Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі т. М. Мендебаев, Е. С. Асқаров

64 
Функционалдық 
ӛзара 
ауыстырымдылық. 
Геометриялық, 
механикалық, электрлік және басқада функционалдық параметрлерінің оңтайлы 
дәлдігі және беттерінің оңтайлы сапасы, нақты тағайындалған тетіктер мен 
қҧрастыру бірліктерін жасау (бҧл жерде тиімді деңгей деп потенциалды 
тҧтынушыға қол жетімді максималды жоғары сапа кӛрсеткішін тҥсінеміз), 
машиналар мен аспаптардың жҧмыс істеу қабылетін кепілдікпен беру, 
біртиптес бҧйымдардың ӛзара ауыстырымдылығын қамтамасыз етуге 
болатынын тәжірибе кӛрсетті. Машиналардың және басқа бҧйымдардың ӛзара 
ауыстырымдылығын оңтайлы пайдалану кӛрсеткіштері бойынша қамтамасыз 
ету машина жасау саласындағы ӛзара ауыстырымдылықтың негізгі принципі 
болып табылады. Функционалдық ӛзара ауыстырымдылық дегеніміз бҧйымның 
жҧмыс жасау қабылеті оңтайлы және уақыт аралығында тҧрақты пайдалану 
кӛрсеткіштерімен немесе қҧрастыру бірліктерінің жҧмыс жасауының оңтайлы 
сапа 
кӛрсеткіштерімен 
және 
осы 
кӛрсеткіштер 
бойынша 
ӛзара 
ауыстырымдылықты 
қамтамасыз 
ететін 
ӛзара 
ауыстырымдылық. 
Машиналардың және басқа бҧйымдардың пайдалану кӛрсеткіштеріне әсер 
ететін геометриялық, электрлік, механикалық және басқа параметрлер немесе 
қҧрастыру бірліктерінің қызметтік функциялары функционалдық параметрлер 
болады. Мысалы, жеңіл автомобиль қозғалтқышының піспек диаметрінің 
геометриялық ӛлшемі әртҥрлі мемлекетте жасалынған тҥрлі автомашина 
модельдеріне бірдейлігі ӛзара ауыстырымдылықты қамтамасыз етеді, 
тҧрмыстық теледидар немесе компьютерлердің кернеу шамасы кӛптеген 
елдерде 220В, т.с.с. Ӛзара ауыстырымдылықтың жоғары тиімділігіне, 
функционалдық ӛзара ауыстырымдылығына қол жеткізу ҥшін, машиналар және 
басқа бҧйымдардың қҧрылымдау, ӛндіру және пайдалану кезеңдерінде, атап 
айтқанда, ӛнімнің барлық ӛмірлік циклында ӛзара ауыстырымдылық 
принципімен біріктірілген, ғылыми-техникалық ережелерінің кешенін ескеру 
қажет.
Құрылымдау кезеңдері. 
1. Бҧйымның пайдалану кӛрсеткіштері жҧмыс процесі сипаттамасының 
(тетіктердің ӛлшемі, пішіні және басқа геометриялық параметрлері) 
тҧрақтылығымен, тетіктер жасалынған материалдар (шикізат) қасиеттерінің 
механикалық, физикалық және химиялық деңгейімен анықталады. 
Материалдар қасиеттерінің міндетті тҥрде ӛзгеруі және параметрлерінің 
қателіктері жҧмыс процесінің параметріне және бҧйымның пайдалану 
кӛрсеткіштеріне әсер етеді. 
2. Бастапқы шикізат, материал, жинақтаушы бӛлшектердің біртектілігін, 
олардың механикалық, физикалық және химиялық қасиеттерінің тҧрақтылығы 
мен теңдей деңгейін қамтамасыз ету қажет. Осы шарт орындалған жағдайда 
бҧйымның тозуы бірқалыпты жҥріп отырады, барлық қҧрамдаушыларының 
сенімділігі де бірдей болады. Бҧйымда әлсіз буын болмайды. 
3. Функционалдық ӛзара ауыстырымдылықты бҧйымды жобалау кезінде 
қамтамасыз етіледі. Бҧл ҥшін біріншіден, пайдалану кӛрсеткіштерінің 
номиналды мәндерін анықтап алу керек және тағайындалуына байланысты 
сенімділігі мен қауіпсіздігіне қойылатын талаптарды, бҧйымның бекітілген 

65 
жҧмыс жасау мерзімінің соңында болатын пайдалану кӛрсеткіштерінің рҧқсат 
етілген ауытқуларын анықтау қажет. Жаңа бҧйымның және пайдалану 
мерзімінің соңындағы кӛрсеткіштер айырмасы оның шақтамасын қҧрайды.
4. Қҧрылымдау кезінде бҧйымның пайдалану кӛрсеткіштерінің мәндері мен 
рҧқсат етілген ауытқулар ауқымы бағынышты функционалдық параметрлерді 
айқындау қажет. Шынайы және математикалық модельдерге сынаулар жҥргізіп, 
бітпеген жерлерін табу, экстремалдық жҥктемемен жҧмыс жасау кезінде 
пайдалану кӛрсеткіштері ӛздерін қалай кӛрсететінін анықтау, материалды 
таңдау, шақтамалар мен қондыруларды айқындап алу қажет. Экономикалық 
факторларды ескере отырып, алынған ақпараттар негізінде жобаланып жатқан 
бҧйымның параметрлері қҧрылады. 
5. Бҧйымды жобалауда тәуірірек кӛру және агрегаттау принциптерін 
басшылыққа алып, жалпы техникалық нормалар мен бірдейлендірген және 
стандартталған тетіктерді кеңінен қолдану қажет. Бҧл жобалау процесін 
тездетуге, бҧйымды арзандатуға және оның пайдалану кӛрсеткіштерін кӛтеруге 
мҥмкіндік береді.
6. Жауапты тетіктердің беттерін кедір-бҧдырлығы, пішіні және орналасуы 
бойынша ӛзара ауыстырымдылығын қамтамасыз ету ҥшін бҧл параматрлерді 
тетіктің тозуы аз, ал пайдалану сапасы оңтайлы болатындай етіп таңдау керек. 
7. Жобалау кезінде технологиялықтың талаптарын міндетті тҥрде ескеру 
қажет, бҧл дегеніміз бҧйымды аз қаражат пен кіші уақыт шығынымен және 
пайдалануы ыңғайлы етіп жасау, бҧйым мен тетіктерді жасау кезінде сенімді 
метрологиялық бақылау мҥмкіндігін қарастыру керек.
Тетіктің 
технологиялығы 
ӛңделетін 
беттердің 
ӛлшемдерінің, 
шақтамалары мен кедір-бҧдырлығын дҧрыс қоюға байланысты. Бҧйымның 
функционалдық міндеттерін орындауды қамтамасыз етуге конструкциялық 
қажеттілік болмаса, бҧл талаптарды кӛтерудің қажеті жоқ. Бҧл мәселеде 
конструктор мен технологтың алдыға қойған мақсаттары сарапқа тҥседі. 
Конструктор болашақ машинаны сызбада, қағазда, компьютерде 
кӛрсетеді. Ол машинаның сапалы, функционалдық және пайдалану 
қасиеттерінің жоғары болғанын қалайды. Бҧл талаптарды толығымен 
қанағаттандыру ҥшін жҧмыс жобасында жоғары сапалы конструкторлық 
материалдар, ӛлшемдердің жоғары дәлдігі мен аз шақтамалар және т.б. 
беріледі. Технолог конструктордың жобасындағы машинаны металда кӛрсетуі 
керек. Ол да машинаның қҧрылымдаушы қойған талаптарға сай болуын 
қалайды. Бірақ технолог ӛз цехының, зауытының және нақты ӛндірістің 
объективті талаптарын да ескеруі керек. Ол ӛз ӛндірісіндегі жабдықтардың, 
айла-бҧйымдардың, жҧмысшылардың мҥмкіндіктерін білуге тиіс, ӛйткені 
конструктор талаптарының әрбір қатаңдалуы кӛп еңбек, қаржы және уақыт 
шығындарының ӛсуін талап етеді. Дайын машина ӛте қымбат болуы және 
ӛзінің сатып алушысын таппауы мҥмкін.
Бҧл мәселеде конструктор мен технолог ҥшін оңтайлы шешім– аз 
шығынмен жасалған жоғары сапалы машина.

66 
Бҧйымды жобалауда ӛзараауыстырымдылықтың бірінші қҧрамдық бӛлігі 
- техникалық талаптары мен ӛлшемдері, шақтамалары, кедір-бҧдырлығы және 
т.б. кӛрсетілген жҧмыс жобасын жасау. 
Жасау кезеңі (технологиялық). 
1. Ӛзара ауыстырымдылықты қамтамасыз ету ҥшін бҧйымды жасау және 
қҧрастыру кезінде функционалдық параметрлерінің нормаланған дәлдігін 
қатаң сақтау қажет. 
2. Бҧйымның жҧмыс жасау қабылетінің қорын қҧруға жауапты функционалдық 
параметрлер ҥшін: шартының орындалғаны жӛн. 

жүктеу/скачать 3.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: