Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

226 
өлең, толғау, түрлі терме өлеңдерге жіктеген [294, 236
б.
]. Бұл
жіктемеде берілген фольклорлық жанрларға да алғаш рет ғылыми 
анықтамалары осы еңбекте берілгенін есте ұстаған жөн. 
«Ертегі жыр»- деп бұрынғы өткен батырлар турасында
шығарылған өлеңдері, әңгімесі өтірік-шыны аралас келетініне 
(шыны- батырлардың ел үшін соғысуы, батырлығы, қарат қылуы 
десе, өтірігі- мінген атына, тұтынған затына, өздеріне бітпеген 
қасиеттерді тану т.б.) батырлар әңгімесінің құндылығы халықтың 
жаны, рухы турасында айтылатынына ғалым дұрыс назар аудартады. 
Сондай –ақ ғалым А.Байтұрсынов батырлар жырының өлең, шумақ, 
ырғақ, ұйқас, буын, бунаққа т.б. негізделіп, жыр үлгісінде келетінін 
дұрыс байқаған. Сондай-ақ, жырдың тағы бір құндылығы- халықтың 
сенім арманынан туындайтын эстетикалық қызметінде екендігін де 
(яғни жерін, елін қорғау- ол ұлы мақсат, ұлы мұрат екендігін, 
халықтың жаны, рухы осында жатқандығын т.б.) дұрыс анықтаған. 
Сонымен бірге батырлар жырының ортақ ішкі ерекшеліктері де: 
баласыздық зары; әркімнен сол үшн қорлық көріп, таяқ жеуі, сөгіс 
естуі; зарығып, тарығып әулиелерге баруы; өлдім-талдым дегенде 
балалы болуы тәрізді сюжет мотивтері де т.б. сөз болған. Бұл 
мотивтер әлем фольклорына тән заңдылық. А. Байтұрсынов соны 
алғашқылардың бірі болып байқаған. Жалпы, А. Байтұрсынов 
батырлық эпосты халықтың жанын, рухын танытатын дерек көзі және 
осы арқылы жас ұрпақты ерлікке батырлыққа, отан сүйгіштікке т.б. 
тәрбиелейтін құрал деп білген.
Ал: «... Өлеңмен айтылған әңгіменің сөзі көпк төзеді, тез өзгере 
қоймайды. Солай болған соң, батырлар әңгімесіне аталарымыздың
сөздері сақталып келген. Біз сияқты тілі жетіліп болмаған халыққа 
аталарымыздың сөздерін сақтаған әңгімелер құнды болмақ»,- 
деуінен [294, 238
б.
], біз ғалымның фольклорды (батырлар әңгімесін)- 
өзінің табиғилығын, тазалығын жоймаған дайын құнды тілдік мәтін 
көзі деп қарастырғанын көреміз. 
Ахмет Байтұрсынов қазақ фольклортану ғылымында алғашқы рет 
тарихи жырға да өз анықтамасын беріп, оның басты-басты белгілерін 
де атап кеткен. Тарихи жыр туралы ол тарихта бар мағлұм оқиғалар 
турасында өлеңмен шығарған сөздер деген ғылыми анықтама берген. 
Ойын дәлелдеу үшін «Орақ-Мамай», «Абылай», «Кенесары, 
Наурызбай» 
жырларын 
келтірген 
[294, 
239
б.
]. 
Ендеше 
А.Байтұрсынұлының фольклордың эпос жанрын іштей екі топқа 
жіктегенін білдік: бірі- «ертегі жыр» (батырлар әңгімесі), екіншісі- 
«тарихи жыр» деп қарастырған. Топтау барысында аты аталған тарихи 
жырлар кейінгі еліміздің егемендігін алған дейінгі дәуірлерде зиянды 

227 
деп табылып, «тап тартысы», «кеңестік идеология», «әдебиеттің 
партиялылығы» т.б. айдармен тұмшаланғаны белгілі. Бұл аты аталған
жырлардың осы күнге дейінгі зерттеу объектісі болмауы себептерінің 
бірі ғана. Жалпы қазақ фольклортану ғылымы тарихының эпостану 
саласы дегенде, А.Байтұрсынұлының осы тұрғыдағы еңбегін– 
эпостанудағы 
жүйелі 
сараланған 
өзіндік 
тұңғыш 
ғылыми
сараптамасы деп қарастырған дұрыс. 
Айтыс жанрын Ахмет Байтұрсынов екі ақын арасындағы бірін-бірі 
сөз жүзінде аңдып, қапысын тауып жеңу үшін айтылатын өлеңдер 
қатарына жатқызады [294, 239
б.
]. Ақын әдістеріне ғалым: сөзбен 
шаншу, қарсыласының осал жерін іздеу, елінде болған кемшіліктерді 
тізу, сөзбен ұялтып, сөзбен тосу, бөгеп тоқтату, бірін-бірі жайында 
мағлұмат жинау, міндерін айтып мүдірту, қиын сауалдар бере білу 
тәрізді т.б. амал-тәсілдерді жатқызған. Сондай-ақ «Жазу жайылған 
сайын айтыс өлең азайып, құруға бет алып барады. Мұның да бәрін 
жазып қалмасқа, бұ да анайы әдебиеттің өшетін, жоғалатын түрі»,- 
деген пікірі де бар [294, 240
б.
]. Міне, бұл да айтыстану тарихына- 
айтыстың ішкі жанрлық ерекшеліктерін саралап, ғалым А. 
Байтұрсыновтың өзіндік қосқан үлесі болып табылады. Және де 
зерттеушінің фольклорлық үлгілерге деген жанаршылығын, ел 
арасынан тездетіп жинақталса деген ізгі тілегін де аңғартады.
Белгілі 
фольклортанушы 
ғалым 
Б.Абылқасымов 
Ахмет 
Байтұрсыновтың жоғарыда аталған кітабындағы «ауыз әдебиеті» 
тарауын әрі сараптай, әрі жіктей т.б. отырып, жалпы фольклористика 
ғылымында қалыптасқан тұрақты жүйе бойынша фольклор жанрлары 
іштей әрі көркем фольклоры, әрі ғұрып фольклоры болып екі үлкен 
салаған бөлінетініне баса назар аудартады. Сондай-ақ осындай 
фольклорды екіге жіктеу үлгісін кезінде қазақ фольклортану 
тарихында жасауға тырысқан ғалым А. Байтұрсынов екені дәріптеліп, 
оның осы «Әдебиет танытқыш» еңбегінде орын алғанын жазады 
[300]. 
Аталған еңбекте ауыз әдебиеті іштей «Сауықтама» және 
«Сарындама» деп жіктелетіні белгілі. Ал «Сарындамасы» қазіргі 
түсінігімізде ғұрып фольклоры екендігін ғалым Б.Абылқасымов 
дұрыс 
ажыратып 
берді. 
Дегенмен 
А. 
Байтұрсыновтың 
«Сарындаманы» іштей салт сөзі, ғұрып сөзі, қалып сөзі деп бөлгенін 
ғалым Б.Абылқасымов әлемде қалыптасқан фольклортанушылық 
ғылыми жүйеге сай келмейтініне де көңіл аудартады. Сөйтіп ғалым 
Б.Абылқасымов іштей ғұрып фольклорын іштей от басының ғұрып 
фольклоры, маусымдық ғұрып фольклоры, наным-сенім ғұрпының 
фольклоры болып жіктелетінін дәлелдеген [300, 10-11
б.
]. 

228 
«Салт сөзі» дегенде, Ахмет Байтұрсынов салт сарынымен, яғни
салт жөнімен айтылатын сөздерді келтіріп, оған: мысалдарды, ділмәр 
сөзді, тақпақтарды, мақалдарды, мәтелдерді жатқызған [294, 246
б.
]. 
Ал, мұндағы мысалдар қатарына жатқызған мәтін атаулары- кәдімгі 
хайуанаттар турасындағы ертегілер. Мәселен, «Арсыз ит», «Өтірікші 
тышқан», «Хайуандар таласы», «Бақылдақ теке» т.б. Бұлар әлемдік 
фольклортану тарихында ертегі жанрына жататыны белгілі. Демек 
ғалымның хайуанаттар турасындағы ертегілерді мысал деп қабылдауы 
фольклортанушылық талаптан гөрі, сол тұста үстем болған 
әдебиеттану мақсатынан туындағанын дәлелдейді. Ділмәр сөз 
дегенде, ғалым бұрынғы даналардан, билерден, шешендерден т.б. 
қалған сөздерді дәлел көзі ретінде келтірсе, бұл жанрлық 
ерекшеліктері жағынан «салт сөзінен» гөрі фольклордың «шешендік 
сөздер» топтамасына жатары анық. Сондай-ақ мақалдар да, мәтелдер 
де фольклордың өз алдына жеке жанрлары есебінде қарастырылатыны 
т.б., кейде оларды фольклордың ұсақ жанрлары деп те аталатыны 
белгілі. Дайын мәтін көзі ретінде алынған бұл фольклорлық 
мұралардың қайдан алынғандығы, т.б. нақты көрсетілмеген. Тек 
«ділмәр сөзге» келгенде, ғалым А. Байтұрсынов- Ыбырайұлы Тұрман 
жинағынан «Дулаттың бір биі мен қоңырат Мырзан би» арасындағы 
сөз қақтығысы алынды деген сілтемесі бар [294, 247
б.
]. Мақал 
бөлімінде ғалым дайын 29 мәтін үлгісін қолданса, мәтелге- 24 нұсқа,
кірістірілген [294, 249-251
б.
]. 
Ал, мақалдың, не мәтелдің ғылыми анықтамасы берілгенде, 
жанрлық 
өзгешелігі 
жіктелуінен 
гөрі 
жалпы 
мағыналық 
сипаттамасының бір қыры- айтылу ерекшелігі ғана берілген. Мәселен, 
ғалым: «Мәтел дегеніміз кезінде келгенде кесегімен айтылатын
белгілі-білгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал 
тәжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады. Мәтел ақиқат жағын 
қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады»- деген [294, 250
б.
]. 
«Ғұрып сөзі» тарауында, ғалым А. Байтұрсынов ғұрып 
сарынымен, яғни ғұрып бойынша істелетін істерге байлаулы сөздерді- 
ғұрып сөзі дей отырып, олардың қатарына: той бастар, жар-жар, 
беташар, неке қияр, жарапазанды т.б. жатқызады [294, 25
б.
].
Мұның бәрі фольклортану ғылымында тұрмыс-салт жырларына, яғни
ғұрып фольклорына жататыны белгілі. Мұнда әр жанрдың өзіндік 
сипаттамалары бар. Мәселен, той бастар дегенде, тойдың кешкі 
ойыннан біреу өлең бастайды делінсе; жар-жарды қыз ұзатар үйде
ұзататын қызды жұбату үшін айтылатын өлең деп дұрыс ажыратқан. 
Ал, неке деп екі арада жүретін екі куәнің- күйеу мен қыздың 
ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерді айтады (әнмен 

229 
айтылмайды деген ескертпесі де бар) десе, жоқтауды- өлген кісіні 
жоқтап сөйлеу үшін айтылатынын дұрыс анықтаған. Сондай-ақ, ғалым
жарапазанды- ораза уақытында бозбалалар түнде үйдің тысында 
тұрып айтатын өлең екендігін; бата- біреуге алғыс бергенде 
айтылатын сөз екенін [294, 251-256
б.
] дұрыс көрсеткен.
Сондай-ақ ғалым алғаш рет, жар-жардың өзіндік ерекшелігіне 
тоқталады: жұбату үшін айтылатыны, оның екі жақ болып 
бастайтыны, соңынан бір жақ кідіретіні, жұбатушының сөзіне жауап 
қайырылатыны, бір жағында жігіттер, екінші жағында қыздар 
тұратыны т.б. дұрыс жазылған [294, 252
б.
]. Ал, беташарда: қыз-
келіншектің бетін көрсетпейтінін, ауылға келгенде алдынан 
шымылдық тартылатынын, тек қыз-келіншек пен бала-шағалардан 
басқа ешкімге беті көрсетілмейтінін ескертеді. Одан әрі беташар 
айтылғаннан кейін беті ашылатынын, әндетпей айтылмайтынын, әуел 
басында нұсқау, жол, ереже түрінде айтылатынын, әдет мағынасына 
айналып кеткенін т.б.- бәрін ғалым А. Байтұрсынов дұрыс сипаттап 
жазып кеткен [294, 254
б.
]. Жоқтаудың, көбінесе белгілі адамдарға 
айтылатыны, оны қайтыс болған адамның қатыны, я қатыны, я қызы, 
я келіні зарлы үнмен қайтыс болған адамның тірідегі істеген істерін, 
өлгенінше басына түскен қайғы-қасірет, күйіктерін шағып, жылағанда 
айтылатын жыр түріндегі сөз екендігін, дұрыс көрсеткен ғалым, 
оларды, көбінесе ақындар шығарып беретінін де т.б. сөз еткен [294, 
254
б.
]. 
Жарапазан жанры да бұл еңбекте алғаш сөз болады. Жарапазанды 
ораза уақытында, түнде бозбалалар үйдің тысында тұрып 
айтатынына, сауап болады деп жарапазан айтқандарға құрт, май, 
ірімшік, бір шаршы шүберек т.б. берілетініне көңіл аудартады. Ал, 
оны күндіз жүріп айтатындар үлкен адамдар болатынын, айтатындар 
екеу болып жүретініне т.б. баса назар аудартқан [294, 255
б.
]. Мұның 
бәрі ғалым А. Байтұрсыновтың ғұрып фольклорын іштей жіктеп, 
өзіндік ерекшеліктерін т.б. сараптауға, танытуға келгенде, міндетті 
түрде тарихи-этнографиялық сипаттамаларын бірге беруді қажет деп 
санағандығын көреміз. Яғни бұл кез келген халық өзінің өткенін, 
тарихын, 
әдет-ғұрпын, 
салт-дәстүрін, 
тұрмыс-тіршілігін 
т.б.
ұмытпасын, мәңгі есте сақтасын деген ізгі ойдан туындаса керек-ті. 
Демек бұл да ғалымның фольклорды- тарихтың, этнографияның көзі 
деп қарастырғанын дәлелдейді. Ал, ғұрып фольклоры ішіндегі 
«Қалып сөзіне» келгенде, ғалым тұрмыс қалпында болатын істер 
сарынымен 
айтылатын 
сөздерді 
айтқан. 
Қалып 
сөзіне 
А.Байтұрсынұлы жын шақыру, құрт шақыру, дерт көшіру т.б. жырын 
жатқызған [294, 257-261
б.
]. Бұлардың біразын кейінірек: белгілі 

230 
ғалым Х.Досмұхамедов «емдік өлеңдер» десе, М.Әуезов «дінмен 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: