hunlara bağlanmışlardır. Çünkü, Büyük Hun İmparatorluğunun hükümdarı Ch'an-yü'sü Mo-tu'yu kendilerinden görmüşlerdir. Ancak, aradan zaman geçince siyasi ilişkiler zayıflamış, özellikle Hunların güçten düşmesi üzerine kendilerine bağımsızlık kazanma anlamında adımlar atmışlardır. Konuyla ilgili Çin kaynakları açıkça belirtmese de bağımsız bir Ting-ling Devleti söz konusudur. Fakat dediğimiz gibi bu konuda yeterli malumat yoktur. Aradan asırlar geçtiğinde batıya Avrupa yönüne doğru göç edenTürk boylarının kökeni de Ting-ling'lere yani Ogurlara dayanmaktadır. Esas önemli tarihi rollerini Avrupa tarafında oynadıkları söylenebilir. Невская И.А. Берлин/Германия К ПРОБЛЕМЕ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ДРЕВНЕТЮРКСКОГО ТЕКСТА И ГРАФФИТИ В РУНИЧЕСКИХ НАДПИСЯХ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ В рамках проекта «Руника Алтая» группой авторов в составе Ларисы Николаевны Тыбыковой (Горно-Алтайск), Ирины Анатольевны Невской (Новосибирск, Франкфурт) и Марселя Эрдала (Франкфурт) была произведена документация древнетюркских рунических памятников Республики Горный Алтай. Всего мы насчитали 90 надписей, сделанных на скалах, стелах и предметах. Наша база данных опубликована на сайте проекта в Интернете (www.altay.uni-frankfurt.de), подготовлен к печати каталог рунических памятников Алтая. Для этого региона характерно то, что наскальные рунические надписи часто соседствуют с граффити древнетюркского времени или составляют с ними композиционное и/или содержательное единство. Это единство проявляется во взаимосвязи текстов надписей и изображений, что не отмечалось для других регионов распространения древнетюркского рунического письма. Наш доклад посвящен этой проблематике, впервые озвученной во время международного научного симпозиума, проходившего в г. Горно-Алтайске в 2009 году одним из участников экспедиций по проекту Е. П. Маточкиным. Тугужекова В.Н. Абакан/Хакасия К ИСТОРИИ ИССЛЕДОВАНИЯ ПАМЯТНИКОВ ДРЕВНЕТЮРКСКОЙ РУНИЧЕСКОЙ ПИСЬМЕННОСТИ В ЮЖНОЙ СИБИРИ В древности и раннем средневековье на огромных пространствах Средней и Центральной Азии и Южной Сибири существовали различные государственные объединения тюркских племен с высоким экономическим и культурным потенциалом. Большая часть исследователей считает, что Тюркский каганат – военно-политический союз тюркских племен, возник в середине VІ в. на территории Северной Монголии. К концу VІ в. Тюркский каганат (552-630 гг.) превратился в мощную центрально-азиатскую империю от Каспийского моря на западе и до Корейского залива на востоке. В данной статье освещается история исследования памятников письменности Тюркского каганата, содержащие важнейшие данные о социальной организации орхонских тюрок, мировоззрение знати и верование широких масс древней Монголии. На протяжении всего ХІХ-ХХ в.в. интерес к этим памятникам не ослабевал. Открытия и издания памятников продолжаются. Ежегодно в экспедиционных поездках по Туве и Хакасии по изучению енисейских письмен находятся новые памятники. Интерес к памятникам рунической письменности не ослаб и сегодня. Они активно изучаются лингвистами, историками, литераторами, специалистами по палеографии, по истории религии и мифологии и др. наук.
Ош/Кыргызстан Орхонские письмена - важнейшие источники тюркских народов региона центральной Азии Нет сомнения, что важнейшими источниками тюркской эпохи региона Центральной Азии кыргызов (VI-XIIв.) являются Орхонские рунические надписи. Известно, что руническими их называли именно европейские ученые, которые впоследствии, после их расшифровки, стали весьма важными письменными памятниками прошлого для многих тюркских народов. Разумеется, впервые эти письмена в 1889 г. в долине Орхон обнаружил Н. Ядринцев. Орхоноские надписи собраны и изучены в разные времена также учеными В. Радловым, Д. Клеменцем, Г. Рамсдетом, В. Котвичем. Впервые расшифровали Орхоно-Енисейские надписи В. Томсен и В. Радлов. И нет никакого сомнения, что они содержать очень важные сведения по истории тюркских народов региона Центральной Азии:
Манкеева Ж.А Алматы/Қазақстан КӨНЕ ТҮРКІ ЕСКЕРТКІШТЕРІМЕН ҚАЗАҚТЫҢ ТӨЛ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ МӘДЕНИЕТАНЫМДЫҚ САБАҚТАСТЫҚТЫҢТІЛДІК ДӘЙЕКТЕРІ Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде таным көкжиегін кеңейтіп келе жатқан өрелі өріс-руханияттың көне дәуірлердегі негіздері ретіндегі ұлттық сана мен болмыстың күре тамырлары іспетті тарихи бастауларын кешенді де терең тану үрдісі. Осы орайда тарихи көнетүркі жазбалар мен мәдени мұраларымыз ежелгі заманнан күні бүгінге дейін ұласқан рухани даму барысының үзілмес желісі іспетті бүгінгі күнмен сабақтасады. Нақты айтқанда, ежелгі түркі дүниесін танытқан көнетүркі ескерткіштерінің мазмұны мен мәтіндеріндегі көркем ойлау жүйесінің бүгінде іштегі қайта түлеп жаңғырып жатқан түркі халықтарының бірі – қазақ елінің рухани-әлеуметтік тарихнамасы іспетті танылуы. Осы ретте тілдің таным құралы ретіндегі (қарым-қатынас құралы ғана емес) және құжаттық (мұрагерлік) қызметін дәйектейтін көне тілдік деректері – соның нақты айғағы. Белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі тілдік қолданыс аясын архетиптік ұлт мәдениетімен сабақтастыру бағзы замандардан бастау алып, халық санасына сіңіп, жадында жатталған көне сөздердің тарихи сырын тіл тұтынушының іс-әрекетімен байланысты ашады. Бұл жайт, тіл тарихының ұлт тарихынан ұзақ екенін негіздейді. Осымен байланысты ол – бүгінгі ұлттық сананы тіл арқылы жаңғыртуға ерекше мән беріліп жатқан антропоөзектік бағыттағы тіл ғылымының көкжиегінде ерекше назар аударатын мәселенің бірі, келесі кезеңдердегі ұрпақтың ана тілдің өміршеңдік қызметінің қуаты мен құдіреті негізінде төл мәдениетіміздің түп тамырларын дұрыс танып білудің кепілі. Осы бастаулар көзін кешенді тіл ғылымының өрісінде жан-жақты зерттеу ұлттық мәдениеттің көзі ретінде мәдени-ақпараттық тағылымдары мазмұнына сіңірілген тарихи-рухани қазына-көне түркі ескерткіштерінде сақталғанын анықтайды. Осымен байланысты ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы жететін бірнеше дәуірдің тарихы, мәдениеті, қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық іс-әрекеттері, рухани жаңғырулары сақталған көне түркі ескерткіштері тілдік деректерінің танымдық, рухани-мәдени маңызы тіл арқылы ұлттық танымның көне дәуірдегі тілдік негіздері мен тарихи күретамырларын зерделеумен сипатталады. Оған теориялық – әдістанымдық негіз болатын кешенді көне түркілік мұраны кешеден бүгінге жеткізетін, бүгіннен енді ертеңгі ұрпаққа жеткізетін тілдің құдіретті құжаттық қызметіне (кумулятивтік) ерекше мән бере зерттейтін тіл білімінің антропоөзектік бағыты. Осыған орай тарихи-көркемдік кеңістікті тұтастықта қарап, көркемдік-танымдық заңдылықтары ұлттық болмысымен ерекшеленетін нақты тілді деректерді талдау арқылы, сонымен бірге туыстас түркі халықтары мен жалпыадамзаттың өркениетімен тамырласатын қазақ мәдениетінің өміршең сипаттарын санаға сіңіру, әрі жаңғырту – қазақ тіл білімінің жаңа бағыттарын белгілейтін өзекті мәселелерінің бірі.
Ankara/Tűrkiye SOĞD DILI VE KŰLTŰRŰNŰN ESKI TŰRK YAZITLARINDAKI İZLERI ŰZERINE Orta İranca dönemi dillerinin Hotanca/Sakaca, Tumşukça, Harezmce ve Baktirce ile birlikte kuzeydoğu grubunu oluşturan Soğdca, Buhara’dan Çin Seddin’e değin uzanan çok geniş bir coğrafyada konuşlanan Soğdluların ana dilidir. Soğdluların, eski Pers yazıtlarından ve eski Yunan kaynaklarından itibaren bilinen ana yurdu, Batı literatüründeki adıyla, Sogdiana, Buhara ve Semerkand (Marakanda) arasındaki Zerafşan Vadisidir. Soğdca yazılı kaynaklar ve arkeolojik buluntularla iyi belgelenmiştir, nitekim kağıda mürekkeple yazılan ilk belge, Soğdcadır. Lop çölünde bulunan bu belge MS 313’te tarihli özel bir mektuptur. Soğd dili yaklaşık bin yıl boyunca, Soğdların yanı sıra farklı topluluklar tarafından da din, devlet ve ticaret dili olarak olarak kullanılmıştır. Çin’den İran’a değin yayılan Soğdlu koloniler ve kervanlar Soğd dilini ‘İpek Yolu’nun lingua francası haline getirmiştir. Farklı coğrafyalarda, farklı halklarla ve kültürlerle doğrudan barışçıl ticari ilişkiler içinde bulunan Soğdlular dinlerin ve kültürlerin harmanlanmasında önemli bir rol oynamıştır.Bu bildiride Orhon Yazıtları dışında kalan Irk Bitig ile Terhin, Moyun Çor, üç dilli Karabalgasun vd. bengütaşlarda Soğd dili ve kültürünün izleri ele alınacaktır. Bilindiği gibi, Soğd dili ve kültürünün Türk dili, kültürü, diplomasisi, inanç sistemi vb. üzerindeki etkileri en geç Birinci Türk Kağanlığı dönemine değin uzanmaktadır. ‘Türk-İran ortak kültürel yaşamı’nın belgelenen ilk aşaması Soğd diliyle yazılan Bugut Anıtı ile başlar. Türklerle İranlı Soğdlar arasında her alandaki ve düzeydeki yakın ilişkiler, Soğdların dilleri, alfabeleri ve dinlerinin Türk devletlerince benimsenmesini sağlayacak kadar yakın olmuştur. Türk ve İran dilleri arasındaki uzun süreli dilbilimsel temaslar her iki dilde önemli değişikliklere yol açmış, süreç içinde, Kaşgarlı’nın ifadesiyle ‘Türk huyuyla huylanan, Türk kılığıyla kılıklanan Soğdlar ve Soğdca tarih sahnesinden çekilirken, Pehlevinin mirasçısı, İslami dönemin Yeni Farsçası tipolojik bakımdan Türkçeye yakınlaşmış (İng. convergence) olarak tarih sahnesine çıkmıştır. Иманбердиева С.Қ. Алматы/Қазақстан ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҒЫЛЫМ КОМИТЕТІ А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУТЫ Онимдердің көркем шығарма ішінде ең негізгі қызметтерінің бірі – мәтінтүзу. Бұл мәселеге қатысты онимдердің мәтіндегі беретін ақпаратына қарай бірінші деңгейдегі оним және екінші деңгейдегі оним деп бөліп қарастыруға болады, себебі бірінші деңгейдегі оним мәтінтүзушілік қызметінде синергетикасы мол. Библионимдердің орны ерекше, себебі ескерткіштердегі библионимдер басты мәлімет – мұрасы болып табылады. Сонымен бірге мәтінтүзушілік қызметіндегі бірінші деңгейдегі онимдер қатарына антропоним жатады, себебі басты кейіпкер есімі оқиғаның өрбуіне тікелей себепкер. Онимнің бұл түрі сол сияқты екінші деңгейдегі онимге де қатысты болып келеді, себебі негізгі рөлді атқаратын басты кейіпкерлермен қатар қосымша кейіпкерлер де мәтінде орын алады. Сондай-ақ, жоғарыда келтірілген мысалдардан көріп отырғанымыздай, мәтіндегі этнонимді де екінші деңгейдегі оним қатарына жатқызуға болады. Бірегейлендіруші және сипаттаушы қызметі. Атаудың сипаттау қызметінің орындалуында әртүрлі деңгейінде жекелеуші белгісінің бар не жоқ болуы көрініс табады. Олар нақты денотатқа тағылып, оны социумнан бөліп, индивидті нақтырақ бірегейлендіреді. Олар атау иесін қандай да бір әлеуметтік топқа және тұрпат белгісіне қатысын көрсетеді. Сипаттаушы қызметі сөйлем немесе сөз тіркесті формада болуы мүмкін. Мысалы, Қызыл қалқан, Қара құс, Руми қызы т.б. Әлеуметтік-жекелеуші қызметі. Атау иесін әлеуметтік және қоғамда алатын орнына қарай жекелеуге мүмкіндік береді. Мысалы: Қас Хажыб Жүсіп, Әдіб Ахмет т.б. Экспрессивті-бағалауыштық қызметі. Экспрессивтілік – атаудың көркемдеуші ерекшелігінің бірі. Семантикалық құрылымдағы эмоция тұрпат межесі мен мазмұн межесінде әртүрлі сезім: құрмет, жиреніш, тамсану, ызалану, аяу т.б. білдіреді. Мұндай атаудың эмоционалды-экспрессивті мағынасы атау берушінің атау иесіне қатынасын білдіретін жасырын коннотация бар. Мысалы, мағынамен Ақыбет – «ақыры, соңы» деп атады. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|