Қазақстан республикасы білім және ғылым
Драмалық шығармаларды оқытуға даярлық
жүктеу/скачать 0.79 Mb.
|
| Драмалық шығармаларды оқытуға даярлық. Бастауыш және орта буын сыныптарда оқытылатын шағын ертегі, мысал, әңгімелерге инсцени- ровка жасау, рӛлмен оқу, рӛлдік ойындар жүргізу т.б. жұмыс түрлері — дра- малық шығармаларды танып-білудің алғашқы бастамасы болып есептеледі.
Оқушылардың театрдан, сахнадан кӛрген түрлі қойылымдары олардың драма табиғатын тани түсуіне кӛмектеседі. Оқушылардың драма- лық туындыларды оқып үйренуін күшейтуде мектептегі драма үйірмесінің тигізер әсері мол. Бастауыш сыныптар мен орта буын сыныптарға оқытылатын мысал жанрындағы шығармалармен инсценировка жаздыру, оқушылардың ӛздеріне ойнатып кӛрсету кӛптеген шығармашылық жұмыстардың тууына жәрдем- деседі. Мәселен, И.А.Крыловтан Абай аударған мысал ӛлеңдер сюжетінің жеңілдігі мен композициялық құрылымының қарапайымдылығы жағынан тӛменгі сыныптардың ӛзіне инсценировка жаздыруға қолайлы шығармалар болып табылады. Бұл ретте «Шегіртке мен құмырсқа», «Қарға мен түлкі», «Емен мен шілік», «Есек пен бұлбұл», «Піл мен қанден»; А.Байтұрсынұлының «Егіннің бастары», «Қартайған арыстан», «Қайыршы мен қыдыр» сияқты мысал ӛлеңдеріне инсценировка жасатуға болады. Бастауыш сыныптарда инсценировканы қарапайым бір-екі оқиға тӛңірегінде жасата отырып, оқушылардың ӛздеріне сахналық декорация мен рӛлдік костюмдердің кӛмегімен рӛлмен ойнатып кӛру оқушы қызығушылығын тудырады. Драмалық шығармалардың ерекшелігін тануға кӛмектеседі. Ал орта буын сыныптарда драмалық шығармалардағы тартыстың мазмұнын бірнеше түрде ӛзгерте отырып ойнату, салыстырту драма жанрын терең түсіндіруге мүмкіндік туғызады. Мәселен, бір шығарманы бірнеше топқа тапсыра отырып, тартыстың мазмұнына қарай комедия жанрында, трагедия, драма жанрында алмастыра отырып ойнату, салыстырту аса қызықты да тиімді нәтиже кӛрсетеді. Инсценировка, киносценарий құрастыру оқушылардың кӛркем мәтінді терең әрі шығармашылық жолмен түсінуіне игі ықпалын тигізеді. Сонымен қатар кино, сахна ӛнеріне деген қызығушылығын да арттырады. Оны тӛменгі сыныптарда да, жоғары сыныптарда да орындатуға болады. Сынып ерекше- лігіне қарай орындататаны жұмыс мазмұны да түрлі дәрежеде болып келеді. Тӛменгі сыныптарда мұғалім ондай жұмыстарды қалай орындаудың үлгісін ӛзі кӛрсетеді. Кинодан үзінді кӛрсету, оның құрылымдық элементтерін талдату, оқыға желісін саралату аса маңызды. Киносценарий, инсцениров- калар жасату, сондай-ақ кӛркем мәтінді ықыласпен, оймен оқуға, кӛркем мәтінді кӛз алдына келтіріп, бейнелі түрде қабылдауына әсерін тигізеді. Киносценарий құрастыру үшін бір оқиға, бір кӛріністі ғана таңдап алуға болады. Шағын шығармаларды тұтастай алуға да болады. Инсценировкалар негізгі бір оқиға айналасында құрастырылады. Ол үшін оның эпизодтары назарға алынады. Ӛздері құрастырылған инсцениров- калар мәтіні бойынша оқушылар оны сахнаға әзірлейді. Кейде инсцени- ровкалы сабақ ӛтеді. Инсценировкада кейіпкер сӛздеріне ерекше кӛңіл бӛлі- неді. Ең маңыздысы шығармада ерекше орын алатындарын теріп алуға болады. Балалардың театрдан, клубтан кӛрген түрлі спектакль, қойылым- дары олардың драма табиғатын тани түсуіне кӛмектеседі. Оқушылардың драмалық туындыларды оқып үйренуін күшейтуде мектептегі драма үйірмесінің де тигізер кӛмегі аз емес. Айталық, мектеп сахнасында И.А.Крыловтың «Құмырсқа мен шегіртке» мысалына инсценировка жасау- оқушылар үшін қызықты шығармашылық іс әрі танымдық маңы- зы үлкен нәрсе. Мұндағы рӛльдер: құмырсқа, шегіртке және автор. Же- ңілтек шегіртке мен еңбекқор құмырсқаның іс-әрекеті балалар үшін әсерлі де тартымды. Бар оқиға автордың тұжырымына, идеясына (Еңбек етпеген - ішіп- жемейді) жауап болады. Драмалық шығармаларды оқыту орта буын сыныптарда басталып, жоғары сыныптарда міндетті оқу бағдарламаларына сәйкес жалғастырыла жүргізіледі. Драмалық шығармаларды оқыту мен талдау жұмысы оқу пәніне және оның әдістемелік талаптарына сәйкес жүзеге асырылады. Әдістемелік талаптар пәннің және оқытылатын шығарма ерекшеліктері негізінде анықталады. Осы тұрғыдан алғанда драмалық шығарманың басты ерекшеліктерінің бірі – оның диологты әрекетке құрылуы, театр сахнасында кӛрсетуге лайықталып жазылатындығы. Драмадағы кӛркем тіл монологтан және кейіпкерлер арасында ӛрбитін диалогтан құралады. Диалог кӛбіне сахналық әрекетке айналады. К.С.Станиславский сахнада «сӛйлеу дегеніміз әрекет ету» дейді1. Ӛйткені пьеса кейіпкері ӛз ойын тек сӛйлеумен ғана емес, үндемеу арқылы да аңғарта алады. Іштей сӛйлеу, үзіліс жасау, ым, ишара, қимыл — осының бәрі қосыла келе драма ерекшелігін құрайды. Онда дауыс ырғағы, сӛйлеу мәнері де шешуші рӛл атқарады. Сондықтан драмалық шығарманы сыныпта дауыстап оқу да талдаудың алғашқы және басты кезеңі болып саналады. Дауыстап оқу драмалық оқиғаны, характерді, олардың арасындағы қақты- ғысты оқушының кӛз алдына әкеледі. Онсыз шығарма идеясын ашу, шығар- мадағы тартысты ұғыну мүмкін емес. Сол себепті драманы ӛнер туындысы ретінде терең түсіну де қиындық туғызады. Әдіскер-мұғалім Т.С.Зепалованың ―Уроки литературы и театр‖ атты еңбегінде драмалық шығарманы оқудың бірнеше түрін атап кӛрсетеді: Мұғалімнің оқуы. Рӛлмен оқу. Оқушының жекелеген сценаны оқуы2. Автор мұғалім күрделі драмалық шығарманы ӛзі оқығанда, оқушылар пьесаның идеялық кӛркемдік бітімін тұтас қабылдайды, ал бұл талдау үшін жеңілдік туғызады дейді. Әйтсе де, бұлардың ішінде рӛлмен оқу кең тараған. Зерттеушілер драманы бірден рӛлмен оқудың онша тиімділік кӛрсете бермейтінін айтады. Ӛйткені рӛлмен оқығанда оқушылар назар мен күшті оқу техникасына ғана салады да, пьесаның «үні» кӛмескі қалады. Мектеп практикасында автор кӛрсетіп отырған оқудың үшінші түрі — жеке кӛріністі оқу сирек кездеседі. Дегенмен оқудың бұл түрінің пайдасы мол. Оқушылар жеке кӛріністі оқуға даярланған, ондағы мінез-құлықты, оқиғаны, тартысты түсінуге күш салады. Сондықтан бұл оқушы білімін анықтауға қызмет етеді. Сондай-ақ кӛріністегі оқиғаның жалпы оқиғамен байланысын, композициялық мәнін бағалау үшін де пайдалы. Рӛлмен оқу мәтіннің қысқаша мазмұны анықталып, ондағы кейіпкерлердің іс-әрекеті, ішкі дүниесі т.б. жағдайлар анықталғаннан кейін жүргізілсе, ӛз жемісін береді. Бұл мұғалімнің оқушыларды күні бұрын даярлауының нәтижесінде жүзеге асады. Драмалық шығармаларды оқытудың дидактикалық мақсат, міндет- терін айқындау осы тектес шығармаларды оқыту жолдарын саналы түрде ұйымдастыруға жол ашады. Мектептің бастауыш, орта, жоғары оқу орындарында берілетін білім мазмұндарының ӛзара сабақтастығын сақтау оқу ұстанымдарынан туын- дайды. Мектепте алған драмалық жанр жайлы білімдерін оқушылар келешек ӛмірде де кәдесіне жаратуы мүмкін. 1 Станиславский К.С. Особенность драматических прозведениий. Москва. 1986. 2 Зепалова Т.С. Уроки литературы и театр. Москва, «Просвещение. 1982. Драмалық шығарманы оқыту әдістемесі жайлы әдіскерлердің кӛбі шығарманың сыныпта оқылғанын құптайды. Әрине, шығарманың кӛлеміне қарай жекелеген бӛліктерін оқуға да болады. Пьесаны сыныпта оқу ұжымдық еңбек болып саналады. Оқушылардың кейіпкерлерді оқу үстінде елестетуі — психологиялық акт. Сондықтан мұғалім елестету актісіне қиял қосқаны тиімді. Драма мәтінінде кейіпкер портреті болмайды. Дәл прозалық шығармалардағыдай кейіпкер портреті болмағанымен, афишада кейіпкердің жасы, ерекшелігі, қызметі, киімі, мінезі т.с.с. сілтемелер беріледі. Сондықтан кейіпкерді елестетудің ӛзі шығар- машылықты, типтік образдарды білуді қажет етеді. Кейіпкерді елестете алған оқушы оның тіл мәнерін де ескере алады. Сыныпта оқылмас бұрын сол шығарма жайлы шағын кіріспе әңгіме жүргізген жӛн. Мұғалім пьеса жайлы тұжырымды анықтама беруі керек. Шығарманың тақырыбы, жазылу уақыты, тарихи фоны, құрылысы, әдебиет- тегі мәні тетрдағы орны туралы мәлімет береді. Сол шығарманы қоюшы режиссерлер мен кейіпкерді сомдаған сахна шеберлері туралы да дерек берген орынды. Бастауыш және орта буын сыныптарда шағын ертегі, мысал, әңгімелерге инсценировка жасау, рольмен оқу, ойнау т.б. сияқты жұмыста – драмалық шығарманы танып білудің бастамасы. Ал мектеп практикасында мұндай тәжірибелер жиі кездеседі. Әдебиет мұғалімі осыларға мән беріп, оларды кӛлемді драмалық шығармаларды оқытуға кірісер алдындағы даярлық жұмыстар ретінде бағалап, ескергені жӛн. Орта буынның 8-сыныбында Д.Исабековтің «Әпке» драмасы оқыты- лып келеді. Жоғары сыныптарда, яғни 11- сыныптарда драматургияны оқытуға сағаттар біршама кӛбірек бӛлінеді. Бірақ оның ӛзі жекелеген жазушылардың ӛмірі мен шығармашылығына берілген жалпы сағат санының құрамына енгізгенін айтып ӛттік. Мұның себебі жалпы бағдарламада әңгіме, повесть, роман, поэма, лириканы оқып, талдауға кӛп сағат бӛлініп, драмалық шығармаларды оқытуға аз мӛлшерде орын берілуімен байланысты. Драмалық шығармалар — кӛркем әдеби шығармалардың ішінде ӛзіндік орнын белгілеген сала. Драмалық шығармалар кӛркем ӛнер туындысы болғандықтан эстетикалық циклды құраушылар қатарына жатады. 5-7- сыныптардағы әдебиет сабағы оқушыларды кӛркем ӛнер туындылар арқылы тәрбиелеуде, білім беруде сурет, музыка сияқты сабақтар кӛмекші бола алады. Ал жоғары сыныптарда оқушының кӛркемдік тәрбиесі тек әдебиет сабағына ғана жүктелген. Олай болса жоғары сыныпта білім беру үдерісінде драмалық шығармалардың алатын орны мен дүниетанымдық, дамытушылық қасиеттері, әдістері нақтылы түрде анықталып, жүйеленуі керек. жүктеу/скачать 0.79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|