Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі
жүктеу/скачать 2.24 Mb. Pdf көрінісі
|
| батыры емес, ақылға шалымды, мінезге тартымды, тоқтаулы
болсын дейді. Ақылға шолақ, мінезсіз болса, оның өрісі ұзақ болмайды. Сайынның әңгімесінде ел қиялы сондай шолақ батырды жазалағандай болады. Батырға қоятын үлкен шарттар бар екенін білдіреді» [376, 88-89 б. ]. Демек халықтың солай болса деген арманы жыр негізінде жатқанына баса назар аударылады. 1953 жылы Алматыда, қазақ эпосы туралы пікірталас өткені белгілі (Қазақ эпосы жайындағы дискуссияның қорытындысы. // Әдебиет және искусство.-8.-1953.-Б.109-114; Об итогах дискуссии по вопросам казахского эпоса. Постановление Президиума АН Каз ССР и Президиума Союза писателей Казахстана. // Советский Казахстан.-8.- 1953.-Б.113-115). Дискуссия қорытындысы бойынша: қазақтың эпостық жырлары арасында «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Шора батыр», «Ер Есім» жырларымен бірге «Ер Сайын» атты жырдың да әрі атын атауға, әрі зерттеуге т.б. тыйым салынғаны белгілі. Мұның бәрі бір кездерде оқулықта тек қана «Қамбар батыр» жырының сақталуына ғана әкелгені тарихымыздан белгілі. Ал, бұл тыйым салынған қаулыларды: «тап тартысы», «кеңестік идеология», «әдебиеттің партиялылығы» т.б. тәрізді адамзат тарихындағы зиянды теорияларды тоталитарлық жүйеге қызмет еткен заман тудырғанын білеміз. Белгілі эпостанушы ғалым Ш.Ыбыраев өзінің «Эпос әлемі» монографиясында (Алматы: Ғылым. 1993) қазақ эпосының зерттелу тарихы, қазақ эпосын жанрлық түрлерге жіктеуде, қазақ эпосының поэтикасы мен типологиясының мәселелерінде де т.с.с.- бәрінде дерлік басқа да эпостық нұсқалармен қатар А.Байтұрсынов жазбасын 294 да («Ер Сайын» жыры), әрі осы үлгідегі В.В.Радлов нұсқасын жан- жақты сараптағаны белгілі. Мәселен, белгілі ғалым Т.Сыдықов өзінің «Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым» атты еңбегінде («Қазақ фольклорының тарихилығы» ішінде .-А:Ғылым.1993.-Б.130-177) «Ер Сайын» жырын ескі батырлық жырына жатқызады. Сонымен бірге ғалым осы еңбегінде «Ер Сайын» жырының ХІІІ-XV ғасырлардағы Алтын Орда тарихымен байланысты туған ноғайлы циклімен тектес дегенді де айтады. Кітапта «Ел поэмалары» деп [376, 106-139 б. ] зерттеуші лиро- эпикалық жырлар «Қозы Көрпеш-Баян», «Қыз Жібек» нұсқаларын атаған. Қазақ фольклортану ғылымында бұлардың лиро-эпостық, немесе ғашықтық эпос түріне жататыны белгілі. Ал, ғалымның бұл жырларды ел поэмалары үлгісінде қарастыруы т.с.с.- бәрі Кеңес өкіметі заманында фольклорды, көбінесе әдебиеттану тұрғысынан қарастыру әдісі басым болғанын көрсетеді. Зерттеуші ғашықтық жырларға да анықтама береді: «Батырлар әңгімесінен кейін қазақ ескілігіндегі әңгімелі өлеңдердің бір түрі- ел поэмасы болады. Бұған қосылатын «Қозы Көрпеш-Баян», «Қыз Жібек». Бұл өлеңдер алдыңғыларша батыр жорығын жырламайды, белгілі дәуірде қазақ елінің салт-санасы, кәсібі, елдігі қандай жайда болғанын білдіретін сөздер. Бұның екеуінде де көшпелі кәсіппен ру жігіне бөлінген, елдің ортасында өскен жастардың махаббат, достық бағасын түсінуі көрінеді. Екеуі де сол көшпелі елдің салт, ғұрпымен байланысқан махаббат жыры болады»,- деп, тұңғыш рет шығарманың жанрлық ерекшелігіне тоқталады [376, 111 б. ]. Ғалым бұл жырлардың әлі де толық жиналмағандығына да т.б. баса назар аудартады. Сонымен қатар зерттеуші әр үлгінің бірнеше нұсқасы бар екеніне көңіл бөле отырып, олардың өзара мазмұндық ұқсастығымен қатар сюжетінде де кейбір сәйкестік, өзгешеліктердің кездесетінін ескертеді. Ал, көп нұсқалылық себебі: көп айтушының аузынан өткен үлгі болғандықтан ара-тұра ұмытылып, жаңылып, байқалмай, ойсыз кіргізген өзгерістердің, яғни ықтиярсыз кірген жаңалық ықпалы десе, сондай-ақ тыңдаушының тілегін, ақынның ұнатқан ыңғайына қарай бейімделіп кеткен өзгерістердің, яғни ықтиярлы өзгерістердің әсері екенін дұрыс айқындап береді. Одан әрі мәтін ішінде кездесетін бейнелер фольклорлық үлгіде көтерілген тақырыпқа орай, яғни махаббат мәселесі тұрғысынан талданады. Мәселен, талдауға түскен «Қозы Көрпеш-Баян» жырының үш нұсқасын (бірі-Семей жерінен алынған туынды, екіншісі- В.В.Радлов нұсқасы, үшіншісі- Жетісу жерінен жиналған Колпаковский үлгісі) 295 өзара салыстырады. Олардың сюжетінде, кейіпкерлерінде, кейіпкер іс- әрекетінде өзгерістердің бар екенін ғалым дұрыс анықтайды. Міне, мұнда зерттеуші нұсқаларды өзара ажыратудың әлемдік фольклортануда қалыптасқан талаптарын орындағанын танытады. Жырда кездесетін ұнамды бейнелермен қатар, ұнамсыз образ Қодар, Қарабай да әдеби талдауға түскен. Сөйтіп, ғалым М.Әуезов фольклорлық шығармаларды әдеби образдар жиынтығы деп қарастырғанын көреміз. Тарихи жырларды ғалым М. Әуезов «тарихи өлең» деп атаған [376, 140-167 б. ]. Мұндағы тарихи өлең деген атау орнына қазіргі фольклортану ғылымында не тарихи жыр, не тарихи эпос деген ұғымдарды пайдаланады. Тарихи жырға ғалым: «Тарихи өлеңдер ең алдымен ел тіршілігінде жүктеу/скачать 2.24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|