Қолданылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

1. 
   Х. Сәтпаева, Ж. Ніддібаева, Ә Өтепбергенов Адам физиологиясы. А. Білім 1995ж.
   
2. 
   Физиология человека Уч. Инс. Физ. Куль Н.В. Зимкина М. ФиС 1975г.
   
3. 
   Физиология мышечной деятельности Уч. Инс. Физ. Куль Я.М. Коца М. ФиС 1982г.
   
4. 
   В.Смирнов, В. Дубровский Физиология человека воспитания и спорта. М. 2002г.
   
5. 
   А. Солодков, Е. Сологуб Физиология человека. Уч. Инс. Физ. Куль М. 2001г.
   
6. 
   С. Ж. Бұғыбаева Адам физиолгиясы А. 2003ж.
   
7. 
   З. Алиакбараова Мектеп ижасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және мектеп гигиенасының негіздері. А. 1993ж.
   
8. 
   С. Жұмабаев Жас ерекшеліктер физиологиясы. 1997ж.
   
9. 
   М. Матюшонок, Г.Г. Турик, А:А: Крюкова Балалармен жасөспірімдер физиологиясы және гигүиенасы. А. Мектеп. 1986ж.
   

10. 
    Физиология человека Уч.для мед. Инс. Медицина 1984г.
    
11. 
    Физиология человека. В. 4 томах. М. Мир, т.1,2. 1985г. Т. 3,4,5. 1986г.
    
12. 
    Общии курс физиологии человека и животных М. 19991г.
    
13. 
    В. Флинин, В. Фомин. Возрастные основы физического воспитания. М. 1972г.
    
14. 
    Физиология человека. Медицина 2001г. 607 стр.
    
15. 
    Физиология человека. В. Смирнова М. Мед. 2001г. 668 стр.
    
16. 
    Физиология человека. В.М. Покровскии 2 том. М. Мед. 2001 г.
    

1. Қаңқа бұлшық еттерінің қалыптасуы.

2. Бұлшық ет талшықтары, олардың түрлері.
ОБСӨЖ мақсаты: Тірек – қимыл аппаратының дамуының заңдылықтарына және ерекшеліктеріне толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Балалар мен жасµспірімдердіњ тірек-ќимыл аппаратыныњ б±зылуы.

Адам денесініњ ж‰ргенде, т±рѓандаѓы, отырѓандаѓы жєне ж±мыстаѓы ‰йреншікті дене т±рысы-келбеті, сымбаты деп аталады. Адамныњ д±рыс м‰сіні омырќа жотасыныњ табиѓи иіндерімен, иыќтыњ тењ симетриялы орналасуымен, басы жоѓары, аяќтары тік, табандары жалпаймауымен сипатталады. Тура келбеті болѓанда ќозѓалу органдар ж‰йесі ќалыпты ќызметте болады, ішкі органдар д±рыс орналасады, салмаќ орталыќтарыныњ т‰су н‰ктелері д±рыс болады. Рационалды емес режим, єр т‰рлі аурулардыњ салаларына байланыс б±лшыќ ет аппаратарыныњ нашарлауы, дене тєрбиесінніњ д±рыс ж‰йеге ќойылмауы, ересектердіњ балар тє!рбиесіне д±рыс кµњіл аудармауы балар дене бітімініњ ќалыпты дамымауынав єкеп соќтырады. Осы режим б±зылу табиѓи омыртќа жотасына иіндерініњ ±лѓайуына, б‰йірлеріне ќисайуына, ќанат тєрізді жауырын пайда болуына, иыќ белдеуініњ ассиметриясына, кеуденіњ жалайып кетуіне єкеп соќтырып, кеудеде орналасќан органдар ќызметініњ б±зылуына єкеп соќтырады. Зат алмасуын б±зады, ж±мыс ќабілетін тµмендетеді. Жс µспірімдер мен ересек адамдардыњ ж±мыс µнімділігін азайтады. Б±л ауытќулар сонымен бірге адам келбетін де нашарлатып, сымбатын т‰сіреді.

Ќыз балалардыњ омыртќа жотасына ќисайуы жамбас ќуысыныњ µзгеруіне, кішіриуіне єкеп соќтырады. Ол єрине олардыњ босануына кері єсерін тигізеді.

Нашар дамыған балалар әдетте келбеті бұзылады, омырқалары да оңай қисаяды. Олардың көбі жас кезінде ауырған рахит сияқты аурулардың салдарынан, аяқтары кеуделері қисайып қалады, май табанға айналады. Оқытушылардың, ата аналардың жөнді қарамауынан мектепке келгенше болған келбет бұзылуы одан сайын ұлғайып кетеді.

Адам келбеті негізінен 6-7 жаста қалыптасады.Басқада дағдылар сияқты тура денені тік ұстап жүру, жұмыстарды тұрып істеу, тақта алдында тұру, партада отыру, үйге сабақ дайындағанда столда отыру жүйелі түрде қайталап отыруды қажет етеді. Балалар келбетін, сымбатын, қалыпатастыратын қозғалу дағдысының қалыптасуы ерте бастан, ұзақ уақыт қалыптасады. Бала сымбатының бұзылуы баланы уақыты жетпей жастықтармен қоршап отырғызу, қолда тура алып жүрмеу, уақытынан бұрын жүруге үйретуге талпыну, серуендеткенде ылғи да қолынан жетектеп жүру сияқты дағдылар, әдеттерге байланысты болады.

Мектепкее дейінгі бала сымбатының бұзылуы табанының май басудан, сурет салғанда дұрыс отырғызбаудан, жұмыс істегенде бойына сәйкес келмейтін құрал- саймандармен жұмыс істегеннен болады.

Мектепке барған кезде оған қозғалу активтілігінің шектелуі, амал жоқ отыруына байланысты статикалық нагрузканың артуы, бір қолмен ауыр ішінде кітап дәптер бар сөмке көтеруі сияқты нәрселер қосылып бала сымбатының одан әрі бұзылуына себеп болады.

Бала сымбатының бұзылуына, омыртқасының қисаюына түңгі ұйқыныңда дұрыс ұйымдастырмауы себеп болады. Ол енсіз қысқа кереует, жұмсақ перина-құс төсек, биік жастықта себеп болады. Ылғи бір жағымен жату, итше бүрісіп жату сияқты жаман әдеттерде қан айналуын бұзады, омырқаның қиық бітуіне себеп болады.

Бала сымбатының бұзылуна және ішкі органдардың қызметі бұзылуына қарнынан жоғары белдіктен қысып таңып тастауда себеп болады. Осының салдарынан құрсақ қуысы органдарының қызметі, дұрыс, терең тыныс алу, омыртқа жотасын ұстап тұратын көптеген бұлшық еттердің координациялық жұмысы бұзылады. Егерде организмді жалпы сауықтыратын раионалды күн тәртібін гигиеналық жағынан толыққанды ұйқы, тамақ, шынығу болған жағдайда, оқушылар әртүрлі физикалық жаттығулармен айналысқанда, еңбекке баулу, қоғамдық пайдалы жұмыстар балалардың жыныс-жас ерекшеліктеріне орай ұйымдастырылғанда оқушылардың сымбатын оңай тәрбиелеуге, қалыптастыруға болады.

Жалпақтабан. Жалпақтабан табанның ұзына бойы және ені иіндерінің бір шама, не толық тегістеліп кетуіне байланысты болады. Бұл балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездесетін дефект. Оны балалардың аяқтары ауруымен, жылдам шаршап қалуымен, әсірісе ұзақ серуендерге, экскурсияларға, жорықтарға шыққанда табандары ауруынан байқауға болады.

Қалыпты табанның иіні жоғары болғанда тірек жасалынатын аудан табан енінің 1/3 бөлігінен артпайды. Егер тірек ауданы 50-60% тен асса –табанның майтабанға айналғандығы. Толық майтабан болғанда табанның барлық бөлігі жерге тиіп тұрады.

Майтабан көбіне кейін пайда болады. Оның пайда болу жолдарын статикалық, травмалық және параличтік деп үшке бөледі. Статикалық майтабан балаларда біртіндеп пайда болады. Оның себебі байланыстар, бұлшықетке және табан сүйектеріне нагрузканың шамадан тыс болуына, аяққа қалыпты аяқ киімдер кимеуінен пайда болады. Атап айтсақ өкшесіз пима, сияқты киім киуінен болады. Көбіне майтабанға рахитпен ауыраған балалар ұшырайды. Травмалық майтабан көбіне табаның, тілерсек буынының, қайықшаның жарақатынан кейін пайда болады. Параличтік майтабан нерв жүйесі ауруларынан кейін пайда болады. Майтабанның алдын алу шараларына балаларды дұрыс жүруге тәрбиелеу жатады. Аяқ ұшы жүрген кезде, тұрған кезде алға қарауы керек. Табанға түсетін салмақ өкшеге, бірінші және бесінші аяқ саусақтарына түсіп, табанның ішкі иіні салбырап тұрмауы керек. Табанға иінін ұстап тұратын бұлшық еттерді шынықтыру мақсатында ой-шұқыр, бірақ құм, жұмсақ топырақ сияқты жерлермен жүру керек. Жүрген кезде мезгіл-мезгіл аяқ саусақтарын жиырып- босатып, жиырып-босатып отыруы керек. Табан кеселдерінің алдын алу мақсатында азынға дене шынықтыру жаттығуларының ішінде аяқ ұшымен, өкшемен жүру, ішкі және сыртқы табан шеттерімен жүру, секіріп түсу сияқты жаттығулар болуы шарт. Ол үшін арнайы тренажерлар да пайдалануға болады. Табан иіндерінің тура қалыптасуына волейбол, футбол ойнау да әсер етеді.

Гигиеналық талаптарға сай аяқ киім киу де өте маңызды. Ол аяққа көлемі –размері бойынша сай келуі керек. Аяқ саусақтарын сықпайтын, өкшесі жалпақ, биіктігі 1,5-2,0 см болуға тиіс. Қыздардың сымбаты бұзылмас үшін өкшесі 4-5 см келетін биік өкше аяқ киімдер кимеулері керек.

Майтабанға ұшыраған болса, арнайы сауықтыру жаттығуларына, аяқ ваннасы, массаждарға қосымша дәрігерлердің көрсетуімен кәдімгі аяқ киім ішінен киетін қосымша-супинатор немесе арнайы ортопед аяқ киімін киюлері керек.

Оқушылардың жан-жақты дене тәрбиесі, жалпы дамытатын не арнайы жаттығуларды үйде де, мектепте де жасау – тірек-қимыл аппараты бұзылмауының кепілі.