Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.
жүктеу/скачать 1.85 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ОБСӨЖ мәтіні биология кафедрасының 12. 09. 2007 ж. мәжілісінде
Бүйректің қызметтеріБүйректі тек несеп жасап шығарушы орган деп түсіну жеткіліксіз. Оның осыган тығыз байланысты гомеостазга қатысты, көптеген қызметтерін атауга болады. Мәселен ол: 1. Организмдегі қан мен ішкі ортаның басқада сүиықтарының көлемін, олай болса, бүлардың негізгі бөлігі болып табылатын судың баланысын реттеп отырады: Өйткені, судың денеден сақтауы болмаса сыртқа шығарылуы көп жағдайда несеп мөлшеріне байланысты. 2.Ішкі сүйық ортаның иондық құрамын, бүкіл организмдегі иондық баланысты сақтауга баиланысты : 3.Ішкі орта сүйықтарының осмостық қысымының түрақты болуына көмектеседі. Өйткені, олардағы осмобелсенді заттардың/ түздардың мочевинаның глюкозаның т.б / сыртқа шығарылуын өзгертеді. 4.Қышқылдың — сілтілдік баланысқа көмектеседі. Бүл үшін сыртқа шығарылуға тиісті сутегі иондарын, сілтілі қосылыстарды т. б өзгертеді: 5.Азот алмасуының ақырғы өнімдерін және бөгде заттарды сыртқа шыгаруға қатысты. 6.Тамақпен түскен артық органикалық заттар мен денедегі: метоболизм барысында түзілетін / глюкоза , амин қышцылдары , т.б./ артық өнімдерді сыртқа шығарады:
9. Эритропоэтин жасап шығару арқылы эритропоэзге қатысады: Қан үюын реттейтін факторларды жасайды /урокиназа тромбопластин, тромбоксан, простациклин , гепарин,т.б. ;
Сыртқа шығару процесі. Сыртқа шығару процесінің маңызы. Зат алмасу процесінің барысында тузілетін кейбір ыдырау өнімдерін организм пайдалана алмайды.Мысалыщалыпты жагдайда жүретін клеткадагы зат алмасу процесаінің нэтижесінде бір жагынан үнемі жаңа заттар жасалса ,екінші жагынан белок және нуклеин цышцылдары ыдырап мочевина, несеп цышцылы, аммиак т.б. цурамында азоты бар «қалдық» ыдырау өнімдері бөлінеді . Бүл ыдырау өнімдері бірте-бірте көбейе берсе, организмді улап, тіршілік процесіне үлкен зиян келтіреді. Әртүрлі ауруларга байланысты бүйректің жүмысы нашарласа, бүл «қалдық» заттардың концентрациясы қанда және лимфада, ткань аралық сүйықтықта нормадан көп жиналатындыгы соншалықты, тіпті организмді өлімге соқтырады. Дені сау адамның қанында мүндай ыдырау өнімдерінің мөлшері үнемі аз цалыпта болады, өйткені түзілген «қалдық» заттарды бүйрек дереу организмнен шыгарады. Зат алмасу процесінің соңында пайда болган ыдырау өнімдерінің көбісі оның судагы ерітіндісі күйінде сыртца бөлінеді.Оны несеп зәр деп атайды. Тек газ алмасу процесінің нәтижесінде пайда болган өнімдер газ күйінде өкпе арқылы организмнен бөлініп шыгарылады.
Жануарлар дүниесінің өкілдеренде зат алмасу процесі бірдей жүрмегендіктен, оның соңғы ыдырау өнімдерінде айырмашылық болады. Комірсулар мен майлардың диссимиляциясында қөмір қышқыл газы, сумен қатар, толық тотықпау нәтижесінде жаңа органикалық қышқылдар пайда болады. Мысалы, қымыздық, сүт, ацетон-сірке т.б. қышқылдар, сонымен қатар альдегидтер, кетондар түзіледі. Жануарлардың түрлі топтары өкілдерінде осы түзілген заттардың әрқайсысы әртүлі мөлшерде шығарылады. Мысалы, дені сау адамда ыдыраудың зиянды өнімдері өте аз түзіледі, себебі углеводтар мен майлар адам организмде толық тотыгады. Несептің шығарылуы. Несеп жасалу процесі үздіксіз жүреді. Нағыз /ақырғы/ несеп жинағыш түтіктер арқылы бүйрек астаушасына бірте-бірте жиналды. Толған астаушы жиырылып, несепті несепағарға шығарады. Жиырылу толқыны несеп пағардың қабырғасына жайылып, одан әрі бір секунда 2-3 см жылдамдықпен қуысқа барады. Несеп жасалу мөлшнріне байланысты жиырылу толқынының жиілігі өзгеріп, 10-20 секундта қайталап отырады. Бүйрек астаушасынан несеп қуысқа келеді. Ересек адамныц қуығыныц көлемі 350-500см 3. Ал жаңа туған баланың қуығының көлемі кішкентай болады, бала есейген сайын қуықтың көлемі өседі. Қуыц - несеп жиналатын орган. Бүл несепке толганнан кейін босатылып түрады. , Қалыпты жагдайда цуыц цабыргасынан су кері сіңеді. Қуыц бірте-бірте несепке толган сайын цабыргалары керіліп сфинкторларыныц жиырылуы күшейе түседі. Несеп шыгару процесі кезінде цуыцтың цабыргасын цүрайтын еттер бірден цатты жиырылады , сфинктор босацсиды. Қуыққа жиналган несептің мөлшері мен оның цымының атауының арасында белгілі шекке дейін тікелей пропорция жоц. Қуыцтың несепке толуын, цабыргасының созылу жылдамдыгын оны цүрайтын ет массасы детрузорлар тонусы аныцтайды. Қуыцтың цабыргасы цатты созылса да, ішіндегі цысым аса жогарыламауы мүмкін . Әкелуші тамыр бүйрек денешігіндегі цылтамырдың орамына тарцалады. Осы артериялыц цылтамыр орамынан цайтадан экетуші тамыр түзіп, ол екінші рет бүйрек түтігін орап артериялыц цылтамырга тарцалады. Қан тамырындагы осындай гажайып цүбылыс немесе гажайып тор, яғни әкелуші артериялык тамыр тармацталып, деиешіктің артериялыц цылтамырын түзеді де цайтадан экетуші артериялыц тамырга айналуынан агзадагы цызметіне байланысты тек бүйректе гана болады. Қорыта келгенде бүйректе екі түрлі қылтамыр жүйесі болатыны айқын білінеді. Оның біреуі кэдімгі артерияның венага аиналу жолы болса, екіншісі артерияның қылтамырга бүйрек денешігінде таралып, одан қайтадан артерия тамыры түзілетініне ерекше назар аударган жөн. Осындай жүйенің тек бүйректе нефронда болуынан қаннан зәр (су,зат алмасу қалдықтары) сүзіліп шыгады. Қылтамыр шумақ ирек нефридиялы түтүктің түйық бокал тәрізді үшына Шумлянский капсуласымеи бірге Мальпигий шумағын түзеді де негізінен сүзуші жүйелі мүшелер қүрайды . Мүндай сүзгілер екі бүйректе 2 миллионга жуық мөлшерде болады. Олар минутына 20 см.3 зәр сүзеді. Тәулігіне бүйрек арқылы 700 л қан өтеді екен. Астаушының, үлкен және кіші тостаганшылардың қабыргалары кілегейлі қабат, бүлшықетті қабат, сыртқы сір және бірікпе қабаттардан құралады. Кіші тостаганшаныц күмбезінде Бірыңгай бүлшықеттен түзілген сақиналы күмбездің қыспагы болады. Бүл жерге жүйке, қан, сарысу тамырлары келеді. Осылардыц барлыгы бүйректің күмбезді (фориикальды) жүйелі мүшесі деп аталады. Бүл жүйелі мүшелер зәрді реттеп түруға және зәрдің кейін қайтып кетпеуіне сондай-ақ ол астауша ішіндегі қысымды реттеуге қатысады. Несеп құрамы және қасиеті. Несеп құрамына мочевина, несеп қышқылы, креатинин және басқа белоктың ыдырау өнімдері, органикалыц емес тұздар кіреді. Несеп түсініц саргыш болуы құрамындағы пигмент-урохром, уробилин сияқты заттарга байланысты. Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі. Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуінің айрықша өзгешелігі , бар. Қыртыс қабатта жіңішке артерия тамырлары Шумлянский - Боумен капсуласына кіріп, онда 30-50 капилярга тарамдалып, . малъпигий шумагын цүрайды. Бүл тамырды қанды әкелуші тамыр деп атайды. Әрбір капилярдың үзындыгы 0,5 мм шамасында. Осы капиллярлар жиналып артериялық әкетуші тамыр қүрайды. Оның диаметрі әкелуші тамырдан 2 есе тар болады. Шумақтан шыққан тамыр ирек каналшалар мен ілгек түсында қайтадан тарамдалып, екінші рет капилляр торын құрайды. Осыдан соң ғана капилляр тамырларындагы қан вена торына жиналып, одан бүйрек венасына барып қүяды. Шумақ капиллярлардагыдан жогары болады. Себебі, әкетуші тамырдың диаметрі тар, әрі ол оданда жіңішке капиллярларга тарайды және бүйрек артериясы қүрсақ қолцасынан шыққандықтан қыска болады. Бүйрек қанмен өте жақсы қамтамасыз етіледі. Басқа органдармен салыстырғанда оған қан 20 есе көп келеді. Бүйрек қан тамырлары минут сайын әр бүйрекке 750 см қан жеткізіледі. Сонда 1 минутта жеткізілетін қан көлемі бүйректің өз салмагынан бірнеше есе көп екенін көреміз. Бір тәулікте адамның қан тамырларынан 1700 дм қан ағып өтеді. Оның 170 дм қыртыс-қабаттағы мальпигий шумағынан сүзіледі. Адам организміндегі 5 дм қан тәулігіне бүйректен 200-300 рет сүзіледі. Оттегін пайдалану процентінің жоғарылығы бүйректегі физиологиялық процестердің өте қарқынды жүріп жатқанын көрсетеді. Адамның екі бүйрегінің салмагы дене салмағының тек 0,5 процентін алады. Ал екі бүйрек организмге келген барлық оттегінің 9% пайдаланыды. Адамның екі бүйрегінде екі миллионнан аса нефрон бар. Каналдардың эпители қабатының ішкі бетінің ауданы адамның екі бүйрегінде 4-6 м , ал ірі қараның екі бүйрегінде 8 миллионга жуыц нефрон бар, олардагы каналдар эпителийінің ішкі жақ бетінің ауданы 40см .
Ќосымша:
ОБСӨЖ № 42. ОБСӨЖ тақырыбы: Тер бездерінің жұмысы және жылу берудегі маңызы. Зат пен қуат алмасу және оның жас ерекшеліктері. ОБСӨЖ жоспары: 1. Дене температурасының ядросы мен қабықшасы. 2. Адам денесі температурасын реттеу принциптері. 3.Зат және энергия алмасу 4.Заттар және энергияның алмасуы түралы жалпы түсінік. 5.Метаболизм. 6. Анаболизм және катаболизм түралы түсінік.
Айта кететін бір жай, клетка ішіндеп зат алмасудың өзі мағынасы будан гөрі кең - аралық алмасуға жатады. Аралық алмасу кезіңде организмде әртүрлі қор заттары түзіледі және олар тиісті органдарға жиналады, ал ол заттар керек уақытында қарапайым түрге көшіп, организмнің қажетін өтейді. Аралық алмасу кезінде улы заттар усызданады, кейбір организм қажетіне жарамайтын.заттар өзгеріп, пайдаға асуы оңай заттарға айналады. Осы аталған зат алмасудың барлық кезеңдерінің ішіңдегі организм үшін ең маңыздысы - үшінші кезең - аралық алмасу немесе клетка ішіндегі алмасу. Өйткені, бұл кезеңсіз денедегі ешбір клетка өзінің тіршілігін сақтай алмайды яғни организмнің барлық клеткаларына ортақ, төн нерсе - клетка ішінде жүрстін күрделі ассимиляция жөне диссимиляция процестері. Қалған кезеңдерді орыңдайтын арнайы органдар бар. Мысалы, ас қорыту процесі өзіне арналған ас қорыту қуысында жүредр қарапайым организмдердегі клетка ішіндегі ас қорытуды еске алмағанда. Сіңу процесіне негізінен ащы ішектің ішкі бетіндегі кілегей қабық бүрлері және бауырдың қызметі қатысады. Ал организмге зиянды, керексіз, улы заттарды сыртқа шығаруы үшін негізінсн - бүйрек, тері, өкпс, ішек қатысадыу. Аралық алмасудың организм тіршілігі үшін маңызды болғанына қарамастан, осы процесті зерттеп түсіну өтс қиын. Өйткені, бұл кезенді жан-жақты және терең түсіну ушін клеткаларда жүріп жатқан әртүрлі химиялық рсакциялардың табиғатын ашу керек. Осы мақсатпен қолданылатын әртүрлі әдістер бар. Мәселен, белгілі бір тамақ заттары тиісті орган арқылы өткенде қандай өзгерістерге ұшырайтынын білу үшін перфузия әдісін қолдануға болады. Мұндай жағдайда бір орган оңашаланып алынып, оның тамырлары арқылы зерттелуге тиіс қүрамы белгілі қоректік сүйықтық жіберіледі. Соңынан ол органнан шығатын сүйықтың құрамы, қасиеті анықталады да, бұл мәліметтер алғашқы арналып алынған сүйықтың құрамымен салыстырылады. Тұтас организмнің өзінде де бір органға келетін және одан шығатын қан тамырларына фистула қою арқылы келетін қан мен шығатын қанның құрамын анықтап, алынган мәліметтерді салыстыра отырып, органда жүретін өзгерістер туралы түсінік алуға болады. Қазіргі кезде аралық алмасу процесінің барысыңда жүретін түрлі физиологиялық процестерді зерттеу үшін таңбаланған атомдар әдісін көп пайдаланады. Бұл жағдайда заттың бір атомы өзінің изотопымен алмастырылады. Атом изотопы ол заттың химиялық қасиеттерін өзгертпейді, ал өзінің физикалық қасиеті арқылы тиісті құралдармен оңай табылады. Осы атом иэотопы қай заттың құрамында екенін мезгіл-мезгіл анықтай отырып, денеге түскен алғашқы заттың тағдыры туралы мағлүмат алады. Ас қорытудың физиологиясын өткенде ас заттарының ыдырауына көмектесетін ерекше активаторлар - ферменттер -туралы біраз түсінік берілген еді. Зат алмасу физиологиясында сол ферменттер туралы ұғымды кеңейту керск. Ең аддымен, ферменттердің тек ас қорыту каналыңдағы күрделі органикалық затгарды ыдыратуға ғана қатысып қоймайтындыгын еске салу керек. Аралық алмасу кезіндегі толып жатқан биохимиялық реакциялардың жүруіңде ферменттер шешуші рөл атқарады. Сол себептен де, химиядагы кәдімгі катализаторлардан өзгеше, ферменттерді биологиялық Ферменттер әсерінен жүретін биохимиялық реакциялардың негізгі типтеріне жататыңдар: Тотығу реакциялары. Бұл реакциялардың барысында бір заттар өздерінен сутегін боліп шығарады да, ол зат тотықты деп есептеледі. Ал екінші заттар оны өзіне қосып алады да тотықсызданады деп есептеледі. Осы процестер бірінен соң бірі жүретін реакциялардың ұзақ тізбегі түрінде болады. Қорыта айтқанда, тотығу реакциясы деп отырғанымыз, тотығу-тотықсыздану рсакциясы болып шығады. Әдетте, сутегін беретін затты донатор дсп, ал оны қосып алып тотықсызданатын затты акцептор деп атайды. Осы тұрғыдан алғаңда, тотығу тотықсыздану реакцияларының жалпы схемасы төмендегідей болмақ: RН2+А = R+АН2. Мұндағы RН2 - донатор, А - акцептор. Тотығу-тотықсыздану процестері әртүрлі уақытша түзілетін, аралық өнімдердің қатысуында жүреді. Мұндай өнімдер бір емес, бірнеше ферменттермен қосылысқа түседі. Тасымалдау рекциясы. Бұларда атомдар немесе атомдардыц топтары бір қосылыстан екшші қосылысқа етіп отырады. Мысалы, фосфофераза ферменттерінің қатысуыңда жүретін реакцияларды алсақ. Бұл ферменттер фосфор қышқылы қалдықтарын тасиды. Фосфоферазаның актив тобы ретіңде аденозинфосфат қызмет етеді. Ол өзінен фосфор қышқылының бірден үшке дейін молекулаларын бөліп шығарады және сондай молекулаларды өзіне қосып та ала алады. Осыған байланысты ол аденозиндифосфор, аденозинтрифосфор, аденозинмонофосфор, аденил қышқылдарына айналады. Қышқыл қалдықтары бөлінгенде организм қажетіне керек жылу бөлініп шығады. Әсіресе, аденозинтрифосфор қышқылы /АТФ/ аденозинди-фосфор қышқылына /АДФ/ айналғанда өте көп, өрбір босаған фосфор қышқылының грамм-молекуласына 12000 калория жылу бөлінеді. Осы жылу нәтижесіндс қаңқа еттерінің қызметі іске асады. Фосфор қышқыл қалдықтары тасылу үшін де оның донаторы жөне акцепторы болуы шарт. Мысалы, углеводтардың күрделі ыдырау процесінде фосфор қышқылының донаторы қызметін фосфоэнолпировиноград қышқылы атқарады. Бұдан бөлініп шыққан фосфор қышқылының қалдыгын аденозиндифосфор қышқылы қосып алып, АТФ-ке айналады, одан соң акцептор рөлін атқаратын глюкозаға өлгі қаддықты беріп жіберіп, АТФ қайтадан АДФ-ке айналады. Осындай күрделі процестерінің барысыңца жоғарыда айтқаңдай организмдегі энергия балансына керекті энергия босап, белгілі бір қызметтің іске асуын қамтамасыз етсе, екінші бір жағдайда ол, күрделі зат бойындағы потенциялық энергияға айналады. Бұл өзгерістер барлық органикалық заттар алмасқанда болып тұрады. Тест тапсырмалары: 1. Аралык секреция безiне жататындар? А. жыныс,қарын асты безi В.Майлар Д.Изотермия В. Бүйрек үсті бездері 2. Зәрдiң сары түстi болуы? А.Уробилин мен урохромга байланысты. В. Гипофиз Д. Эпифиз С. Изотермия 3. Қанның қызыл түстi болуы.? А. Эритроцитке байланысты. В. Сүйектiң қаттылығы Д. Дәрумен жетіспеуден С. Аталғанның бәрі 4. Сүйек не үшін қатты болады? А. Минералды тұздарға байланысты В.Органикалық заттар байланысты Д. Лейкоцитке байланысты Е. Аталғанның бәрі 5.Сүйектiң серпiмдiлiгi? А. Органикалық заттарға байланысты В. қанның түстi болуы. Д.Лейкоцитке байланысты. С. Аталғанның бәрі 6. Несепагар ұзындығы? а)30 см в)25 см
с)9-10 см д)12 см
е)41-45 см 7.өңеш ұзындығы? а)30 см в)25 см
с)9-10 см д) 12 см
е)41-45 см 8. Кеңiрдектiң ұзындыгы? а)30 см в)25 см
с)9-10 см д) 12 см
е)41-45 см Қолданылатын әдебиеттер тізімі Негізгі:
Ќосымша:
ОБСӨЖ № 43. ОБСӨЖ тақырыбы: Эндокринді жүйенің жас ерекшеліктері. Ішкі сөл бөлетін бездер және олардың жас ерекшеліктері. ОБСӨЖ жоспары: 1. Ішкі сөл бөлетін бездер қызметі. 2. Гормондар. Гармондар дегеніміз не және олар қалай жетіледі. 3.Ағзадағы бездердің түрлері. 4.Ішкі секреция бездеріне жалпы сипаттама. 5.Гипофиз безінің гармондарын атаңыз ОБСӨЖ мақсаты: Эндокринді жүйенің жас ерекшеліктері. Ішкі сөл бөлетін бездер және олардың жас ерекшеліктері. ОБСӨЖ мәтіні: Ішкі секреция туралы ілім-Эндокринология деп аталады. Ішкі секреция деп, бездің секретінің тікелей ішкі ортаға-қаңға, лимфаға, жұлын сұйықтығына түсуін айтады. Сондықтан ішкі секреция бездерін эндокриндік органдар деп аталады. Сонымен қатар сыртқы секторлы функцияны атқаратын органдар болады. Олар сектертерін белгілі бір қуысқа арнайы өзектер арқылы бөліп шығарады. Сыртқы секреция бездері: сілекей, тер, қарын, т.б. Ал ішкі секреция бездерінде мұндай өзектер болмайды. Бұл бездердің құрлысы әр түрлі, бірақ олардың барлығында қабырғасы өте жұқа қан тамырлар жүйесі жиі орналасады. Ішкі секреция бездерінің негізгі түрлері: гипофиз, эпифиз, үйқы безі, бүйрек үсті, қалқанша безі, қалқан серік безі, айыршық немесе тимус, жыныс, қарын асты, т.б. Ұйқы, жыныс және қарын асты бездері ішкі және сыртқы секцрециялық қызмет атқарады. Ішкі секреция бездерінің өнімдерінің секреция бездерінің өнімдерін гормондар (гармао-қозғаймын, қоздырамын) деп аталады. Гармондар деп атауды Ағылшын физиолгтар Бейлисс және Старлине ұсынды, ХХ Гармондар арқылы түрлі органдар бір бірімен байланысады. Олар өте аз мөлшерде әсер етеді, энергияның әсерінен бұзылмайды және ұлпа түзуде пластикалық материал ретінде қатыспайды. Гармондық реттеу кез келген басқа реттеу жүйелері сияқты, арнайы бөлімдерден құралады. Мысалы: басқарушы аппарат, ақпаратты тура және кері жеткізу каналдары, ақпаратты беретін сигналдар, атқарушы органдар және басқарылатын объектілер болады. Эндокрилдік бездер қызметі екі жолмен басқарылады: 1. ОЖЖ-нің құрылымдары арқылы бірден іске асады. Яғни нерв импульстері гармон синтездейтін (жасайтын) және бөлетін эндокриндік құрылымдарға тікелей беріледі. Бұл жолда нервтік, цереброгландулярлық (ми-без) немесе парагипофиздік (гипофизден тыс) деп аталады. Бұл барлық эндокриндік жасушалар қызметіне ортақ механизм. 2. Гуморалды-ОЖЖ-нің реттеушілік әсері түрлі эндокриндік жасушаларға гипофиз арқылы беріледі, оны церебропитуитарлық (ми-гипофиз) немесе гипофизарлық деп аталады. Гипофизде жасалатын троптық гармондар әрекетімен қызметін өзгертетін эндокринді бездер (қалқанша без, бүйрек үсті безінің қыртысы) басқарылады. Бұлардан басқа, кейбір эндокриндік жасушалар қызметін басқарудың негізгі жолы-кері байланысқа негізделген жергілікті реттелу болып есептеледі. Мысалы: Лангеранс аралықтарында жасалатын, қандағы қант мөлшшерін реттейтін гормонның секрециясы қандағы глюкоза шамасына орай, паратин, кальцитонин гормондарының секрециясы қандағы кальций мөлшеріне байланысты өзгереді. Мұндай нейро-гуморальды басқарудың бөлімдері тек жергілікті өздігінен реттелуді күшейтеді немесе әлсіретеді. Эндокриндік функцияларды басқарушы орталық құрылым-гипоталамус. Бұл бөлімі басқарудың екі жолы да нервтік пен гипофизарлық іске асырылады. Гипофизаламус нейро-секреторлы функция атқарады, арнайы жасушаларды реттеуші пептидтер-нейрогормондар синтезден, нейросекреция бөледі. Бұл жасушаларда нервтік (әрекет потенциалымен тудырушы) және секторлы (гормон жасушылық ) қызметтер атқарылады. Эндокриндік жасушалар жасайтын гормондар химиялық табиғаты тұрғысынан үш топқа жатады:
Жасушада секрециялану өссе синтезделу өседі және керісінше. Қолданылатын әдебиеттер тізімі Негізгі:
Ќосымша:
Физиология человека. В.М. Покровскии 2 том. М. Мед. 2001 г. ОБСӨЖ № 44. ОБСӨЖ тақырыбы: Гипофиз. ОБСӨЖ жоспары: 1. Алдыңғы бөлім 2. Ортаңғы бөлім 3. Артқы бөлім ОБСӨЖ мақсаты: Гипофиз. ОБСӨЖ мәтіні: Гипофиз безі немесе төменгі ми қосалқысы бас сүйгенің «Түрік ері» деп аталатын жерінде орналасқан. Жаңа туған нәрестенің гипофизінің салмағы 0,1-0,15 гр. Ал ересек адамда 0,5-0,8 гр. Құрылысы жағынан гипофиз үш бөлікетен тұрады алдыңғы, ортаңғы және артқы бөліктен тұрады. Алдыңғы және ортаңғы бөліктерін адиногипофиз деп, артьқы бөлігін нейрогипофиз деп атайды. Адиногипофизде жеті гармон түзіліп қанға құйылады. Соматотронин немесе өсу гармоны (СТГ) тиротропин (ТТГ) ардинокортитрпин (АКДК) және үш түрлі гонодотропиндер лютендеуші (ЛТГ) лютиетроптық (ЛСГ) фоликулустимулдаушы (ФСТ) және ортаңғы бөлімде түзелетін милантрапин (МТД).
Нейрогипофизде вазапристинмен окситоксин деп аталатын нейреосекреттер активтеледі. Вазапристинді антидюрездік гармон (АДТ) деп те атайды ол бүйрек (каналдарында) каналшараныда судың қанға сіңуін әсер етеді. окситоцин жатырдың жиырылуын сүттіңбөлінуін реттейді. Гормондар әсер етуінің түрлері, жолдары және механизмдері. Гормондардың организдегі әрекетінің бес түрі бар: метаболикалық, морфогенетикалық, кинетикалық, корреляцияланушы (түзуші) реактогендік. 1. Нысана ұлпадан зат алмасу процесінің өзгерістеріне үш түрлі гормондық әсерлер іске асырады. Біріншіден, гормондар жасуша мен оның органоидтары мембранасының өткізгіштігін өзгертеді, яғни метаболиттердің тасмалдауына керек (молекулалар, ферменттер, иондар) жағдайлар өзгереді, нәтижесінде метаболизмнің барлық түрлері өзгереді. Екіншіден, олардың құрылымы мен конфигурациясының өзгеруінен, кофакторлармен байланыстың жеңілдеунен фермент молекулаларының ыдырау қарқыннының азайып-көбеюіне, проферменттер белсенділігінің келіп-күшеюіне көрінеді. Үшіншіден, гормондар жасуша ядросының генетикалық аппаратына тікелей немесе жанама жолдармен әсер ету арқылы ферменттер синтезін белсендетеді және тежейді. 2. Морфогенетикалық әсер жасушаның генетикалық аппаратында және зат алмасуда жүретін өзгерістер нәтижесінде пішін түзілу, жіктелу (диффференцировка), құрылымдық элементтер өсуінен көрінеді. 3. Кинетикалық әсер белгілі бір қызметтің, орган әрекетінің іске қосылуынан көрінеді. Мысалы: адренамен бауырдағы гликогеннің ыдырауына, қанға глюкозаның түсуіне себепші. 4. Корреляциялаушы әсер-қызмет атқарып тұрған органның жұмыс қарқынын кемітуден немесе өсіруден көрінеді. Мыс: адренами бауырдағы глиногеннің ыдырауын жақсартады. 5. Реактогендік әсер ұлпаның сол гармонға басқа гармондарға, нерв импульсін жеткізуші медиаторларға жауап беру қабілетінің (реактивтік) деңгейін өзгертуден көрінеді. Мысалы: кальций реттеуші гормондар нефронның дистальды бөлімінің вазопреесин әсеріне сезгіштігін төмендетеді, фолликулин прогестеронның жатырдың кілегей қабығына әсерін күшейтеді. Гормондардың әсер ету механизмінің екі түрі бар:
Пептидты, белокты гормондар және катехоламиндер жасуша мембранасының сыртқы бетіндегі спецификалық рецепторлармен гормон-рецепторлық кешен түзеді. Кешеннің әрекетімен өз қызметін цитоплазмада, ядрода және органоидтарда іске асыратын, яғни гормондық реттеуші эффект тудыратын соңғы аралық қосылыстар (посредники) пайда болады.
Оганизм жасушаларының көпшілігінде аталған соңғы аралық қосылыстардың барлығы (ц. ГМ-тан басқасы) жасала алады және олар бір-бірімен түрліше өзара байланыс орнатады. Мысалы:
Стеройдты гормондардың әсер ету механизмі оларды мембраналық рецепорспецификалық түрде “танып”, жасушаның ішіне өткізеді. Онда ерекше цитоплазмалық белок рецептор болады. ол гормондармен байланысқа түседі. Осындай күйде ол жасуша ядросына өтеді. Ол жерде үшінші рецептор бар. Онымен қосылудан горман-ядро рецепторы кешені түзіледі. Бұл кешен хроматинді акцептормен, спецификалық қышқыл белокпен, ДНК-мен байланысады. Сонында спецификалық м РНК транскрипциясы жанданады: тасымалдаушы және рибосомдық РНК синтезделеді, осы тәріздес белок пен ферменттер синтезіне керек реакциялар цитоплазма, рибосомада да жалғасады. Бұл процестер жүру үшін ядрода гормон-рецепторлық ешен бірнеше сағаттар бойы болуы керек. Сонымен қатар стероидты гормондар әсерінен жасушадағы ц. АМФ және иондаған кальцийдің мөлшері көбейеді. Олар жасушадағы соңғы аралық қосылыстардың жүйесін жандандырады. Ал пентидті гормондар өз тарапынан жасуша ядросындағы гендер транскрипциясына таңдамалы түрде әсер етеді алады. Бұл жасушаның сыртқы бетінен аралық қосылыстар көмегімен, яғни пентидтер гормондардың жасуша ішіне өтуі арқылы жүзеге асады. Пентидті гормон-рецепторлы кешеннің интернализациясы (ішкі өтуі) эндоцитоз арқылы жүреді. Цитоплазмада гормон-рецепторлық кешені бар көпіршік пайда болады. Оны лизосома бұзады. Бірақ ол белсенділік көрсетеді. Реферат тақырыптары:
Қолданылатын әдебиеттер тізімі Негізгі:
Ќосымша:
ОБСӨЖ № 45. ОБСӨЖ тақырыбы: Әртүрлі жастағы адамдардың морфофункционалды ерекшеліктері. ОБСӨЖ жоспары: 1. Бастауыш мектеп 2. Орта мектеп 3. Жоғары мектеп 4. Егде жастағы адамдар морфофункционалды ерекшеліктері.
пауза жасаған оңтайлы. Сабақ арасында жұмыс түрін ауыстырып отырған да жақсы. Балалар мен жасөспірімдердің жұмыс қабілеті . Балалардың тез шаршап қалуы жұмыс шектен тыс көп болған кезде болатыны анық. Дескте оған оқу –тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру, ұйқыларының нормадан аз болуы, тамақтарының да қалыпты болмаулары әсер етді. Жұмыс қабілеті. Жұмыс қөабілеті деп адамдардың максимум энергия жұмсап, оны тиімді жұмсап, алға қойған ақыл-ой және дене жұмыстарын сапалы орындауын айтады. Ондай жұмысқа организмнің барлық физиологиялық жүйелерінің синхрон, координациялық жұмысы кезін деғана қол жеткізіледі. Ақыл-ой жұмысы да бұлшықет жұмысы да адамның жас ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Балалардың ақыл –ой жұмысы жасы артқан сайын жоғарылай түседі. 6-8 жасар балалар белгілі бір уақытта 15-17 жасар балалардың атқаратын жұмысының 39-53% -ін ғана орындайда екен. Тағыда жасы кішілерінің жұмыс сапасының ересектерімен салыстырғанда 45—64 % төмен болатынын да айтып кету керек. Ақыл –ой жұмыс қабілеті жасына қарай бірқалыпты жүрмейді, гетерехронды жүреді. Жылдық ақыл-ой жұмысының артуы 2% -тен 53%- ке дейін ауытқиды екен. Жұмыс қабілеті фазалары және оның күндік кезеңділігі. Қандай да жұмыс болмасын, оның ішінде ақыл-ой жұмысына адам организмі, әсіресе балалар организмі бірден кірісе қоймайды. Оған ден қойып кету үшін бірқатар уақыт керек. Бұл жұмыс қабілетінің бірінші фазасы. Бұл кезеңде жұмыстың көлемі де, сапасы да асинхронды жақсарады. Ондай толқу организмнің жұмыс оптимумын реттеуге байланысты болады. Осы кезеңнен кейін қалыпты жұмыс қабілеті фазасы түседі. Жұмыс қабілеті қалыпқа келіп атқарылатын жұмыстың саны да, сапсы да синхронды көбейеді. Жоғарғы нерв жүйесінің оң өзгерістері басқа организм жүйелеріне де оң әсер етеді. Осыдан біраз уақыт өткен кезде, жас балаларда азырақ уақыттан кейін, жасөспірімдерде көбірек уақыт өткеннен кейін жұмыс қабілетінің үшінші фазасы түседі. Ол шаршау. Ол басында аздап басталса да, уақыт өте жұмыс қабілеті күрт төмендейді. Жұмыс қабілетінің осылай төмендеуі тиімді жұмыс уақытының біткендігін көрсетеді. Демек жұмысты тоқтату керек. Жұмыс қабілеті төмендеуін істелген жұмыстың саны мен сапасының арасындағы алшақтықтан байқауға болады. Жұмыс қабілеті төмендеудің екінші этапында аталған көрсеткіштердің екеуі де төмендейді. Жұмыс қабілетінің күрт төмендеуі этапында орталық нерв жүйесі қызметі жылдам төмендеп кетеді. Сақтандыру тежелулері пайда болады. Оның балалардан байқалатын сырт көрініс- олардың селқостануы, ұйқыбасуы, жұмысқа ынталығы жоғалып, жұмыс істеуден бас тартады. Шаршаудың басталуы- организмнің жұмыстан ( нагрузки) табиғи қорғану реакциясы. Ондай нагрузка, шаршау туғызатын нагрузка керек. Ол болмай балалар мен жасөспірімдерде ақыл- ой және қара жұмысқа шынықтыруды, бейімдеуді дамыту мүмкін емес. Актив тынығу ұйымдастырудан кейін балалрдың жұмыс қабілеті қайта қалпына ғана келіп қоймай, бұрынғысынан арта да түседі. Балалар шынығуы организм қалыпқа келегннен кейін кезекті нагрузка болған да ағна жүреді. Ақыл-ой жұмысы мен қара жұмыстың кезектесіп отыруы орталық нерв жүйесі қызметінің қалыпқа келуін қамтамсыз етеді. Орындалатын жұмыстарды жасына орай жүйелі орындау ақыл –ой жұмыс қабілытін жетілдіре түседі. Ақыл-ой және бұлшықет жұмыс қабілетінің тәулікті кезеңдері тұрақты сипатта. Дегенмен оқу, еңбек қызметтерінің әсерінен организмнің функционалдық жағдайы, әсіресе орталық нерв жүйесінің жағдайы өзгеруіне әкеп соқтырады. Оқу көлемінің шектен тыс көп болуы, оқу –еңбек режимінің дұрыс құрылмауы айтарлықтай организм шаршауын туғызады. Үй тапсырмаларын орындау және өзінше сабаққа дайындалу тәуліктік оқушы режимінде айтарлықтай уақыт алады. 3 сағат жұмыс жасағаннан кейін жоғарғы класс оқушыларының ақыл-ой жұмыс қабілеті, көру, есіту қабілеттері нашарлайды. Тәжірибелер екінші класс оқушыларының тиімді жұмыс жасауы 1 сағатқа, 3 –4 класта 1,5 сағат екендігін көрсетті. Жоғарыда көрестілген уақыттан артық уақыт оқушылардың үй тапсырмасын орындаған да жұмыс қабілетін төмендетеді. Сондықтан да көрсетілген уақытты тиімді пайдалану керек. Сонымен бірге, ұзақ уақыт сабақ дайындау оқушылардың денсаулығына да кері әсерін тигізеді. Себебі сабаққа дайындалуға орай олардың ұйқы және ашық ауада тынығу мерзімдері қысқаруына байланысты. Оқытушылар мен класс жетекшілерінің міндеті олар қарайтын оқушылардың оқу нагрузкасын бақылау. Жоспарлы сұрақ –жауап әдісін қолдану арқылы оқушылардың өз бетінше жұмыс уақытының гигиеналық нормативтерге сай келетенін, келмейтінін білуге болады. Үй тапсырмаларының мөлшері класс журналы немесе оқушылар күнделіктері бойынша анықталады. Бірінші кезекте оқитын оқушылар үй тапсырмасын 15-16 сағаттан кейін, тамағын ішіп , актив тыныққаннан кейін бастаулары керек. Екінші, түстен кейінгі кезекте оқитын балалар сабақтарына дайындалуды 8,30 –9 сағатта басталу керек. Оқыту методикасын жетілдіріп, мектептегі сабақтағы оқушылар уақытын рационал пайдаланып, үйдегі сабаққа дайындалу уақытын айтарлықтай қысқартуға болады. 6 жаста оқып жатқан оқушыларға үй тапсырмасын бермейді. Үй тапсырмаларын дайындауды ауырлығы орташа пәннен бастау керек, одан кейін күрделі , қиын пәндерге ауысады. Ал өзіндік дайындық жұқмыстарын ең жеңіл тапсырмалармен аяқтау тиімді. Осылай болғанда оқушылар жұмысқа жайлап ден қойып, жұмыс тиімділігі өте жоғары болады. Жалпы оқу – дайындалу нагрузкасы бір күнде кластарына байланысты, әрбір 45 минут сайын болатын демалысын қосқанда, мына деңгейде болуы керек. 2 -класс үшін – 3,5 сағат, 3-4 класс –4,5 сағат, 5-6 класс- 5,5 сағат, 7-9кластар- 6,5 сағат, 10-12кластар үшін 8 сағат болғаны жөн. Оқу-дайындалуды одан көбейту оқушылардың күндік режимінің бұзылуына әкеп соқттырады.
Бірінші класс оқушыларыныңм жұмыс қабілеті бастапқы 15 минутта өте жоғары болады. ол әсіресе оқу жылының басында айқын байқалады. Үздіксіз өткізілген 30 минуттан кейін оларда жұмыс қабілеті төмедей бастайды. Ол назарының нашарлауынан, есте сақтау қабілетінің төмендеунен , негізгі нерв процесетьрінің қозғалысы төмендеуне , сигнал жүйелерінің сәйкестілігі бұзылуынан байқалады.Сондықтан 1 – класс сабағын 35 -ақ минут өтеді. Гигиеналық жағынан 2-4 класс оқушыларының сабағына да қысқартып өткен тиімді класс оқушыларының сабақ ұзақтығы 45 минут. Жұмыс қабілетін қалыпты ұстап тұру мақсатында сабақ ортасында динамикалық Мектеп жасына дейінгі балалардың морфофункционалды ерекшеліктері. Баланың есту қабілетін сақтауда мүғалімнің сөйлеу ерекшеліктерінің әсері күшті. Сондықтан мүғалім, өсіресе бастауыш сыныптарда асықпай, ақырын, мәнерлеп сөйлегені дүрыс. Мүғалімнің өр сөзі анық болуы керек. Бастауыш сыныптарда мүғалімнің сөзі көрнекі қүралдарды пайдалану арқылы оқушьшардың есту қабілетін жеңілдетеді. Үзақ уақыт ақырын, біркелкі дауыспен сөйлегенде баланың есту орталығы тез шаршап, қызмет қабілеті төмендейді, қорғаныс тежелуі пайда болады. Бастауыш сыныптағы оқушылардың есту қабілетіне үзақ уақыт қатты дауысты теледидар, музыка аспаптарының дыбыстары күшті әсер етеді. Кішкентай балаларға қүлаққа киіп тыңцайтын аспапты пайдалануға болмайды. Дыбыс есту қабілеті жарықтың өсерінен күшейеді, сондықтан музыкалық өуендердің дыбыстарын күшейте түсу үшін, оны жақсы қабылдау үшін ойын-сауық орындарында, концерт залдарыңда түсті жарықты кеңінен № қолданады^Мүнымен қатар қатты дауыстағы музыка < адамның жүйке жүйесіне, әсіресе көңіл күйінің қалпына күшті әсер етеді. Сондықтан музыка аспаптарының дыбысын тым қатты қойып, үзақ тыңдауға болмайды. Музыканы қатты қойып тындаумен әуестенген жастардың ішіңде, өсіресе 1-15 жастағы кереңдер саны көбеюде. Қатты дауысты музыканы тындау мөлшері 7-10 жаста — жарты сағаттай, 11-16 жаста 1-1,5 сағат, 17-20 жаста 1,5-2 сағаттан аспауы тиіс. Музыка аспаптарының қатты дауыстары кейбір мамандыктар үшін аса зиянды. Айталық, көлік жүргізушілер үйықтап қалмас үшін музыка ойнатады, бірақ оның шуы 40-60 децибелден аспауы тиіс. Егер жүргізуші музыка шуын 90 децибелден асырып (бүл - жастарда жиі байқалатын жағдай), 1-2 сағат тындаса, онда шаршау белгісі пайда бола бастайды және, ең қауіптісі, жол оқиғаларына деген жауап реакциясы нашарлайды да, жол апаттарына себеп болады. Сонымен қатар, көліктегі музыка дыбысы кала көшелеріндегі жалпы шудың мөлшерін күшейтеді.
Балалардың тәулік азығында витаминдер мен амин қышқылдары мол болғаны жақсы. Тәуліктік азықтың барлық мөлшері жасына қарай 2000-2600 г шамасында болуы шарт. Піскен ас буы шығып, иісі аңқып, дөмді және көрер көзге жағымды болса, сілекей шүбырып, қарын сөлі көбірек бөлініп, тағам жағымды болып, бойға жақсы сіңеді. Тәуліктік азықта минерал түздары, өсіресе кальций мен фосфор түздарының мөлшері жеткілікті болуы тиіс, себебі балалардың сүйегінің өсіп жетілуіне бүл минералдар аса қажетті. Егер кальций, фосфор және Д витамині жеткіліксіз болса, сүйек үлпасының өсіп, жетілуі нашарлайды да, баланың бойы еркін өспейді, нөрестелер ауруға шалдығады. Кальций мен фосфордың өзара қатынасы мектеп жасына дейінгі балаларда 1:1,5, бастауыш сыныптағыларға 1:1,7 жоғары сынып оқушыларына 1:1,4 болуы керек. Балалардың тамағында сүт, айран, көкөніс, жеміс жеткілікті мөлшерде болса, олардың организміне қажетті минерал заттары мен витаминдер толық мөлшерде болып, жастардың жақсы өсіп, денсаулықтары дүрыс қалыптасады. Тамақтану тәртібі. Адамның тамақтануы белгілі бір уақытта болады. Мүның себебі күн мен түн, сергектік пен үйқы, жүмыс жағдайының төулік ішінде өзгеріп түрады. Осыған байланысты ас қорыту мүшелерінің қызметі, олардың сөл өндіруі төулік ішіндегі қалыптасқан ырғақпен отеді де, ас қорыту ферменттерінің белсенділігі жоғарылайды. Кезекті мерзімінде тамақтану ас қорыту нәтижесін арттырады. Торт мерзімді тамақтану тәртібі адам өмірінде орын алып, қалыптасты. Жүмыс жағдайына қарай 3 мезгіл тамақтанса да жеткілікті, ал одан аз болса, тамақтану тиімсіз және ас қорыту мүшелерінің қызметі табиғи ырғағына сай болмайды. Тамақтану тәртібі сақталмай, қалыпты жағдайдан бүзылса, гастрит, қарын мен ішектің жаралы науқасы, атеросклероз, дененің мөлшерден тыс толуы және т. б. сырқаттар пайда болуы мүмкін. Мүндай сәтсіздік ересектерде де, балаларда да байқалады, өсіресе жүмыс істемей, қозғалмай бір жерде отыратын адамдарда сырқат өршіп кетеді. Күндіз тамақ ішу арасы 4-5 сағат болуы тиіс. Түнде тамақ ішпей, ас қорыту мүшелерінің демалуы 8-10 сағатқа созылады. Әрине, бүл төртіп, жүмыс істеу уақыты мен жағдайға байланысты өзгеруі мүмкін. Тамақтанудың ертеден қалыптасқан тәртібі бойынша таңертеңгі ас тамақтың тәуліктік мөлшерінің 20-25 %, 2 сағаттан кейінгі жеңіл тамақ 10-15 %, түскі тамақтану 40-45 %, ал кешкі 20-25 % болу керек. Ал 3 мезгіл тамақтанғанда таңертеңі ас 25-30, түскі - 45-50, ал кешкі 20-25 % болады. Төуліктік азықтың қүрамындағы қоректік заттардың арасыңда тепе-теңдік қатынасы сақталуы тиіс. Академик Т. Ш. Шармановтың қағидасы бойынша, белок, май, кемірсу, витамиңдер, минерал түздары мен судың тәуліктік азықтағы үлес қатынасы организм тіршілігі үшін қажетті молшерде болу керек. Оның ішінде валин, лейцин т. б. маңызды амин қышқылдары және қанықпаған май қышқылдары мен витаминдер жеткілікті мөлшерде болуы тиіс. Ауьгл шаруашылығы жөне басқа еңдіріс орыңдарының жүмыс ерекшелігіне сөйкес тамақтану тәртібінің басқадай түрлері де болуы мүмкін.. Ішіп-жеген астың сіңімділігі оның дүрыс пісіп және өртүрлі тағамның жеу кезегіне де байланысты. Түскі тамақты салат жеуден бастап, содан соң сүйық ыстық ас (кеспе, сорпалар) ішкен организмге тиімді. Алғашқы тағамдарды қабылдағанда қарын сөлі уақытында өндіріліп, астың қорытьшуына жол ашылады. Осыдан соң негізгі тағамды, айталық етті тағамды жегеңде ас қорыту мүшелері толық дәрежеде қызмет істеуге дайын болады. Түскі тамақтануды сусынмен аяқтайды. Таңертең тамақ ішпей жүмысқа барғанда, еңбек нөтижесі тәмен болады. Осіп, дамуына байланысты балалардың тамақтану тәртібі ерекше. Олардың тамағының төуліктік мөлшерінің қүрамыңда белоктың үлесі жасына лайык болуы тиіс: 1-3 жаста - 55 г, 4-6 жаста - 72 г, 7-9 жаста - 89 г, 10-15 жаста -100-106 г. Балалар бақшасында тамақтану өрбір 3-3,5 сағаттан кейін, ал мектеп жасындағыларда 3,5-4 сағатта, жас өспірімдерде тәулігіне 4 рет болады. Тәулік төртібі мен тамақтану үлесі балалардың жасына байланысты (25-кесте). Балардың азығыңда көкөніс, сүт, айран үнемі болуы керек, ейткені оларда витаминдер мен минерал түздары жеткілікті шамада болады. Белокты тағамдарды балаларға түске дейін берген жән, себебі ол жүйке жүйесінің қызметіне оте қажет. Ал кешкілікте ол өте аз молшерде болуы тиіс, өйткені баланың үйықтауына бөгет жасайды. Үйықтар алдында 1,5-2 сағаттай бүрын сүт, жеміс сияқты жеңіл тамақты ғана берген дүрыс. Тамақ өртүрлі, дәмді дайыңдалса, асхана таза болса, баланың зауқы ашылып, жақсы тамақтануына себеп болады. Қазақстан Республикасы тағамдану академиясының қызметкерлері балалар үшін емдік маңызы бар ғылыми зерттеліп, негізделген тағам түрлерін үсынды. Олардың біразы сәбилерге арналған сүттен ашытьшып жасалатын "Балбөбек", "Балдырған," "Жігер" сияқты қүрамы иммуңдық қасиетке бай және ана сүтіне өте жақын нөресте тағамдары.
Денедегі коптеген үлпалар мен мүшелер жылу пайда болу козі саналады, бірақ олардың үлесі әртүрлі. Бүлшық еттерде жылу коп жиылады: сыртқы ортаның температурасы томеңдегенде мүндағы жылудың пайда болуы артады да, шығаруы азаяды және, керісінше, сыртқы ортаның температурасы жоғары болғанда жылу шығару күшейіп, пайда болуы төмендейді. Мүндай реттелу адам жүмыс істемей, қозғалмай тыныш отырған жағдайда да байқалады. 2. Физикалық температураны реттеу жолы жылу шығару арқылы орындалады: а) жылу сейілдіру адам денесінен инфрақызыл сәулелерді шашу арқылы жылудың 60-65% сыртқа шығарады; ө) жылуды откізу, яғни конвекция жақын орналасқан мүшелерге жылуды откізу, яғни мүшелерді жьшыту үшін 15 — 20 %-ы азаяды; б) суды булаңдыру, яғни терлеу мен дем шығару арқылы 19 — 22 % жылу сыртқа шығады. Дене температурасының түрақтылығын сақтау организмнің озіндік регтелу жолымен іске асады. Түрақты температураны сақтауға қатысатын мүшелер мен мүшелер жүйелері оны реттейтін физиологиялық жүйені қүрады. Бүған жылу мен суықты қабылдайтын терідегі және мүшелердегі терморецепторлар, гипоталамуста орналасқан температураны реттеу орталығы, жолақты дене мен торлы қүрылым және кейбір гормондар (қалқанша безінің тироксин гормоны, бүйрек үсті бездерінің адреналині) жатады.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі Негізгі:
Ќосымша:
ОБСӨЖ мәтіні биология кафедрасының 12. 09. 2007 ж. мәжілісіндеталқыланып және № 2 хаттамамен бекітілді.Кафедра меңгерушісі, а.ш.ғ.к. Дошманов Е. Қ.Құрастырған кафедра оқытушысы Нұрмағанбетов Н. жүктеу/скачать 1.85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
